Η Εύβοια

Η Εύβοια, αυτόνομο νησί και προέκταση της ηπειρωτικής Ελλάδας ταυτόχρονα, είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές της Ελλάδας - και αυτό από κάθε πιθανή οπτική: γεωλογική, πολιτισμική, περιβαλλοντική και τουριστική.

Και όμως αυτός ο εξαίσιος τόπος δεν είχε ποτέ την προσοχή που του αξίζει: κατοικημένη από πληθυσμούς που πάλαιψαν κυρίως για την επιβίωση, παραγνωρισμένη από τη Μεγάλη Ιστορία και παραμελλημένη από τη διοίκηση, η Εύβοια πορεύτηκε μέσα στο χρόνο σε ατέρμονες τεθλασμένες, πίσω από τη σκιά των μεγάλων ροών και κάτω από τη ρετσινιά του ανεπαρκούς. Μέσα στην απόγνωσή της, αποδέχθηκε την ταυτότητα που της υποδείχθηκε και κατάληξε να παίζει το ρόλο του φτωχού συγγενή της κοντόφθαλμης ανάπτυξης: ανάπτυξη μέσα από οικοπεδικούς συνεταιρισμούς, από ληστρική εξόρυξη και λατόμευση, από ασύδοτη αστική επέκταση, από φτηνή τουριστική υποδομή, από αμέτρητα αιολικά πάρκα. Προφανώς, όταν όλα αυτά θα γίνουν πάρα πολλά, η Εύβοια όντως θα έχει γίνει αυτό που της υπαγόρευσαν: ένας τόπος γυμνός, άφωνος, χαμένος, μια εκτατική φαβέλα της Αττικής.

Η πραγματικότητα, όμως, αυτή που και σήμερα ακόμα κραυγάζει μέσα από τον πλούτο της φύσης της και τη μεστότητα του τοπίου της, είναι εντελώς διαφορετική. Η Εύβοια είναι ένας τόπος γεμάτος βουνά, δάση και πηγές, πανέμορφες παραλίες και σκιερά ποτάμια, σπάνια πουλιά και μοναδικά λουλούδια, ώριμος να χαρίσει την αρμονία και την ανάταση στον επισκέπτη και τον περιηγητή της.

Καθώς ο χρόνος της αδράνειας τρέχει σε βάρος όλων μας, το παρόν κεφάλαιο επείγεται να αποτελέσει την εισαγωγή σε έναν εκτενή οδηγό στη φύση και την ομορφιά του μεγάλου νησιού. Οι αναφορές στη γεωγραφία, τη γεωλογία, την υδρογραφία, το φυσικό περιβάλλον, τα μνημεία και τους οικισμούς στοιχειοθετούν τη γενική εικόνα της Νότιας, Κεντρικής και Βόρειας Εύβοιας και παράλληλα διασυνδέονται με αναλυτικά κεφάλαια για τα ορεινά τοπία, τη βλάστηση, την πανίδα, τη χλωρίδα, την ιστορία και τα χωριά, αλλά και τις πεζοπορικές διαδρομές.

Σελίδα τη σελίδα, το αφιέρωμα του topoguide.gr βάζει σε τάξη τις μικρές κουκίδες που συνθέτουν το ψηφιδωτό ενός τεράστιου τόπου, που κρύβει και μπορεί να προσφέρει ακόμα πολλά.

Τα πέτρινα όρια

Το επίμηκες σχήμα της Εύβοιας και τα κύρια γεωφυσικά σύνορα που καθόρισαν τις επικοινωνίες, γέννησαν από παλιά την έννοια των «τριών Ευβοιών». Οι δυο ακραίες ενότητες ελλείψει άλλου τοπωνυμικού ανέλαβαν το ρόλο της πυξίδας - Βόρεια, Νότια - και το υπόλοιπο ειπώθηκε Κεντρική, όνομα που ταίριαζε με το ρόλο της συγκοινωνιακής και εμπορικής πύλης και τη θέση του μεγάλου ιστορικού κέντρου, τη Χαλκίδα.

Πολλά μπορούν να ειπωθούν για τις διαφορές στο τοπίο, την εσωτερική δομή και την ιστορική διαδρομή των τριών ενοτήτων, αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι η διαφοροποίηση στη γεωλογία, τη βάση των πάντων. Όπως φαίνεται και από το γεωλογικό χάρτη, το όριο Κεντρικής/Νότιας Εύβοιας γίνεται στην εμφάνιση των μεταμορφωμένων πετρωμάτων (δολομίτες, μάρμαρα, φλύσχες), που με τη μηχανική συμπεριφορά τους συνέβαλλαν στη δημιουργία του ισθμού του Αλιβερίου.

Αντίστοιχα, η Βόρεια Εύβοια χαρακτηρίζεται από την παρουσία μεγάλων πλουτώνιων και μαργαϊκών σχηματισμών, που σε συνδυασμό με τις προαλπικές σειρές του Τελέθριου, δημιουργούν ένα πλούσιο υδρογραφικό πλέγμα γύρω από διαδοχικά υψίπεδα, μια μορφολογία πολύ διαφορετική από τα κεντρικά ανάγλυφα. Πάντως, το όριο Κεντρικής/Βόρειας Εύβοιας έχει τεθεί με βάση ανθρωπογεωγραφικά κριτήρια πάνω στην ορεογραφική σύνδεση του Καντηλιού με τον Πυξαριά, μια ασβεστολιθική αυλαία μπροστά από την οποία έτρεχε μια Ιστορία συγγενής με τα γεγονότα της Αττικοβοιωτίας και πίσω της ένας αδρανειακός μηχανισμός του χρόνου και των εξελίξεων: το πέρασμα στον Άγιο, με τα μόλις 600 μέτρα του, υπήρξε ο στραγγαλιστικός διακόπτης της προόδου για τις βόρειες γαίες.

Ορεογραφία και υδρογραφία

Τα βουνά της Εύβοιας διατάσσονται σειριακά μέσα στο στενό χώρο του επιμήκους σκελετού της και δημιουργούν έναν ελαφρά τεθλασμένο υδροκρίτη, από το Κάβο Ντόρο μέχρι τη Λιχάδα.

Η πιο συμπαγής ορεινή μάζα υψώνεται στο ανατολικό τμήμα της Κεντρικής Εύβοιας: πρόκειται για ένα πολυκόρυφο σύμπλεγμα, με ψηλότερο βουνό τη Δίρφυ (Δέλφη, 1748 μ., κορυφή της Εύβοιας), γύρω από την οποία συσπειρώνονται το Ξεροβούνι, τα Κοτύλαια, η Σκοτεινή, τα βουνά των Μανικιών, η Ταναΐδα και ο Πυξαριάς, ενώ μέσω λοφοσειρών συνδέονται ο Οκτωνιάς και ο Όλυμπος.

Νότια της λεκάνης του Δύστου και του ισθμού του Αλιβερίου συνεχίζει μια σειρά λόφων που υψώνονται στα βουνά των Στύρων, μετά στο συγκρότημα Πύργος-Χελώνα και τελικά στην Όχη.

Αν και μετά το πέρασμα στον Άγιο το ορεινό τοπίο χαρακτηρίζεται από την ξεκάθαρη μορφή του Καντηλιού, μετά συνεχίζει πιο δυσανάγνωστο μέχρι το Ξηρόν όρος και μέχρι τους νότιους πρόποδες του Τελέθριου. Τελευταίος κρίκος του υδροκρίτη του νησιού είναι το χαμηλό και ασαφές Κύναιον όρος.

Χάρη στην συνεχή παράθεση περατών με αδιαπέρατα πετρωμάτα, η Εύβοια είναι ένας τόπος με πολλά επιφανειακά νερά και φιλοξενεί ρέματα μόνιμης ροής σε όλο το μήκος της μακρόστενης μορφής της.

Στο νότο, μόνιμη ροή συναντάμε σε πολλά ρέματα, από την Αρχάμπολη μέχρι τον Πλατανιστό και τον Άγιο Δημήτριο, με πιο ενδιαφέρον το μικρού μήκους αλλά μεστό ρέμα του Δημοσάρη, ενώ στα δυτικά σημαντικότερο ρέμα είναι ο Αλμυροπόταμος.

Στο κέντρο μόνιμη ροή έχουν τα κύρια ρέματα της Δίρφυος, όπως των Στροπώνων, αλλά και άλλα περιφερειακά ρέματα, όπως ο Μανικιάτης.

Τα μεγαλύτερα ρέματα, σχεδόν μικρά ποτάμια, βρίσκονται στην κεντρο-βόρεια ζώνη: ο Κηρέας και ο Νηλέας, που ενώνονται λίγο πριν την κοινή εκβολή τους στο Αιγαίο. Μόνιμη ή ημιμόνιμη ροή διατηρούν ο Σηπιάς, τα Δέματα, το Δαφνοκούκι και άλλες ρεματιές του Τελέθριου.

Οι βίαιες απορροές των πλαγιών προς το Αιγαίο βάθυναν τα αλλεπάλληλα ρήγματα της ταραγμένης αυτής ζώνης και σχημάτισαν πολλά, μικρά αλλά βαθιά φαράγγια, που καταλήγουν σε περιχαρακωμένες, άγριες και πανέμορφες παραλίες. Μικρότερου μήκους και συνήθως και βάθους είναι τα φαράγγια της δυτικής πλευράς των βουνών. Το κεφάλαιο Φαράγγια της Εύβοιας αποπειράται των αναλυτική παρουσίαση των πιο γνωστών από τα πολυάριθμα φαράγγια του νησιού.

Η κατοίκηση

Κομβικός και μεγαλύτερος οικισμός της Εύβοιας είναι η Χαλκίδα, άλλοτε πρωτεύουσα του νομού και σήμερα έδρα της περιφερειακής διοίκησης, οδική πύλη και κύριο μεταποιητικό και εμπορικό κέντρο του νησιού. Η σύνδεσή της με τη Στερεά Ελλάδα, παλιότερα μέσω της μικρής κινητής γέφυρας και σήμερα μέσω της Υψηλής Γέφυρας έχει μετατρέψει τη Χαλκίδα σε τυπικό χερσαίο οικισμό, αποστερώντας της τα τελευταία νησιωτικά χαρακτηριστικά.

Στο κέντρο, πίσω από τη Χαλκίδα συγκροτείται ένας γαλαξίας διαστελλόμενων οικιστικών πυρήνων, που διατάσσονται κυρίως κατά μήκος των οδικών αξόνων προς το βορρά και το νότο. Οι πυρήνες αυτοί συλλειτουργούν παραγωγικά και σταδιακά εφάπτονται. Νότια αναπτύσσεται η Ερέτρια, που και αυτή συνδέεται ακροπλοΪκά με τον Ωρωπό. Στην ανατολική πλευρά, η Κύμη, επίσης θαλάσσια πύλη, έλκει ακτινωτά τις προοπτικές μιας εικοσάδας χωριών.

Στα νότια του νησιού, κυριότεροι οικιστικοί πόλοι είναι η Κάρυστος, το Μαρμάρι, τα Νέα Στύρα και το Αλιβέρι, με τους τρεις πρώτους να αποτελούν και θαλάσσιες εισόδους της περιοχής.

Το οικιστικό πλέγμα του βόρειου τομέα είναι πολυπολικό, αλλά και εύκολα εξηγούμενο: το Μαντούδι έχει το λιμάνι προς Σποράδες, το Προκόπι είχε τα μεταλλεία και διατηρεί ενεργό τον Άγιο Ιωάννη το Ρώσσο, η Λίμνη και οι Ροβιές έχουν τον παραθεριστικό τουρισμό, η Ιστιαία και οι Ωρεοί τροφοδοτούνται μέσω του Αγιόκαμπου και των Λουτρών Αιδηψού, που επίσης συνδέονται ακτοπλοϊκά με τη Μαγνησία και τον Άγιο Κωνσταντίνο.

Νότια Εύβοια

Στο χερσαίο τμήμα της, η ενότητα της Νότιας Εύβοιας περιλαμβάνει κυρίως ημιορεινά τοπία μέσα, στα οποία ξεχωρίζουν η Όχη, τα βουνά Πύργος και Χελώνα και τα βουνά των Στύρων.

Η Νότια Εύβοια περιγράφεται από μια πολυσχιδή ακτογραμμή, που χαρακτηρίζεται από άγρια παράκτια τοπία, όπως η περιοχή του Κάβο Ντόρο.

Οι απορροές των εκτεταμένων σχιστολίθων συμβάλλουν στη γένεση πολλών μικρών ποταμών, οι κυριότεροι από τους οποίους δημιουργούν ενδιάφεροντα φαράγγια, όπως το Φαράγγι του Δημοσάρη, το Φαράγγι του Αγίου Δημητρίου και το Φαράγγι της Αρχάμπολης.

Πάνω σε ένα γεωλογικό υπόβαθρο που θυμίζει τις βόρειες Κυκλάδες, το φυσικό περιβάλλον της Καρυστίας συνδυάζει στοιχεία της βλάστησης, της πανίδας και της χλωρίδας του Αιγαίου με εκείνα της ηπειρωτικής χώρας. Οι ιδιαιτερότητες αρχίζουν με τη βλάστηση της Νότιας Εύβοιας, που περιλαμβάνει μεγάλα δάση φυλλοβόλων, όπως το Καστανόδασος της Όχης και τα πλατανοδάση των Καλλιανών και συνεχίζονται με τη χλωρίδα, που φιλοξενεί δεκάδες σπάνια είδη και τοπικά ενδημικά. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι και η χλωρίδα των ορχιδεών.

Η ορνιθοπανίδα της Νότιας Εύβοιας περιλαμβάνει πολλά σπάνια ημερόβια και νυχτόβια αρπακτικά, όπως ο Μπούφος και ο Σπιζαετός, αλλά και ασυνήθιστα είδη, όπως ο Νεροκότσυφας.

Αξιοσημείωτη είναι και η ποικιλία των ερπετών και αμφιβίων που βρίσκουμε στις αναρίθμητες ρεματιές και τους θαμνώνες.

Ανάμεσα στα πολλά και αξιόλογα μνημεία της Νότιας Εύβοιας, όπως το Καστέλλο Ρόσσο της Καρύστου και η ακρόπολη των Στύρων, ξεχωρίζουν τα Δρακόσπιτα, μυστηριώδεις μεγαλιθικές κατασκευές που έχουν σχετιστεί με τη διαμονή εργατών των αρχαίων λατομείων ή λατρευτικές λειτουργίες. Το πιο καλοδιατηρημένο από τα περίπου 40 γνωστά Δρακόσπιτα της περιοχής βρίσκεται στην κορυφή της Όχης.

Λιγότερο εντυπωσιακά, αλλά ενδιαφέροντα μέσα στη λιτότητά τους είναι ξωκλήσια της Καρυστίας και των Στύρων, που παρουσιάζονται πιο αναλυτικά στο κεφάλαιο Εκκλησίες της Νότιας Εύβοιας.

Σήμερα, η περιήγηση στη Νότια Εύβοια, ακόμα και στο άλλοτε απροσπέλαστο άκρο του Καφηρέα, το περίφημο Κάβο Ντόρο, εξυπηρετείται από ένα βασικό αλλά πλήρες οδικό δίκτυο. Αντίστοιχα, η πεζοπορική εξερεύνηση των κορυφών και των φαραγγιών της περιοχής μπορεί να γίνει με βάση μια σειρά διαδρομές, αρκετές από τις οποίες έχουν κάποια σηματοδότηση. Όλες οι γνωστές διαδρομές παρουσιάζονται στα λήμματα του κεφαλαίου Ορειβασία και πεζοπορία στη Νότια Εύβοια.

Κεντρική Εύβοια

Η μεγάλη ενότητα της Κεντρικής Εύβοιας εκτείνεται από το διάσελο Καντηλιού-Πυξαριά μέχρι τον ισθμό του Αλιβερίου και περιλαμβάνει κυρίως ορεινά και παράκτια τοπία, αλλά και δυο μεγάλους αλλουβιακούς κάμπους, την λεκάνη Κύμης-Αλιβερίου και τον κάμπο του Πάλιουρα, δηλαδή τη γεωργική οπισθοχώρα της Χαλκίδας.

Η ομάδα των βουνών της Κεντρικής Εύβοιας σχηματίζει ένα συμπαγές σύμπλεγμα, που περιλαμβάνει τη Δίρφυ, το Ξεροβούνι, τον ευβοϊκό Όλυμπο, τον Πυξαριά, την Ταναΐδα, τα Κοτύλαια, τη Σκοτεινή και την περιοχή των Μανικιών.

Όλη η ορεινή ζώνη της Κεντρικής Εύβοιας χαρακτηρίζεται από μεγάλες κίσεις των πλαγιών, ειδικά στην ανατολική παράκτια περιοχή, έντονο τεκτονισμό και βαθιά καρστικοποίηση. Αποτέλεσμα αυτών των παραμέτρων είναι η δημιουργία μεγάλων χαραδρώσεων, που συχνά περιλαμβάνουν φαραγγώδεις σχηματισμούς, όπως το Φαράγγι της Αγάλης, το Φαράγγι των Στροπώνων, το Φαράγγι της Βύθουρης και το Φαράγγι της Πετάλης.
Γενικότερα, το θέμα των καρστικών και άλλων γεωτόπων της ενότητας σχολιάζεται στο κεφάλαιο Γεώτοποι της Κεντρικής Εύβοιας.

Η Κεντρική Εύβοια συγκεντρώνει τους σημαντικότερους ορεινούς βιοτόπους του νησιού και κυρίως ένα μεγάλο και υγιή πυρήνα ορεινού δάσους και μεγάλες εκτάσεις καστανόδασους, που παρουσιάζονται στο κεφάλαιο Η βλάστηση της Κεντρικής Εύβοιας. Παράλληλα, και παρόλο το μέτριο υψόμετρό τους, η Δίρφυς και το Ξεροβούνι φιλοξενούν μεγάλο μέρος από τα πολυάριθμα ενδημικά της Εύβοιας και πολλά άλλα σπάνια φυτά, θέμα που συζητιέται στο κεφάλαιο Η χλωρίδα της Δίρφυος.

Η πανίδα των ορεινών όγκων της περιοχής έχει επίσης μεγάλο ενδιαφέρον. Στο κεφάλαιο Τα θηλαστικά της Κεντρικής Εύβοιας γίνεται εκτενής αναφορά στις ιδιαιτερότητες της πανίδας θηλαστικών της Δίρφυος, όπου έχουν έχουν γίνει οι μοναδικές καταγραφές στο νησί δυο ζώων με περιορισμένη παρουσία σε όλη την Ελλάδα, του Χιονοπόντικα και του Πλατωνιού.
Αντίστοιχα, το μωσαϊκό βιοτόπων, χρήσεων και καταστάσεων του ορεινού πυρήνα και της αγροτικής περιμέτρου της Κεντρικής Εύβοιας αποτελεί ένα εξαιρετικό περιβάλλον για την ορνιθοπανίδα, για την οποία όλες οι πρόσφατες καταγραφές και πληροφορίες συγκεντρώνονται στο κεφάλαιο Πουλιά της Δίρφυος και της γύρω περιοχής.
Τέλος, το κεφάλαιο Ερπετά και αμφίβια της Κεντρικής Εύβοιας συνοψίζει μια εικόνα της ποικιλότητας σαυρών, φρύνων, βατράχων, χελωνών και φιδιών της περιοχής.

Το σύνολο του πιο πάνω πλούτου απειλείται σήμερα από την επέκταση των ενεργειακών επενδύσεων σε αιολικά πάρκα, που σχεδιάζονται κατ' αποκλειστικότητα πάνω στις κορυφογραμμές, εκεί δηλαδή που ενδημούν τα σημαντικότερα φυτικά και ζωϊκά είδη της Εύβοιας.

Η αποτύπωση των ιστορικών ροών στην Κεντρική Εύβοια μέσω αρχαιολογικών καταλοίπων είναι πυκνή μέσα και γύρω από τη Χαλκίδα, ενώ στην ενδοχώρα σχεδόν όλα τα διατηρημένα μνημεία αφορούν εγκαταστάσεις φρούρησης των εσωτερικών διόδων και των πιο σημαντικών πόρων. Το κεφάλαιο Μνημεία της Δίρφυος παρουσιάζει μερικές από τις οχυρώσεις στην περίμετρο του μεγάλου βουνού.

Αντίστοιχα, το άρθρο για τα Μοναστήρια της Δίρφυος συνοψίζει τη μοναστική δραστηριότητα γύρω τη Δίρφυ, ενώ το κεφάλαιο Εκκλησίες της Δίρφυος συζητά για τις εκκλησίες, τόσο τους ναούς των οικισμών, όσο και τα αγροτικά ξωκλήσια, που συχνά έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Η περιήγηση μέσα σε έναν πολυπρόσωπο χώρο, όπως η Κεντρική Εύβοια, όπου το φυσικό, το ιστορικό και το σύγχρονο τοπίο διαπλέκονται στενά και απρόσμενα και το ανάγλυφο περιπλέκει την πλοήγηση, είναι ομολογουμένως αρκετά απαιτητική. Παράλληλα, ο κατάλληλα προετοιμασμένος επισκέπτης, μπορεί να διεισδύσει στις βαθύτερες πτυχές του πεδίου, μέσα από τις δεκάδες πεζοπορικές διαδρομές που περιγράφονται στο γενικό κεφάλαιο Ορειβασία και πεζοπορία στην Κεντρική Εύβοια και τα λήμματα των επιμέρους διαδρομών.

Βόρεια Εύβοια

Η μεγάλη ενότητα της Βόρεια Εύβοιας περιλαμβάνει ορεινά, παράκτια και πεδινά τοπία.

Η ομάδα των βουνών περιλαμβάνει το Καντήλι, το Ξηρόν όρος, το Τελέθριο και το όρος Κήναιον.

Το καθένα από τα τέσσερα πιο πάνω βουνά συνιστούν τον ορεινό πυρήνα μιας μεγάλης περιοχής, μέσα στην οποία συναντάμε μεγάλη ποικιλία βλάστησης και πολλές ιδιαίτερες γεωμορφές, όπως καταρράκτες, φαράγγια και μεγάλα συστήματα ορθοπλαγιών.

Επιπλέον, το ορεινό τοπίο της Βόρειας Εύβοιας σχηματίζεται πάνω σε μια αξιοσημείωτη ποικιλία πετρωμάτων: το κυρίως Καντήλι αποτελείται από ασβεστόλιθο, το βόρειο Καντήλι από οφιόλιθους και άλλα πλουτώνια, το Ξηρό απλώνεται κυρίως σε μαργαϊκά υπόβαθρα και το Τελέθριο σε προαλπικά και ηφαιστειακά υλικά. Το κάθε υπόστρωμα, άρα και το κάθε βουνό, φιλοξενεί μια διαφορετική χλωρίδα, με τον μεγαλύτερο αριθμό σπάνιων ειδών να ενδημεί στην ευρύτερη περιοχή του οφιολιθικού Καντηλιού.

Αντίστοιχα ποικίλη είναι και η βλάστηση, που ακόμα και μετά τις πυρκαγιές του 2021 εξακολουθεί να διατηρεί μεγάλους άθικτους πυρήνες, όπως το απέραντο δρυοδάσος του Τελέθριου. Στα δασικά περιβάλλοντα και ειδικά στις δρύες ενδημεί μια αξιόλογη ποικιλία ζώων, από ζαρκάδια και μυωξούς μέχρι δρυοκολάπτες και χουχουριστές.

Και τα βουνά της Βόρειας Εύβοιας προσφέρουν πεδίο ορειβασίας και πεζοπορίας. Στο Καντήλι θα βρεί κανείς μεγάλες, κοπιώδεις πορείες που οδηγούν στην ψηλότερο σημείο, ενώ στο Ξηρό έχει διαμορφωθεί δύο εύκολες πορείες, μια σύντομη στο φαράγγι και τους καταρράκτες της Δρυμώνας και μια προς την κορυφή.

Στο πολύπτυχο Τελέθριο έχουν αποτυπωθεί δύο δεκάδες διαδρομές, που είτε οδηγούν στις κύριες κορυφές, είτε εξερευνούν τις αναρίθμητες κρυφές γωνιές του συγκροτήματος, όπως το φαράγγι και τους καταρράκτες στο Δαφνοκούκι.

Το Κήναιον όρος προσεγγίζεται κυρίως μέσω των δασικών δρόμων που διασχίζουν τον ορεογραφικό άξονά του.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος