Τα βουνά της Βόρειας Εύβοιας

Το Τελέθριον όρος

To Τελέθριο όρος είναι ένας χαμηλός αλλά εκτεταμένος ορεινός όγκος στη Βόρεια Εύβοια, πάνω από την Αιδηψό και απέναντι στο μικρότερο Κύναιον όρος (Ξεροσουβάλα, 738 μ.): τα παρακλάδια των δύο βουνών σχηματίζουν δυο μεγάλους βραχίονες, που επιβλέπουν τους κόλπους της Αιδηψού και των Γιάλτρων.

Το βουνό έχει ήπιο αλλά πολυσχιδές ανάγλυφο, με πολλές κορυφές, συνεχείς ράχες, οροπέδια και κοιλάδες. Οι κυριότερες κορυφές είναι το Γυμνό (748 μ.) και το Βαλάντι (883 μ.) με ψηλότερη το καθεαυτό Τελέθριο (ή Προφήτης Ηλίας, 970 μ., όπου κεραίες κινητής τηλεφωνίας και ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία).

Το Τελέθριο σχηματίζεται σε πετρώματα της Υποπελαγονικής ζώνης (κυρίως βασικά εκρηξιγενή, όπως οι πρασινόλιθοι, με παρεμβολές σχιστολίθων και φυλλιτών), που δεν είναι περατά και κατά συνέπεια έχουν έντονη απορροή, δημιουργώντας αρκετές πηγές, δύο αξιοσημείωτους ορεινούς βάλτους, τη Μικρή και τη Μεγάλη Σβάλα και πολλές ρεματιές με καταρράκτες. Οι πιο γνωστοί καταρράκτες σχηματίζονται στη θέση Δαφνοκούκι.

Από υδρογραφική οπτική, είναι αξιοσημείωτο ότι το Τελέθριο βρίσκεται εντελώς έκκεντρα στη Βόρεια Εύβοια, δηλαδή στο ΒΔ άκρο της πεπλατυσμένης κεφαλής της ζώνης Αιδηψού-Ιστιαίας: παρόλα αυτά, ο βασικός υδροκρίτης του βουνού αποτελεί τμήμα του κεντρικού υδροκρίτη της Εύβοιας, που από το Ξηρόν όρος παρακάμπτει τον Καβαλλάρη, περνά από την Κοκκινομηλιά και τα Σήμια, συνεχίζει στις κύριες κορυφές του Τελέθριου και από το λόφο Μονοδέντρι της Αιδηψού καταλήγει στη Λιχάδα. Έτσι το Τελέθριο συνιστά τον κύριο τροφοδότη των υδροφορέων της περιοχής Ωρεών-Ιστιαίας και Ροβιών. Η λειτουργία αυτή αναδυκνύει τη σημασία σόφρωνος διαχείρισης της βλάστησης και ορθής αντιμετώπισης των θεμάτων διάβρωσης που συνεπάγονται οι κάθε είδους παρεμβάσεις στο τοπίο.

Οι κυριότεροι οικισμοί της περιοχής είναι η Αιδηψός και η συγγενής παράκτια λουτρόπολη Λουτρά Αιδηψού. Στους βόρειους πρόποδες βρίσκονται τα χωριά Ταξιάρχης, Καστανιώτισσα, Γαλατσάδες και Καματριάδες ενώ στα νότια βρίσκονται τα Ήλια και στα ανατολικά τα Σήμια (ή Σίμια), νομέας ενός μεγάλου τμήματος των δρυοδασών του βουνού. Στην άκρη του βουνού, που οριοθετείται από την απόκρημνη χαράδρα του ρέματος Δέμτα, απλώνονται οι Ροβιές. Μοναδικός ορεινός οικισμός είναι το κτηνοτροφικό - και σχεδόν έρημο - Πολύλοφο (παλιότερα Γουργουβίτσα).

Κοντά στα Ήλια συνεχίζει την μακρόχρονη παρουσία της η μονή Αγίου Γεωργίου Ηλίων και ανάμεσα στα Ήλια και τις Ροβιές λειτουργεί η μονή Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου.

Τα μοναδικά δρυοδάση του Τελέθριου

Η ημιορεινή ζώνη του Τελέθριου καλύπτεται πλήρως από πλούσια μεσογειακή μακκία, δηλαδή μια μίξη από πουρνάρια, χρυσόξυλα, κουμαριές, αγριοκουμαριές, αγριελιές, κουτσουπιές και κοκκορεβυθιές, ενώ κατά τόπους συναντάμε ομάδες από αριές (τοπικά «αραιό», Quercus ilex), μεμονωμένες γκορτσιές και συστάδες Χαλέπιου πεύκης. Στα πιο ομαλά τμήματα της ζώνης αυτής, και κυρίως στις ομαλές ρεματιές και τα οροπέδια, έχουν διανοιχθεί αρκετά χωράφια και λιβάδια, που σήμερα είναι εγκαταλελειμένα.

Στις ψηλότερες κορυφές διασώζεται ένα εκτεταμένο δρυοδάσος, που συγκροτείται από πρεμνοφυείς και σποροφυείς συστάδες Χνοώδους δρυός (Quercus pubescebs, τοπικά «μιγάδι»), Πλατύφυλλης δρυός (Quercus frainetto) και Ποδισκοφόρου δρυός (Quercus robur, τοπικά «αρπάκι»). Κατά τόπους και κυρίως προς την κορυφή του όρους συναντάμε πολλά ώριμα άτομα δρυός, με διάμετρου κορμού αρκετών μέτρων και πολυσχιδή δομή.

Το δάσος των φυλλοβόλων δρυών είναι το σημαντικότερο, από οικολογικής πλευράς, δασικό περιβάλλον της Μεσογείου. Η πληθωρική παραγωγή βελανιδιών συντηρεί μια πλούσια πανίδα καρποφάγων πουλιών και θηλαστικών, ενώ παράλληλα τροφοδοτεί και την τοπική κτηνοτροφία. Ο γεμάτος ραγάδες φλοιός του κορμού φιλοξενεί πλήθη ακάρεων και άλλων εντόμων, που τρέφουν δεκάδες είδη εντομοφάγων πουλιών. Τα φύλλα της βελανιδιάς ξεραίνονται το φθινόπωρο, αλλά δεν πέφτουν παρά με την ανάπτυξη των νέων μίσχων την επόμενη άνοιξη, παρέχοντας έτσι οπτική και θερμική προστασία στους ζωντανούς οργανισμούς κατά τη δύσκολη περίοδο του χειμώνα. Τέλος, οι αναρίθμητες κουφάλες των ώριμων δέντρων προσφέρουν ευκαιρίες καταφυγής και φωλιάσματος σε πουλιά και μικροθηλαστικά.

Τα δρυοδάση του Τελέθριου χαρακτηρίζονται από την πυκνή συγκόμωση στιβαρών δέντρων μεγάλου ύψους και είναι μοναδικά στην Εύβοια. Την εικόνα αυτού του ιδιαίτερου δάσους απέδωσε ο Θεόφραστος, πατέρας της Βοτανικής, με το γλαφυρό όρο «σύσκιον». Σήμερα η δομή ψηλού δάσους ώριμων δρυών είναι μάλλον σπάνια, καθότι οι αγροτικές κοινωνίες όλων των εποχών καρατόμησαν τα αρχαία δάση, διεκδικώντας γεωργικές γαίες, οικοδομική ξυλεία και κάρβουνο. Σε όλη την Ελλάδα, η έκταση του αρχέγονου δρυοδάσους έχει συρρικνωθεί δραματικά - και όπου αποσύρθηκε ο άνθρωπος, συνήθως ο χώρος καταλήφθηκε από πρεμνοφυείς συστάδες, μακκία ή πεδινά πεύκα.

Με σκοπό να δημιουργήσουν ένα κέλυφος σεβασμού και φροντίδας γύρω από το πολύτιμο αυτό δάσος, οι αρχαίοι πολιτισμοί έδωσαν στις δρύες μαγικές ή μυστηριακές ιδιότητες και έστειλαν τις Νύμφες να τις κατοικήσουν και να τις προστατεύουν.

Σήμερα το Τελέθριο, αφού γλύτωσε από τις πυρκαγιές του 2021, απειλείται άμεσα από την εγκατάσταση νέων αιολικών πάρκων. Παράλληλα, συνεχίζεται η παραγωγή κάρβουνου, μια παραδοσιακή δραστηριότητα της Εύβοιας και δη της βόρειας.

Οι Σβάλες

Τα εδάφη των πλουτώνιων πετρωμάτων είναι αδιαπέρατα για το νερό, ενώ παράλληλα στο ανάγλυφό τους συναντάμε συχνά ομαλές λεκάνες, που προσειδιάζουν με κοίλα οροπέδια. Σε δυο από τα οροπέδια αυτά σχηματίζονται ισάριθμες λίμνες μικρού βάθους. Πρόκειται στην ουσία για ορεινούς βάλτους, κατάφυτους από υδροχαρή είδη, με πλούσια ζωή αμφιβίων και υδρόβιων ασπόνδυλων.

Οι λίμνες αυτές λέγονται τοπικά «σβάλες», όρος που προέρχεται από το «σουβάλα», τόπος με νερό. Αν και οι δυο «σβάλες» είναι παρόμοιου μεγέθους, τοπικά διακρίνονται ως Μεγάλη (η βορειότερη και σε χαμηλότερο υψόμετρο) και Μικρή Σβάλα.

Και οι δύο «Σβάλες» καλύπτονται από ψαθιά (κυρίως το ευρείας εξάπλωσης Schoenoplectus lacustris), όπου συμμετέχουν και καλάμια, ενώ στις άκρες σχηματίζονται μεγάλες κοινωνίες από το ευρείας εξάπλωσης ευρω-μεσογειακό βατράχιο Ranunculus ophioglossifolius. Στο υδάτινο σώμα έχει εντοπιστεί ο Ελληνικός Λισσοτρίτωνας (Lissotriton graecus) και έχουν παρατηρηθεί επανειλημμένα Νερόκοτες.

Οι καταρράκτες στo Δαφνοκούκι

Ανάμεσα στις χαράδρες της δυτικής όψης του Τελέθριου ξεχωρίζει το Δαφνοκούκι, η χαράδρα με τους καταρράκτες. Διαβάστε μια αναλυτική παρουσίαση της χαράδρας στη σελίδα Το φαράγγι Δαφνοκούκι και οι καταρράκτες του.

Η πανίδα

Χάρη στα μεγάλα δρυοδάση του, το Τελέθριο καταφέρνει να φιλοξενήσει (ή μάλλον, να κρύψει) ορισμένα ευαίσθητα είδη, όπως το Αγριογούρουνο και το Ζαρκάδι. Ο πληθυσμός των αγριογούρουνων έχει προέλθει από επανεισαγωγή και τα ζώα έχουν εγκατασταθεί επιτυχώς και έχουν αυξηθεί. Για το Ζαρκάδι, πιστεύεται ότι πρόκειται για αυτόχθονο πληθυσμό, από τον οποίο περισώθηκαν ελάχιστα άτομα, διάσπαρτα σε απρόσιτες γωνιές του δάσους. Έχουν επίσης καταγραφεί δυο είδη μυωξών, μεσαίου μεγέθους τρωκτικά που ζουν σε περιοχές με βελανιδιές.

Στα δρυοδάση συναντάμε και αρκετά είδη δασικών πουλιών, είτε είδη που δεν συναντάμε στην υπόλοιπη Εύβοια, όπως το Μεσαίο δρυοκολάπτη, είτε μεγαλύτερους πληθυσμούς από είδη που αναζητούν δάση ώριμων δέντρων, όπως ο Δεντροτσομπανάκος και ο Καμποδεντροβάτης.

Πιο συγκεκριμένα, σε όλη την έκταση του βουνού θα βρούμε τα ευρέως διαδεδομένα κορακοειδή, όπως η Κίσσα και η Καρακάξα, τις παπαδίτσες των φυλλοβόλων, δηλαδή τον Καλόγερο, τον Αιγίθαλο και τη Γαλαζοπαπαδίτσα, καθώς και το Φλώρο.

Στα νότια, όπου οι πλαγιές πέφτουν βραχώδεις προς τον Ευβοϊκό, θα βρούμε είδη όπως το Βραχοκιρκίνεζο, το Αγριοπερίστερο, το Γαλαζοκότσυφα και το Βραχοτσομπανάκο.

Η Γερακίνα και το Ξεφτέρι κυνηγούν παντού, όπως και ο Χουχουριστής, που πάντως προτιμά το πυκνό δρυοδάσος των κορυφών. Σε όλους τους κάπως ανοιχτούς βιοτόπους, όπως στα λιβάδια του Πολύλοφου, θα δούμε τη σιλουέτα του Φιδαετού να αναζητά ερπετά, ενώ πιο κοντά στις βραχώδεις κορυφές ακούγεται το βραχνό κρόασμα του Κορακιού.

Στα πουλιά της μακκίας, σημειώνουμε το Μαυροτσιροβάκο, τον Κοκκινοτσιροβάκο, τον Κλειδωνά και τον Αετομάχο.

Η μονή Αγίου Γεωργίου Ηλίων

Η μονή Αγίου Γεωργίου ιδρύθηκε το 1670 σε μια ιδιαίτερα χαρισματική θέση του Τελεθρίου: σε προσήλια πλαγιά, στην καρδιά μιας μεγάλης πτύχωσης ανάμεσα στις κορυφές Βαλαντι και Γυμνό στη ζώνη στη σύγκλισης τεσσάρων ρεμάτων με μόνιμη ροή και καταμεσής ενός θαμνώνα με θηριώδη πουρνάρια, κουμαριές, γλυστροκουμαριές, πεύκα κλπ. Η τοποθεσία, χωρίς να είναι κρυπτική, είναι δυσπρόσιτη και κυρίως στη βάση ενός πλέγματος διαφυγών προς τα ανάντη.

Από τη θέση αυτή, το μοναστήρι κυριαρχούσε σε μια αγροτική περιοχή που οριζόταν απο τα γεωργικά Ήλια - τα παλιά Ήλια, που τον 17ο αιώνα άνθιζαν σε μια σειρά πλατώματα πολύ ψηλότερα από τη σημερινή παράκτια θέση - και τους δασικούς πόρους του Τελέθριου. Η ίδια η μονή, ακολουθώντας το ιδιόρρυθμο σύστημα, συνιστούσε τον πόλο ενός πλήθους αυτόνομων μοναχών, που κατοικούσαν σε καλύβες και «καλογερόσπιτα» και καλλιεργούσαν τις γύρω πλαγιές. Όπως σε όλα «ιδιόρρυθμα» μοναστήρια, οι μοναχοί συναντιώντουσαν σε τακτά διαστήματα στο κοινόχρηστο καθολικό του Αγίου Γεωργίου, μια μεγάλη βασιλική σταυροειδούς τύπου με πλούσια αγιογράφηση, αξιόλογες κινητές εικόνες και περίτεχνο τέμπλο της εποχής ίδρυσης της μονής.

Η μονή λειτούργησε ως ανδρική μέχρι το 1970, οπόταν μετετράπη σε γυναικεία. Η σημερινή αδελφότητα ανακαίνισε τα υφιστάμενα κτήρια και ξεκίνησε την ανοικοδόμηση μεγάλου ναού αφιερωμένου στην αγία Νίνα, προσωπικότητα της γεωργιανής ορθόδοξης εκκλησίας.

Στο μετόχι της μονής, πάνω από τα παλιά Ήλια, βρίσκεται το ξωκλησι του Ευαγγελισμού της θεοτοκου.

Η μονή Οσίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου Ροβιών

Το συγκρότημα της Οσίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου Ροβιών είναι νεότερο μοναστήρι που κτίστηκε σε παλιό μετόχι της μονής Αγίου Γεωργίου Ηλίων. Βρίσκεται κοντά στις Ροβιές, ακριβώς πάνω από τις παιδικές κατασκηνώσεις της Μητρόπολης Χαλκίδος.

Στον περίβολο υπάρχουν δυο παρεκκλήσια, ενώ στον ελαιώνα της μονής έχει ανακαινιστεί η παλαιά εκκλησία του Ταξιάρχη Μιχαήλ.

Περιήγηση και πεζοπορία

Το πλούσιο οδικό δίκτυο του βουνού - ειδικά στην περιοχή της χηλότερης κορυφής, το δίκτυο είναι πραγματικά λαβυρινθώδες - προτρέπει για εποχούμενη περιήγηση και οδικές διασχίσεις. Οι δρόμοι εξυπηρετούν όλα τα τοπόσημα - κορυφές, «σβάλες», λιβάδια, πηγές, σημεία θέας.

Παράλληλα, διασώζεται ένα αρκετά ενδιαφέρον πλέγμα παλιών μονοπατιών, που είναι καλά γνωστό στην περιοχή ανάμεσα στον Πολύλοφο, το Βαλάντι και τη μονή Αγίου Γεωργίου. Τα μονοπάτια αυτά, που εξυπηρέτησαν την κίνηση των κοπαδιών, κυρίως ανάμεσα στο χωριό Πολύλοφο και τις στάνες, αλλά και την προσπέλαση παλιών λατομείων, έχουν αποτυπωθεί από την τοπική πεζοπορική ομάδα (δες ΤΕΛΕΘΡΙΟΝ ΤΟ ΣΥΣΚΙΟΝ), περπατιώνται συστηματικά και διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση. Τα βασικά μονοπάτια έχουν ανακτηθεί από τις καταγραφές της πιο πάνω ομάδας και προυσιάζονται στο χάρτη, χωρίς ωστόσο να συγκροτούνται προτάσεις διαδρομών.

Πρόσφατα σηματοδοτήθηκε μια διαδρομή για μοτοσυκλέτες enduro, που μπορεί να γίνει μάλλον ευχάριστα και με τα πόδια.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος