Κεντρική Εύβοια

Ο ευβοϊκός Όλυμπος

Στα δυτικά της Κεντρικής Εύβοιας στέκεται σκοτεινός και αδιάγνωστος ένας μικρός Όλυμπος που, όπως και τα άλλα ομώνυμα ξάδερφια του, υψώνεται μονομιάς πάνω από τη θάλασσα. Το συγκρότημα είναι εκτεταμένο, δύσβατο και πολύπτυχο.

Για την ερμηνεία του ορεωνυμίου «Όλυμπος» έχουν προταθεί διάφορες εκδοχές, όπως ουρανός, λαμπρός ή ψηλός, αλλά οι πλέον έγκυρες απόψεις συγκλίνουν στο ότι το άγνωστης ετυμολογίας προελληνικό αυτό τοπωνύμιο αρχικά θα πρέπει να σήμαινε απλά «βουνό». Κατά λέξη λοιπόν, Ευβοϊκός Όλυμπος, «το Βουνό της Εύβοιας».

Μέχρι τα νεότερα χρόνια, ο ευβοϊκός Όλυμπος υπήρξε κομβικό και ενεργό στοιχείο της τοπικής ανθρωπογεωγραφίας. Βιγλάτορας και προστάτης της ενδοχώρας, ελεγκτής των ορεινών δρόμων ανάμεσα στη Χαλκίδα και την Κύμη, υδροδότης των χωριών και των κοπαδιών, συντηρητής των αδηφάγων κατσικιών, φροντιστής της εστίας των χωρικού, του τσομπάνη και του ξωμάχου, ο Όλυμπος μεσολαβούσε στη συναλλαγή δύο ζωνών μεγάλων ανισοτήτων, τις οποίες εξομάλυνε.

Σήμερα, που η προσφορά του παραβάλλεται αναγκαστικά με τους κύκλους παγκόσμιων αξιών, ο Όλυμπος μεταπίπτει σε μια άφωνη, ξερή πέτρα, κατάλληλη μόνο για να ξερνάει μάρμαρα και να στηρίζει ανεμογεννήτριες.

Ένα περίγραμμα

Ο ευβοϊκός Όλυμπος συνιστά το δυτικότερο βουνό της Κεντρικής Εύβοιας και το πλησιέστερο στην πολυάνθρωπη παράκτια ζώνη της, που εκτείνεται από τη Χαλκίδα μέχρι την Ερέτρια. Μέσω του παραβουνιού Βουδόχη (797 μ.), ο όγκος του Ολύμπου φτάνει μέχρι τον Αθέρο ποταμό, δημιουργώντας ένα τείχος που αποκρύπτει μια πλούσια σε εδαφικούς πόρους ζώνη που εκτείνεται από τον Θεολόγο μέχρι τον Πισσώνα.

Καθώς η κοιλάδα του Αθέρου δεν είναι βατή στο κατώτερο τμήμα της, το διάσελο ανάμεσα στη Βουδόχη και το κυρίως συγκρότημα υπήρξε διαχρονικά η κύρια δίοδος προς την ενδοχώρα: στην αρχαιότητα η δίοδος φυλασσόταν από ισχυρό οχυρό, λείψανα του οποίου διακρίνονται και σήμερα πάνω από το οδικό πέρασμα. Από εδώ περνά η σχετικά πρόσφατη επαρχιακή οδός Ερέτριας - Πισσώνα - Καθενών. Στην κορυφή της Βουδόχης υπήρχε αρχαίο κάστρο με μεγάλο τείχος αργών λίθων, που σήμερα περιβάλλει το εκεί πυροφυλάκειο.

Μια άλλη παλιά ζώνη προσπέλασης των εσωτερικών κοιλάδων ήταν μέσω του χωριού Καμάρι ή της μονής Αγίου Γεωργίου Αρμά, περιοχή λαβυρινθώδης αλλά εξημερωμένη και κατοικημένη.

Η βασική δομή του βουνού είναι απλή: οι ψηλότερες κορυφές του βουνού (Ψηλή Κορυφή, 1.172 μ., Ελατιάς, 1.138 μ. και Μαδαρή Ράχη, 950 μ.) σχηματίζουν ένα πέταλο πάνω και γύρω από το χωριό Θεολόγος. Η ενότητα αυτή, που αποτελεί τον πυρήνα της δυτικής όψης, υψώνεται πάνω από την Ερέτρια, υιοθετώντας τις σαφείς, κοφτές γραμμές του ασβεστόλιθου.

Αντίθετα, η ανατολική περιφέρεια, δηλαδή οι πλαγιές από το Μίστρο μέχρι το Γυμνό, είναι δαιδαλώδης και δυσνόητη. Οι αναρίθμητες ρεματιές και ράχες της πλευράς αυτής συμπλέκονται με τις απολήξεις των αναγλύφων της Σέτας, δημιουργώντας έναν ατελείωτο ημιορεινό λαβύρινθο.

Σε πολλές θέσεις μέσα στην καρδιά του βουνού απλώνονται μεγάλα λιβάδια, συνήθως σε θέσεις όπου η καρστική τοπογραφία προσφέρει ομαλές λεκάνες και όπου το δάσος έχει απωθηθεί στην περίμετρο, κυρίως για να ελευθερωθούν γεωργικές γαίες. Φυσικά οι λεκάνες αυτές δεν καλλιεργούνται πλέον.

Όλο το βουνό είναι ασβεστολιθικό και κατά τόπους έχουν αποκαλυφθεί μεγάλες ζώνες μεταμορφωμένων πετρωμάτων, που αξιοποιούνται από λατομεία μαρμάρων. Τα μάρμαρα του Ολύμπου (δεν πρέπει να συγχέονται με τα κόκκινα μάρμαρα Ερέτριας) είναι υπόλευκα έως λευκά, με καλή ομοιογένεια και αντοχή.

Ένα αξιόλογο μέλος της ευβοϊκής φύσης

Πυκνά δασωμένος, ο Όλυμπος καλύπτεται από ψηλό μεσογειακό θαμνώνα, τον οποίο διαδέχονται εκτεταμένα δάση πεύκων (Pinus halepensis), που παραχωρούν τις κορυφές σε πετρολίβαδα και δάση ελάτων (Abies cephalonica).

Μεγάλο μέρος του βουνού έχει ταλαιπωρηθεί από πυρκαγιές, αλλά ελλείψει εκτατικών πιέσεων η βλάστηση ανακάμπτει και όλες οι καμμένες ζώνες καλύπτονται από αναγέννηση πεύκων. Ακόμα και στη ζώνη ολόχρονης κτηνοτροφικής πίεσης του Μίστρου, το δάσος έχει υποχωρήσει σημειακά, αφήνοντας γυμνά μόνο τα μικρά οροπέδια στο Κλιμάκι.

Ελάχιστες έρευνες έχουν γίνει πάνω στη φύση του ευβοϊκού Ολύμπου και έτσι δεν υπάρχει σαφής εικόνα για τη χλωρίδα ή την πανίδα του βουνού, που πιθανότατα θα μοιράζονται αρκετά στοιχεία με ανάλογους βιοτόπους του Ξεροβουνίου (πχ. τα πευκοδάση). Οι όποιες χλωριδικές εκπλήξεις αναμένονται από την στενή αλλά εξαιρετικά βραχώδη ζώνη της κύριας κορυφογραμμής.

Το εμφανέστερο ενδιαφέρον του βουνού είναι τα πουλιά, στα οποία εκτός από τα είδη των ανοιχτών βιοτόπων και τα μεσαία αρπακτικά, θα βρούμε αρκετά Κοράκια, λίγους φιδαετούς και, το κυριότερο, τον εντυπωσιακό Μπούφο, που φωλιάζει στις ορθοπλαγιές των κλειστών κοιλάδων.

Η τραγική πυρκαγιά του 2007

Στις 26 Αυγούστου του 2007 ξέσπασε μεγάλη πυρκαγιά στην κοιλάδα ανάμεσα στις κορυφές Σουβλί και Πυργάκι. Έξι νέα παιδιά από τα χωριά Μίστρος και Θεολόγος, ανάμεσά τους και δύο εποχικοί πυροσβέστες, έτρεξαν αυθόρμητα με αλυσσοπρίονα μέσα στο μέτωπο της φωτιάς για να δημιουργήσουν αντιπυρική ζώνη. Με μια αλλαγή του ανέμου βρέθηκαν εγκλωβισμένοι και στην προσπάθεια να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον, οι πέντε από αυτούς χάθηκαν στις φλόγες, ενώ ο έκτος σώθηκε με σοβαρά εγκαύματα.

Στη μνήμη τους θεμελιώθηκε το ξωκλήσι του Αγίου Φανουρίου και τοποθετήθηκαν δυο αναμνηστικά εικονοστάσια στο δρόμο Μίστρος-Λάκκες.

Η κατοίκηση

Καθότι το βουνό δεν έχει ενδοχώρα - τα μοναδικά κονάκια που θα συναντήσουμε σήμερα είναι γύρω από την περιοχή Κλιμάκι του Μίστρου - η κατοίκηση στον ευβοϊκό Όλυμπο οργανώθηκε στην περίμετρο και μάλιστα απείχε από την ανατολική πλευρά. Οι μόλις τέσσερις οικισμοί που άνθισαν στους πρόποδες εμπίπτουν στη σφαίρα επιρροής της Ερέτριας, του μεγάλου εμπορικού κέντρου της περιοχής. Οι μεγαλύτεροι οικισμοί είναι ο Θεολόγος και το Γυμνό, ενώ δυο μικρότερα χωριά είναι ο Μίστρος και ο Γέροντας.

Ο Θεολόγος είναι ο πλησιέστερος, χωρικά και λειτουργικά, στο βουνό οικισμός της περιοχής. Βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα χαρισματική θέση, κοντά σε πηγές και μπροστά σε εκτεταμένους γωργικούς πόρους, ενώ νέμεται μεγάλο μέρος από τα δάση και τα βοσκοτόπια του Ολύμπου. Η θέση κατοικήθηκε ήδη πριν τα ιστορικά χρόνια.

Ο Θεολόγος διατηρεί αρκετά παλιά εκκλησάκια και ξωκλήσια, τόσο μέσα στον ιστό του χωριού, όσο και στην περιφέρειά του. Δυτικά του χωριού, σε λεκάνη με πηγαία νερά και κατάφυτη με πλατάνια, βρίσκεται το ξωκλήσι της Παναγίας Θεολογίτισας. Ο ναός υπήρξε καθολικό ομώνυμης μονής της ύστερης Τουρκοκρατίας. Σήμερα η τοποθεσία αξιοποιείται ως χώρος αναψυχής.

Ο Γέροντας είναι ένας παλιός οικισμός, που άλλοτε συνδύαζε το γεωργικό προσανατολισμό με το γεγονός ότι αποτελούσε τον πρώτο σταθμό ανάπαυλας μετά την ανάβαση από την Ερέτρια προς την ενδοχώρα. Σήμερα είναι ένας μάλλον άφωνος αραιός συνοικισμός κυρίως δεύτερης κατοικίας.

Στα ανάντη του Γέροντα, προς τον Όλυμπο, απλώνεται μια εύφορη λεκάνη που παλιότερα είχε αγροικίες και μαντριά. Σήμερα η ζώνη αυτή έχει εγκαταληφθεί και μοναδικός μάρτυρας της αλλοτινής δραστηριότητας παραμένει ο ανακαινισμένος ναός της Αγίας Άννας, κτισμένος δίπλα στις σημαντικές πηγές της τοποθεσίας. Μέσα στο τοπίο που έχει πλέον αλλάξει, ο περιβάλλων χώρος της εκκλησίας με τα πλατάνια αποτελεί μια όαση δροσιάς.

Ο Μίστρος δημιουργήθηκε από οικογένειες κτηνοτρόφων που κατέβηκαν σταδιακά χαμηλότερα, από προηγούμενη εγκατάστασή τους στο παλιό χωριό, που τώρα λέγεται Πάνω Μίστρος. Το καλοκαίρι τα κοπάδια ανέβαιναν ακόμα ψηλότερα, σε παλιότερη εγκατάσταση στη θέση Παλιόμιστρος.

Ο Κάτω Μίστρος παραμένει και σήμερα οικισμός κτηνοτρόφων, που νέμονται όλη την ΒΑ, ανατολική και ΝΑ πλευρά του βουνού, με πυρήνα τον αραιό συνοικισμό Κλιμάκι. Μοναδικό τοπόσημο του δασωμένου λαβυρίνθου του Μίστρου είναι το ξωκλήσι της Παναγίας Ξαριστής, κτισμένο κοντά σε μια από τις πολύτιμες αναβλύσεις της ζώνης.

Το Γυμνό υπήρξε το κέντρο των εκτεταμένων αγροτικών δραστηριοτήτων της απέραντης αλλά δύστροπης ΝΑ και νότιας πλευράς του βουνού. Ακόμα και σήμερα το χωριό διατηρεί δεκάδες μικρές κτηνοτροφικές επιχειρήσεις, που είναι εγκατεστημένες ανάμεσα στα πάνω σπίτια και την περιοχή Βρυσίτσα. Μέσα σε ένα άνυδρο τοπίο, οι λιγοστές αναβλύσεις της πλευράς αυτής είχαν μεγάλη σημασία για το Γυμνό: μια από τις πιο προωθημένες πηγές της ορεινής περιφέρειας φυλάσσεται από μια μεγάλη μονόκλιτη βασιλική αφιερωμένη στην Παναγία ως Ζωοδόχο Πηγή.

Η μονή Αγίου Γεωργίου Αρμά

Η μονή του Αγίου Γεωργίου Αρμά είναι κτισμένη στην ευρύχωρη κεφαλή μιας από τις κοιλάδες που οδηγούσαν από την παράκτια ζώνη Χαλκίδας-Ερέτριας προς την ενδοχώρα (Θεολόγος, Πισσώνας, Στενή), μια ζώνη σημαντικών πόρων η οποία αποκρυπτόταν - και προστατευόταν - από τα δυτικά ευβοϊκά βουνά, όπως οι λόφοι των Φύλλων, η Βουδόχη και ο Όλυμπος.

Η λεκάνη του Αρμά είναι ιδιαίτερα φιλική, από πλευράς αναγλύφου, και έχει κατά τόπους μερικές πηγές, όπως η Καλογερόβρυση στη συμβολή της κοιλάδας με το μεγάλο χείμαρρο Αθέρο. Χαρακτηριστικό της σημασία της διόδου, αλλά και της αξίας των αγροτικών εγκαταστάσεων από την Καλογερόβρυση μέχρι το Θεολόγο είναι ότι στην Ενετοκρατία η δίοδος φυλασσόταν από δύο μεγάλους πύργους, τα λείψανα των οποίων είναι σήμερα ορατά.

Όπως σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις δεν υπάρχει συμφωνία για την περίοδο ίδρυσης της μονής ανάμεσα στην παράδοση και τα τεκμήρια: η πρώτη θελει τη μονή κτίσμα των αρχών του 12ου αιώνα (αναφέρεται το έτος 1141), ενώ η μαρμάρινη επιγραφή στη κόγχη του ιερού μεταφέρει την ένδειξη στο 1637. Όπως και νάχει, οι γραπτές μαρτυρίες είναι της ύστερης Τουρκοκρατίας, στο τέλος της οποίας το μοναστήρι διαλύθηκε και υπέστη ζημιές. Το καθολικό, που διασώθηκε σε καλή κατάσταση, ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο, της ομάδας των συνθέτων τετρακιόνων.

Πρόσφατα, γύρω από το παλιό καθολικό δημιουργήθηκε μια μεταγραφή του αρχικού οχυρωματικού περιβόλου, με σύγχρονα οικοδομικά πρότυπα. Η μονή διατηρείται εν λειτουργία από μικρή αδελφότητα.

Πύργοι και οχυρά του ευβοϊκού Ολύμπου

Η σύνδεση ανάμεσα στην Χαλκίδα και την Κύμη - μια γραμμή που δεν συνέδεε μόνο δυο σημαντικές κώμες αλλά και δύο θάλασσες - μπορούσε να επιτευχθεί με διάφορες οδεύσεις, η συντομότερη από τις οποίες παρέκαμπτε τον κύριο όγκο του Ολύμπου και πλαγιοδρομούσε στις κοιλάδες του. Ο ορεινός αυτός δρόμος δεν ήταν κατάλληλος για μεταφορές ή εμπόριο, ήταν όμως κατάλληλος για τις ετήσιες μετακινήσεις των κοπαδιών.

Η κρυπτική αυτή στράτα ξεκινούσε από την περιοχή των Φύλλων - δηλαδή κάτω από την εποπτεία του ομώνυμου μεγάλου κάστρου - και έμπαινε είτε στην κοιλάδα της μονής Αγίου Γεωργίου Αρμά, είτε στον μέσο ρου του Αθέρου, που ήταν βατός. Κάτω από τον έλεγχο των δυο πύργων της περιοχής και την εποπτεία των οχυρών της Βουδόχης, η όδευση έφτανε στο Μίστρο, από όπου θα χανόταν στις στενωπούς των ημιορεινών κοιλάδων μέχρι και τη Σέτα. Μετά τη Σέτα ο δρόμος ελεγχόταν από τα φρούρια των Μανικιών.

Χαρακτηριστκός φύλακας της διόδου είναι ο ψηλός μεσαιωνικός πύργος που σώζεται στον Κάτω Μίστρο. Ο πύργος, που είναι ίδιας εποχής και τρόπου κατασκευής με τους πύργους των Βούνων και Σκουντερίου, φύλασσε τη δίοδο της κοιλάδας του Καλαμαντάρι ποταμού, που οδηγούσε στα περάσματα προς τη Σέτα και από εκεί στην Κύμη.

Ανάλογος πύργος υπάρχει και στην πλατεία του Γυμνού.

Οι δίδυμοι βράχοι στο Καμάρι

Το χωριό Καμάρι βρίσκεται στις νότιες απολήξεις ενός συστήματος λόφων που ορεογραφικά δεν ανήκει στον Όλυμπο, έχει όμως στενή συνάφεια με αυτόν, καθώς αποτελούν τμήμα της υδρολογικής λεκάνης του Αθέρου. Δυτικά του χωριού υψώνονται δυο συμπαγείς ορθοπλαγιές, απολήξεις των λόφων προς την τομή του ποταμού. Οι βράχοι αυτοί έχουν αξιοποιηθεί αναρριχητικά (πρώτες αναβάσεις από τον Δ. Στραβογένη και την ομάδα του, το 2009) και φέρουν αρκετές δεκάδες διαδρομές όλων των επιπέδων δυσκολίας.

Πέραν του αναρριχητικού ενδιαφέροντος, τα βράχια έχουν έντονες διαμορφώσεις (σπηλίτσες, τρύπες, σχισμές) και προσφέρουν θέσεις φωλιάσματος και κούρνιας σε πολλά είδη πουλιών, όπως ο Βραχοτσομπανάκος, το Βραχοκιρκίνεζο, το Κοράκι, το Βραχοχελίδονο, οι Σταχτάρες και η Κουκουβάγια.

Αναβάσεις στον ευβοϊκό Όλυμπο

Αν και το ανάγλυφο του βουνού δεν είναι ιδιαίτερα φιλικό και η βλάστηση έχει πλέον αγριέψει μετά τις πυρκαγιές, έχουν γίνει γνωστές αρκετές αναβάσεις από τους γυρω οικισμούς, όλες προς την ψηλότερη κορυφή, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν κάποια σήμανση.

Από την πλευρά του Θεολόγου, υπάρχουν τρεις οδεύσεις, δύο από το χωριό και μία από το δρόμο Ερέτρια - Θεολόγος: η τελευταία είναι η καλύτερα σημασμένη και έχει σχετική πινακίδα διαδρομής στην αφετηρία. Έχουν γίνει επίσης γνωστές δυο γραμμές ανάβασης από το Γέροντα, μια από την Αγία Άννα και μία από το οδικό πέρασμα Ερέτριας-Θεολόγου. Τέλος, από τις διάφορες κτηνοτροφικές στράτες από την πλευρά του Γυμνού έχει μείνει βατή η πιο κεντρική, που ακολουθεί μια ανοιχτή ρεματιά.

Πιό αναλυτικά:

• Η διαδρομή ΕΟ Ερέτρια/Θεολόγος - Ψηλή Κορυφή ξεκινά από το δρόμο και μπαίνει άμεσα στο θαμνώνα. Μετά από ελαιώνα στη θέση Λαγός συναντάμε χωματόδρομο και μετά από λίγο την πηγή Μυλώντας. Συνεχίζοντας στο δρόμο φτάνουμε στην καρστική λεκάνη Βίρα.
  Αφήνουμε το δρόμο και συνεχίζουμε αριστερά σε καλό μονοπάτι σε πευκοδάσος. Σύντομα φθάνουμε στο διάσελο Λαιμός, όπου στρεφόμαστε προς τα αριστερά προς την Ψηλή Κορυφή, περπατώντας πλέον σε ψηλό και πυκνό ελατόδασος. Φτάνουμε σε ξέφωτο, από όπου βλέπουμε το βράχο Μεγάλο Σπληθάρι, τον οποίο παρακάμπτουμε προς το Λειρί του Ολύμπου. Περνάμε το Λειρί και σε μισή ώρα περίπου φτάνουμε στην κορυφή.

• Η διαδρομή Θεολόγος - Ψηλή Κορυφή από τη βορινή ράχη ακολουθεί χωματόδρομους μέχρι τη ράχη της κορυφής, στην οποία προωθείται λίγο από μικρό δρομάκι. Ακολουθούμε τον άξονα της ράχης με μικρές αποκλίσεις προς τα δεξιά (βόρεια) μέχρι το ψηλότερο σημείο. Ωραία θέα προς το συγκρότημα Δίρφη-Ξεροβούνι. Το σκέλος στη ράχη είναι αρκετά καλά σημασμένο.
• Η διαδρομή Θεολόγος - Ψηλή Κορυφή από την πηγή Μυλώντας ακολουθεί επίσης χωματόδρομους μέχρι τη θέση Καλπάκι, από όπου πιάνει μονοπάτι που οδηγεί μέσα από το δάσος προς τις πετροπλαγιές και τελικά στην κορυφή. Αραιή σήμανση.
• Η διαδρομή Διάσελο Γέροντα - Ψηλή Κορυφή αποτολμά το σκαρφάλωμα της ΝΔ ράχης του Ελατιά. Η πορεία ξεκινά από το οδικό πέρασμα στα 512 μ., περνά από έναν ομαλό ώμο πριν τη Μαδαρή Ράχη και μετά την πρώτη αυτή κορυφή χαμηλώνει σε βαθύ διάσελο. Η ανάβαση στον Ελατιά είναι κάπως επίπονη, αλλά η κίνηση πάνω στην κορυφογραμμή προς το βράχο Μεγάλο Σπληθάρι και την Ψηλή Κορυφή μετατρέπουν την πορεία σε μια πραγματική ορειβατική διαδρομή.

• Η διαδρομή Γέροντας - Ψηλή Κορυφή ξεκινά από τον άσφαλτο μπροστά στο χωριουδάκι και φτάνει με δρομάκια στο χώρο της Αγίας Άννας. Συνεχίζουμε με δρόμους μέχρι μεγάλο πλάτωμα στα 670 μ. από όπου μπαίνουμε σε αχνό μονοπάτι, που ανηφορίζει τολμηρά την πλαγιά του Ελατιά μέχρι την κορυφή του. Από εκεί ακολουθούμε τις άλλες οδεύσεις στην κορυφογραμμή.
• Η διαδρομή Γυμνό - Ψηλή Κορυφή ξεκινά είτε από το κέντρο του Γυμνού, είτε από την τοποθεσία Βρυσίτσα, όπου φτάνει καλός δρόμος. Ακολουθούμε ρεματιά, με αραιή σήμανση, η οποία ανηφορίζει προς το διάσελο ανάμεσα στον Ελατιά και το Μεγάλο Σπληθάρι (θέση «στου Μπάρτζου»). Αν και ο τόπος είναι εν γένει πατημένος, δεν υπάρχει πραγματικό μονοπάτι. Από την κορυφογραμμή ακολουθούμε τον κοινό ντορό όλων των πορειών της πλευράς αυτής.

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος