Κεντρική Εύβοια

Η Οκτωνιά

Η Οκτωνιά, όνομα που αναφέρεται τόσο στην περιοχή όσο και στο μοναδικό ορεινό οικισμό της, είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ενότητες της Κεντρικής Εύβοιας.

Προμαχώνας των ηπειρωτικών αναγλύφων μέσα στο Δυτικό Αιγαίο, η Οκτωνιά, μια ημιορεινή ζώνη ανάμεσα στο πέλαγος και τη βουνοθάλασσα της Εύβοιας, αναπαράγει στοιχεία της νησιωτικής ανθρωπογεωγραφίας: κατοίκηση σε έναν πολικό οικισμό, στην ουσία μια κυκλαδίτικη «χώρα», στην καρδιά μιας ζώνης που οριοθετείται από κάστρα και πύργους και περιβάλλεται από ένα κεκαρμένο κτηνοτροφικό πεδίο φρυγάνων και βραχώνων.

Αυτή η αντανάκλαση αιγαιακού τοπίου συνδυάζεται με τα ανάλογα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά: το ιστορικό χρήσης, η βλάστηση, η χλωρίδα και κυρίως η ορνιθοπανίδα εντάσσονται στη βιογεωγραφία των νησιών του Αιγαίου.

Μια γεωλογική ματιά

Το πιο κάτω απόσπασμα γεωλογικού χάρτη της περιοχής Κύμης-Αλιβερίου εξηγεί εύγλωττα τη μορφολογία της Οκτωνιάς. Πράγματι, πάνω στην άμορφη μάζα των ποικίλης προέλευσης αποθέσεων, που υψώνονται ομαλά ανάμεσα στην προσχωσιγενή κοιλάδα του Αυλωναρίου και το πέλαγος, επικάθηται μια επιμήκης ζώνη παλαιών ασβεστολίθων, περισσότερο ή λιγότερο μεταμορφωμένων, που σχηματίζουν την κορυφογραμμή της Οκτωνιάς.

Το ψηλότερο σημείο στέφει ένας πιο συμπαγής ασβεστόλιθος, που απαντά στις μηχανικές και τεκτονικές προκλήσεις με βίαιες εγκατακρημνήσεις, δημιουργώνας ορθοπλαγιές και λιθώνες ογκολίθων: είναι το Καλλιμάνι, η κορυφή της Οκτωνιάς.

Στην περίμετρο της ψηλότερης κορυφής, δηλαδή στην επαφή των ανώτερων με τους πελαγονικούς ασβεστόλιθους, έχουν δημιουργηθεί πολλά μικρά σπήλαια, με γνωστότερα την Τρύπα του Μπότη, τη Γκρασπηλαία ή σπήλαιο Αγίασμα, το σπήλαιο του Μπούρμπουλα, το βαραθράκι της Ζωοδόχου Πηγής στον αύλιο χώρο του ομώνυμου ναού και το κοντινό σπήλαιο στο Πηγάδι, που στοιχειοθετεί την έννοια της «ζωοδόχου πηγής». Λίγο πιο μακριά είναι το σπήλαιο του Μπόνου και το σπήλαιο της Μεταμόρφωσης: και στα δυο βρέθηκαν όστρακα προϊστορικών και ιστορικών χρόνων.

Το όρος Οκτωνιά

Το όρος Οκτωνιά είναι ένα επίμηκες βουνό νότια της Κύμης, αντίκρυ στον ηφαιστειακό Οξύλιθο και ανάμεσα στη θάλασσα και τους κάμπους του Αυλωναρίου. Ο όγκος του βουνού αποκόπτεται πλήρως από τα υπόλοιπα ανάγλυφα της Κεντρικής Εύβοιας και διατηρεί μια ασαφή επαφή μέσω μιας σειράς λόφων με τον Οξύλιθο και τους λόφους της λεκάνης του Δύστου. Το ορεινό τοπίο σχηματίζει έναν ισοσκελή ρόμβο, στο κέντρο του οποίου υψώνεται το Καλλιμάνι, ψηλότερο σημείο του βουνού (761 μ.) και περίοπτο ασβεστολιθικό τοπόσημο στην περιοχή του.

Πράγματι, σε αντίθεση με το υπόλοιπο βουνό που είναι ομαλό, η μάζα της κορυφής είναι απόκρημνη, ιδιαίτερα η ΒΔ όψη της που φέρει ευμεγέθεις ορθοπλαγιές. Το υπόλοιπες πλαγιές είναι ήπιες και, λόγω του χαμηλού υψομέτρου, ενταγμένες στο αγροτικό τοπίο της Κεντρικής Εύβοιας. Το βουνό υπήρξε βοσκότοπος των χωριών, συμπλήρωμα μιας γεωργίας που ασκήθηκε κυρίως στις υδροφόρες κοιλάδες.

Η βλάστηση του βουνού είναι έντονα επηρεασμένη από τη μακραίωνη και ολόχρονη κτηνοτροφική πίεση και το μεγαλύτερο μέρος του όγκου καλύπτεται από χαμηλά φρύγανα - το γνωστό μίγμα αγκαθωτών και σκληροτράχηλων θαμνίσκων της μεσογειακής ζώνης. Στα ανατολικά διασώζονται κάποιες εκτάσεις ψηλών θαμνώνων - οι ντόπιοι λένε την περιοχή «Δρυμός», καθώς τους φαίνεται σαν δάσος, συγκριτικά με τον κιτρινοκαφέ περίγυρο.

Στις ρεματιές, που οι περισσότερες έχουν πολύμηνη ροή, εκτείνονται επιμήκεις πλατανιάδες, που ουσιαστικά αποτελούν τη μόνη συγκροτημένη ψηλή βλάστηση της περιοχής. Τέλος, είναι αξιοσημείωτη η γραμμική εμφάνιση ψηλών θάμνων - κυρίως αείφυλλων δρυών - κατά μήκος όλης της περιμέτρου της επαφής του ασβεστόλιθου πάνω στις μάργες του υποβάθρου, δηλαδή πάνω στη ζώνη ανάβλυσης των κρημνισμάτων που συγκεντρώνει η γκρίζα κορώνα των κορυφών.

Ένταξη στο οικοσύστημα του Δυτικού Αιγαίου

Με περιορισμένες γέφυρες να τη συνδέουν με τους λόφους ανάμεσα στα Μανίκια και το Αλιβέρι, η Οκτωνιά είναι στην ουσία το πιο απομονωμένο ορεινό τοπίο της Εύβοιας, ένα νησί μέσα στο νησί. Ανατολικά της, απλώνεται ένα από τα πιο μεγάλα «κενά» του Αιγαίου, το διάστημα ανάμεσα στις Σποράδες και την Άνδρο. Μέσα στο άδειο αυτό πέλαγος, πλησιέστερος γείτονας είναι η Σκύρος, περίπου 40 χλμ. μακριά από το ακρωτήρι Οκτωνιά. Η Οκτωνιά είναι λοιπόν μέλος μιας νησιωτικής βιογεωγραφικής ενότητας, που γεφυρώνει τα χερσαία κενά της αξιοποιώντας την ανατολική ακτή της Κεντρικής και Νότιας Εύβοιας.

Κάτω από μια τέτοια γεωγραφική ένταξη, το βιοτικό περιβάλλον της Οκτωνιάς είναι ιδιόρρυθμο και μοιάζει σαν υπέρθεση ενός επιπέδου βιοποικιλότητας του Δυτικού Αιγαίου πάνω σε έναν καμβά ειδών χλωρίδας και πανίδας των ημιορεινών τοπίων της Εύβοιας. Στα πουλιά, χαρακτηριστικές παρουσίες είναι οι Μαυροπετρίτες, μεταναστευτικά γεράκια που αναπαράγονται στα νησιά του Αιγαίου και την κοντινή ηπειρωτική ακτή και που εδώ συγκροτούν το καλοκαίρι πολλούς μικρούς πυρήνες. Άλλα μεταναστευτικά είδη που συναντάμε στην περιοχή είναι ο Φιδαετός, ο Μελισσοφάγος, το Τρυγόνι, ο Κοκκινοτσιροβάκος και ο Σταχτοπετρόκλης.

Στα επιδημητικά είδη θα βρούμε πουλιά των ορεινών τοπίων, όπως ο Κόρακας και η Γερακίνα, αρπακτικά των βραχότοπων, όπως ο Πετρίτης και το Βραχοκιρκίνεζο, είδη των φρυγάνων όπως ο Μαυροτσιροβάκος και η Καρδερίνα, αλλά και ανθρωπόφιλα είδη, όπως η Κάργια. Κοντά στις ορθοπλαγιές θα δούμε αγριοπερίστερα, βραχοτσομπανάκους, σταχτάρες και βραχοχελίδονα.

Η κατοίκηση στην Οκτωνιά

Το οικιστικό τοπίο της Οκτωνιάς χαρακτηρίζεται από δυο οικιστικά σύνολα, το Αυλωνάρι και το χωριό Οκτωνιά, και τα δυο στη δυτική πλευρά του όγκου. Το Αυλωνάρι φρουρεί την πιο βατή πρόσβαση στο βουνό, ενώ στη ζώνη σχηματισμού των πηγών και κατά μήκος μιας γλώσσας εύφορων γαιών, απλώνεται ένας συνεχής οικιστικός ιστός, που αποτελείται από τέσσερις εφαπτόμενους συνοικισμούς και συλλογικά απηχεί το όνομα του βουνού: Οκτωνιά.

Το Αυλωνάρι, προαιώνιος ελεγκτής της διόδου μέσω του δορυφόρου του Χάνια Αυλωναρίου, υπήρξε ο κυριότερος οικισμός της ζώνης ανάμεσα στην Κύμη και το Αλιβέρι. Γένημα των ανακατατάξεων του ύστερου Βυζαντίου, το Αυλωνάρι συγκροτήθηκε πάνω στο θεσμικό υπόβαθρο της προϋπάρχουσας βυζαντινής επισκοπής, μέσα στην ακτίνα προστασίας του κάστρου Ποτίρι και στο γεωμετρικό κέντρο μιας ομάδας εύτρωτων συνοικήσεων. Η ακριβής θέση υποδείχθηκε από πρακτικά κριτήρια: καταλληλότητα για άμυνα, κοντά σε πηγές, εποπτεία της διόδου, χωροθέτηση ανεμόμυλου. Στην κορυφή του πρώτου ώμου υψώθηκε στη Φραγκοκρατία ένας ψηλός, στιβαρός πύργος, έμβλημα έκτοτε του Αυλωναρίου. Μεταγενέστερα ο πύργος συντηρήθηκε και φιλοξένησε μέχρι και τη δημαρχία της περιοχής.

Ωστόσο, το σπουδαιότερο μνημείο του Αυλωναρίου είναι ο βυζαντινός ναός του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Πρόκειται για κτίσμα σύνθετης εξέλιξης, μεγάλου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος και αξιόλογης μνημειακής ζωγραφικής. Η σημερινή μορφή του είναι αποτέλεσμα διαδοχικών προσθηκών πάνω στον αρχικό παλαιοχριστιανικό πυρήνα, από τον οποίο προέκυψε ο σταυρεπίστεγος ναός του 13ου αιώνα με τον οκτάπλευρο τρούλο.

Ο ναός είναι τρισυπόστατος: στο αριστερό κλίτος τιμάται ο Άγιος Ελευθέριος, στο δεξί η Αγία Θέκλα και στο κεντρικό ο Άγιος Δημήτριος.

Τα δύο πλευρικά κλίτη εκτιμάται ότι δεν είναι σύγχρονα. Ο ναός διακοσμείται με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, έργα ζωγράφων που δούλεψαν στην περιοχή γύρω στο 1300.

Εξωτερικά, η τοιχοποιία ακολουθεί το περιπλινθοκλειστο σύστημα και κοσμείται με κεραμοπλαστικά στοιχεία καλής τέχνης.

Ψηλότερα, στα 400 μ., απλώνεται ο κύριος κατοικημένος πυρήνας του βουνού, ένα σύνολο από τέσσερις συνοικισμούς που συναποτελούν το χωριό Οκτωνιά. Πρόκειται για τους συνοικισμούς Πανωχώρι, Αλώνια, Παναγιά και Κατωχώρι (ένας ακόμα μικρός συνοικισμός, τα Καρβουνιαρέικα έχουν ενσωματωθεί στα Αλώνια).

Οι τέσσερις δορυφόροι καταλαμβάνουν την εύφορη γλώσσα ομαλού εδάφους στα ανατολικά της κορυφής του βουνού. Χάρη στην επαφή του ασβεστόλιθου με το στεγανό υπόβαθρο, η ζώνη αυτή έχει πολλά πηγαία νερά και όλοι οι συνοικισμοί έχουν ωραίες, παλιές κρήνες. Οδικό κέντρο είναι τα Αλώνια, που παίρνουν το όνομά τους από τα πολλά αλώνια που βρίσκονταν εκεί, αλλά ο κύριος οικισμός είναι το Πανωχώρι. Ενοριακός ναός του Πανωχωρίου είναι η Κοίμηση της Παναγία, ενώ στα Αλώνια ξεχωρίζει ο Άγιος Νικόλαος.

Ο κόσμος στην Οκτωνιά καταπιάνεται με την καλλιέργεια της ελιάς και του κρεμμυδιού και δευτερευόντως με την κτηνοτροφία, η οποία πάντως παραμένει έντονα παρούσα και συνεχίζει να διαμορφώνει το τοπίο.

Ο τουρισμός έχει σκαρφαλώσει δειλά στο χωριό και συντηρεί λίγες ταβέρνες και μερικά καταλύματα.

Το αγροτικό δίκτυο απλώνεται ακτινωτά από το χωριό και προσπελαύνει όλες τις αξιοθέατες θέσεις, όπως το αρχαίο κάστρο, τα επιφανή ξωκλήσια και τα σημεία θέας. Αν η προσέγγιση της ψηλότερης κορυφής απαιτεί μια ολιγόωρη πεζοπορία, άλλες κορυφές, όπως αυτές που φέρουν τις τηλεπικοινωνιακές κεραίες, προσφέρουν εξίσου ενδιαφέρουσα θέα προς την Κεντρική Εύβοια και ενδεχομένως το Αιγαίο.

Στην περιοχή του χωριού διατηρούνται αρκετές μεταβυζαντινές εκκλησίες (15ος-16ος αιώνας), όπως του Αγίου Γεωργίου στο Κούτσουρο, των Ταξιαρχών στον Κοτσικιά, των Εισοδίων της Θεοτόκου στου Παπαβλασσά και του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου στο Καρβούνι.

Παράλληλα, υπάρχουν πολλές νεότερες εκκλησίες στην περίμετρο του χωριού, όπως η Ζωοδόχος Πηγή στην Τσούκα, κρυμένη μέσα στα βράχια και κοντά σε μυστικιστική σχισμή, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ανάμεσα στα Αλώνια και την Παναγιά, ο Προφήτης Ηλίας πάνω από την Παναγιά, η Μεταμόρφωση Σωτήρα μέσα στο αρχαίο κάστρο και ο Σωτήρας που εποπτεύει το Πανωχώρι.

Στις ορθοπλαγιές της ΒΔ πλευράς της κορυφής έχει οργανωθεί ένα ενδιαφέρον αναρριχητικό πεδίο υψομετρικής διαφοράς 25-30 μ. με 26 διαδρομές σε δυο τοίχους, έναν κάθετο και έναν αρνητικό.

Τέλος, η παράκτια ζώνη έχει πολλές και ωραίες παραλίες που απλώνονται από την περιοχή της Κύμης μέχρι το Καλάµι: Μουρτερή, Άγιο Μερκούριο (Μερκούρι), Μπουρνιά, Χαλασµένο Κόσµο, Λιµιωνάρι, Αϊλή και Καράρα.

Κάστρα και πύργοι της Οκτωνιάς

Το βουνό της Οκτωνιάς, φυσικό οχυρό από μόνο του, είδε να σχηματίζεται ανά εποχή μια εξωτερική ζώνη περιφρούρησης, που είχε δύο παράλληλους σκοπούς: αφενός να ενισχύσει την αμυντική ικανότητα της τοπογραφίας ως καταφύγιο του πεδινού πλούτου σε περίπτωση οργανωμένης εισβολής, αφετέρου να αποτρέψει την αγκίστρωση των αντιπάλων της τοπικής εξουσίας - κυρίως των αντιφρονούντων ντόπιων και των πειρατών - στα βράχινα φρούρια.

Η οχυρή αυτή περίμετρος είναι σαφέστερη προς την ενδοχώρα, την περιοχή όπου συγκεντρωνόταν ο πληθυσμός και ο πλούτος, ενώ οι ούτως ή άλλως έρημες πλαγιές προς τα εύτρωτα λιμανάκια του Αιγαίου αφέθηκαν στην έγνοια των παράκτιων συνοικήσεων.

Στην αγκαλιά της ορεινής τοπογραφίας φωλιάζει το λεγόμενο Κάστρο της Οκτωνιάς, σε πλάτωμα πάνω από τον οικισμό Παναγία, περιτριγυρισμένο από βραχώνες και με ομαλή πρόσβαση μόνο από μια δίοδο, από όπου και η οδική πρόσβαση. Το οχυρό, που λέγοται και «Κάστρο της Μεγάλης Σπηλιάς» (ή και Graspilea), λόγω μιας γειτονικής σπηλιάς με πηγή, είναι μια ελλειψοειδής οχύρωση από αργούς λίθους με καλύτερα δομημένα τμήματα ημίεργων λίθων σε ορισμένες ευάλωτες θέσεις. Το τείχος διασώζεται σε μέτρια κατάσταση, αν και ένα τμήμα τους κατεδαφίστηκε για να περάσει ο δρόμος που εξυπηρετεί το ξωκλήσι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα που κτίστηκε μεταγενέστερα στο κέντρο του οχυρωμένου χώρου. Θεωρείται ότι η αρχική φάση του οχυρού ήταν αρχαία και η θέση επαναχρησιμοποιήθηκε στο Βυζάντιο και το Μεσαίωνα, με μοναδική ορατή προσθήκη έναν ενετικό πύργο σε μια βραχώδη έξαρση στα ΒΑ.

Στο κέντρο του πλατώματος διασώζεται πηγάδι τύπου υπόγειας δεξαμενής, που η παράδοση το θέλει είσοδο σήραγγας που φτάνει μέχρι το ρέμα, κοντά στην Παναγιά.

Στρατηγικά, το σπουδαιότερο φρούριο της περιοχής υπήρξε το βυζαντινό κάστρο Ποτίρι, που επιτηρούσε τόσο το δρόμο από το Αλιβέρι προς το Αυλωνάρι και την Κύμη, όσο και το πιο βατό ορεινό πέρασμα από την ακτή προς την ενδοχώρα, κάπου ανάμεσα στην μονή Αγίου Χαραλάμπους Λευκών και το Ποτίρι. Φωλιασμένο πάνω σε μια βραχώδη ράχη, περιβαλλόταν από ψηλό τείχος με περίμετρο γύρω στα 150 μέτρα.

Η χρονολογία πρώτης κατασκευής του κάστρου Ποτίρι είναι ασαφής, αλλά είναι βέβαιο ότι πρόκειται για βυζαντινό φρούριο, που από τις αρχές του 13ου έως και τα τέλη του 15ου αιώνα παρέμεινε εν χρήσει και κυρίως υπο συνεχή διεκδίκηση - παρήλασαν οι πάντες: Φράγκοι, Ενετοί, Γενουάτες, ντόπιοι, βυζαντινοί αξιωματούχοι και ημίαιμοι ευγενείς - μέχρι και την παγίωση της Τουρκοκρατίας στην περιοχή (1470). Έκτοτε εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε. Σήμερα σώζονται μεγάλα τμήματα του τείχους και ενός πύργου, ερείπια δεξαμενής και οικιών, ενώ στο κέντρο στέκει ακόμα η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας. Η πρόσβαση γίνεται με τα πόδια, μέσω αγροτικών δρόμων από το Αυλωνάρι.

Τα μοναστήρια της Οκτωνιάς

Για λόγους που σχετίζονται με τη συμβολική σημασία του βουνού της Οκτωνιάς μέσα στο αγροτικό τοπίο της ευρύτερης περιοχής Κύμης-Αλιβερίου, η ημιορεινή περίμετρος συγκεντρώνει αρκετά μοναστήρια, με πιό αξιοσημείωτα τη μονή Αγίου Χαραλάμπους Λευκών, τη μονή Μετοχίου, τη μονή Καρυών και τη μονή Αγίου Αντωνίου, ενώ πολύ κοντά βρίσκεται και η μονή Μάντζαρη.

Από αυτά τα μοναστήρια, μόνο η μονή Αγίου Χαραλάμπους Λευκών τοποθετείται μέσα στο βουνό: ιδρύθηκε δίπλα σε μια αξιόλογη ανάβλυση, η οποία συντήρησε μια μεγάλη συστάδα φυλλοβόλων - ανάμεσα στα οποία και οι ψηλές λεύκες, που δίνουν το προσωνύμιο της μονής -, ύδρευσε τη μοναστική κοινότητα και άρδευσε τα μποστάνιά της. Η πηγή είναι σήμερα μαστευμένη και η παλιά κρήνη συνήθως δεν ρέει.

Το μοναστήρι αποτελείται από ένα περιμετρικό πλαίσιο με τα κελιά και τους βοηθητικούς χώρους, νεότερο κτίσμα που αναπαράγει τη φρουριακή αρχιτεκτονική των παλιών μονών και περιβάλλει το μικρό σταυρεπίστεγο βυζαντινό καθολικό. Η εκκλησία, πιθανόν του 12ου αιώνα, είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, αντανάκλαση της ιδρυτικής μορφής της μονής και εσωτερικά διατηρεί σπάργανα της αρχικής εικονογράφησης, οικοδομικά όμως έχει αλλοιωθεί λόγω μεταγενέστερων επεμβάσεων.

Κατοικημένο παλιότερα από ανδρική αδελφότητα, το μοναστήρι μετονομάστηκσε σε μονή Αγίου Χαραλάμπους στα τέλη του 19ου αιώνα, εγκαταλείφθηκε και αναβίωσε ως γυναικείο το 1985.

Πεζοπορία στην Οκτωνιά

Το απέριττο και χωρίς περιπλοκές τοπίο της Οκτωνιάς προτρέπει στην οδική περιπλάνηση και την πεζοπορία. Στον πιο κάτω χάρτη έχουμε περιλάβει πέντε προφανείς διαδρομές με αφετηρία το χωριό Οκτωνιά και κατάληξη μερικούς ενδιαφέροντες προορισμούς.

• Μελαχούρι-κορυφή Καλλιμάνι (761 μ.). Η ανάβαση στην ψηλότερη κορυφή της Οκτωνιάς μπορεί να γίνει από το κύριο διάσελο της κορυφογραμμής, ακολουθώντας γιδόστρατες και αχνά μονοπάτια, σε ένα πετρώδες αλλά γενικά ανοιχτό και ανεμπόδιστο πεδίο. Από την κορυφή, η θέα προσφέρει μαθήματα γεωγραφίας. Μήκος 1800 μ.
• Αλώνια-Κάστρο Οκτωνιάς. Η πορεία ξεκινά από το πετρόχτιστο γεφυράκι στην έξοδο των Αλωνιών προς Παναγιά. Το μονοπάτι είναι πετρώδες αλλά σαφές και καταλήγει στην είσοδο του περιφραγμένου περιβόλου της εκκλησίας Μεταμόρφωσης Σωτήρα. Μήκος 520 μ.
• Πανωχώρι-μονή Αγίου Χαραλάμπους Λευκών. Μια εύκολη πορεία που περνά από τη νεότερη εκκλησία του Σωτήρα και συνεχίζοντας σε παλιό δρομάκι και γιδόστρατες καταλήγει στο δροσερό χώρο της μονής Αγίου Χαραλάμπους. Μήκος 2550 μ.
• Πανωχώρι-Τσούκα. Παλιό κτηνοτροφικό μονοπάτι που επέτρεπε την προσπέλαση της περιοχής Τσούκα, όπου σήμερα βρίσκεται το ξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής, ο περιποιημένος χώρος του οποίου θα μπορούσε να είναι η κατάληξη της πορείας. Μήκος 1120 μ.
• Ανάβαση στο κάστρο Ποτίρι. Το βυζαντινό κάστρο προσεγγίζεται μέσω διαφόρων αγροτικών δρόμων, από το τέλος των οποίων είναι εφικτό να φτάσουμε στη στέψη του υψώματος, ωστόσο κάπως επίπονα. Η πορεία που προτείνουμε ξεκινά από τον τοπικό άσφαλτο και ακολουθεί ένα βατό χωματόδρομο μέχρι τη βάση της ράχης, στην οποία φτάνει αξιοποιώντας το παλιό, αλλά αρκετά σαφές, μονοπάτι. Μήκος 1600 μ.

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος