Εθνικά Πάρκα της Ελλάδας

Εθνικοί Δρυμοί
Εθνικά Πάρκα
Θαλάσσια Πάρκα της Ελλάδας

Σύντομο ιστορικό της ιδέας του Εθνικού Πάρκου

Η έννοια του Εθνικού Πάρκου αφορά σε μια φυσική περιοχή στην οποία ισχύουν ειδικοί όροι χρήσης του χώρου, τέτοιοι που να συμβάλλουν στη διατήρηση των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών της.

Ο όρος "πάρκο" αναφέρεται συνήθως σε απόλυτα ή σχετικά φυσικές περιοχές, ιδιαίτερης οικολογικής αξίας ή/και μεγάλης βιολογικής ποικιλότητας ή/και ιδιαίτερης τοπιολογικής, γεωλογικής ή συμβολικής σημασίας, ενώ ο όρος "εθνικό" σηματοδοτεί τόσο το ενδιαφέρον και την ευθύνη των κρατικών οργανισμών, όσο και τη θέση που έχει ο τόπος αυτός στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Αν και όροι προστασίας εδαφικών, λιβαδικών ή θηραματικών πόρων είχαν ήδη διατυπωθεί για μεγάλες περιοχές στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, η πρώτη κήρυξη ενός καθεστώτος προστασίας με κύριο σκοπό τη διατήρηση των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών του τόπου, εξαγγέλθηκε το 1872 για την περιοχή του Yellowstone στις ΗΠΑ. Διόλου τυχαία, η κίνηση αυτή συνέπεσε χρονικά με την εμφάνιση ενός έντονου φυσιολατρικού ρεύματος και τη γένεση μιας σειράς βιβλίων και άρθρων με αντικείμενο τη βαθύτερη κατανόηση των φυσικών λειτουργιών και αξιών.

Έκτοτε ξεκίνησε μια αλληλουχία εξελίξεων στο θεσμικό, διοικητικό, επιστημονικό και ακτιβιστικό πεδίο, που οδήγησε στη σημερινή, αρκετά ώριμη και ταυτόχρονα αρκετά ευέλικτη αντίληψη για τις προστατευόμενες περιοχές. Ειδικά στην Ευρώπη, μέσα από την εμπειρία δεκάδων κρατών και σημαντικών επιστημονικών και κοινωνικών φορέων, διατυπώθηκε ένα περίγραμμα παραμέτρων για την αξιολόγηση, χωροθέτηση, ζώνωση και λειτουργία των προστατευόμενων περιοχών και οργανώθηκε μια γκάμα τύπων προστασίας, άλλοτε περισσότερο προσανατολισμένη στην προστασία των ειδών και της βιοποικιλότητας και άλλοτε σχεδιασμένη με ευρύτερους στόχους, στις οποίους περιλαμβάνεται και η αξιοβίωτη συνύπαρξη των εδραίων ανθρώπινων κοινωνιών.

Πάνω στους άξονες αυτούς, έχουν διατυπωθεί από μεγάλους διεθνείς οργανισμούς, όπως η IUCN (International Union for the Protection of Nature), ορισμένα πρακτικά κριτήρια, όπως της ελάχιστης νοούμενης επιφάνειας, των συμβατών δραστηριοτήτων, του βαθμού θεσμικής κάλυψης κλπ. Με βάση αυτές τις θεωρήσεις, το σύγχρονο εθνικό πάρκο είναι μια περιοχή ιδιαίτερης περιβάλλοντικής και τοπιολογικής σημασίας, όπου ισχύουν ειδικοί όροι χρήσης και φύλαξης, με σκοπό την στο διηνεκές διάθεσή της για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, την έρευνα, την επιμόρφωση και την αναψυχή.

Η δημιουργία των Εθνικών Πάρκων στην Ελλάδα

Η σημασία της προστασίας της ελληνικής φύσης και της συμβολικής αξίας των ορεινών τοπίων επισημάνθηκαν από το 1937, κατά τη σύνταξη του πρώτου στην Ελλάδα νομικού πλαισίου για τους εθνικούς δρυμούς. Την επόμενη χρονιά ιδρύθηκε ο Εθνικός Δρυμός Ολύμπου και ακολούθησε αμέσως η ίδρυση του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού, που υπήρξαν για λίγες δεκαετίες οι μόνοι δυο Εθνικοί Δρυμοί της χώρας.

Μέχρι το 1974, είχαν κηρυχθεί σταδιακά 8 ακόμα εθνικοί δρυμοί υπό τη σχετική έννοια του Ν. 996 του 1971: έξι περιοχές στην ηπειρωτική Ελλάδα, μια στην Κρήτη και μια στην Κεφαλονιά. Η εφαρμογή των όρων προστασίας, που συχνά ηχούσαν ανέφικτα αυστηροί, παρέμενε χαλαρή, είτε επειδή ο σκοπός της προστατευόμενης περιοχής παρέμενε αβέβαιος, είτε επειδή η αφορώμενη περιοχή έμπαινε σε τροχιά ανάπτυξης και ο χώρος έβρισκε νέο προορισμό.

Χαρακτηριστικό της βραδύτητας ωρίμανσης του όλου πλέγματος είναι ότι οι πρώτες - και μάλλον βιαστικές - μελέτες καταγραφής της βιοποικιλότητας των περισσότερων περιοχών έγιναν στη δεκαετία του 1980. Εντωμεταξύ, στις προστατευόμενες ζώνες είχαν κατασκευαστεί χωρίς καμία μελέτη επιπτώσεων χιονοδρομικά κέντρα (Παρνασσός), καταφύγια (Όλυμπος), χώροι αναψυχής (Οίτη) και τηλεπικοινωνιακά κέντρα (Πάρνηθα και Αίνος), ενώ το έργο εκτροπής του κεντρικού ρέματος της Βάλια Κάλντα (ΕΔ Πίνδου) απετράπη την τελευταία στιγμή. Σε γενικές γραμμές, μόνο στον Όλυμπο και τη Σαμαριά, αμφότερα προσοδοφόροι τουριστικοί προορισμοί, γινόταν αισθητή η ύπαρξη κάποιου κανονιστικού πλαισίου.

Η δεκαετία του 1980 σημαδεύτηκε από τη σύνταξη του νόμου Ν. 1650 του 1986 που μετέφερε στο χαρτί το αποτέλεσμα των ζυμώσεων τεσσάρων δεκαετιών προσπαθειών προστασίας. Ο νόμος θεσμοθετούσε ένα εύρος από εδραιωμένες και πρακτικές θέσεις, αλλά περιλάμβανε και ασαφείς έννοιες, όπως η περιοχή Οικοανάπτυξης. Το σύνολο του νομοθετήματος απηχούσε τις αναζητήσεις της εποχής για τον τρόπο ένταξης της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος τόσο στις περιοχές έντασης, όσο και σε περιοχές αποψιλωμένες δημογραφικά και αναπτυξιακά αδύναμες.

Οπωσδήποτε, βοηθούμενος και από το ευνοϊκό κλίμα της εποχής, ο περίφημος αυτός Νόμος-πλαίσιο για το Περιβάλλον συνέβαλε καταλυτικά στην εξέλιξη της έννοιας του Εθνικού Δρυμού από ένα "δασικό πόρο", αποκλειστικής ευθύνης μιας αναχρονιστικής Δασικής Υπηρεσίας, σε ένα κοινωνικό αγαθό, συναντίληψης όλης της επιστημονικής κοινότητας και συνευθύνης όλου του πληθυσμού.

Η μετάβαση από τη δασική οπτική μονού σκοπού στις σύγχρονες και διεπιστημονικές Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες, η αντιμετώπιση της οριοθέτησης των υγροτόπων διεθνούς σημασίας της σύμβασης Ramsar ως αντικείμενο χωροταξικού σχεδιασμού, η εμπλοκή - ουσιαστικά η γένεση - των περιβαλλοντικών οργανώσεων νέας εποχής, που πλέον υλοποιούσαν προγράμματα έρευνας και εφαρμοσμένης προστασίας, η αυξανόμενη ευαισθητοποίηση του αστικού πληθυσμού απέναντι στα θέματα προστασίας μιας - πάντα άγνωστης και μακρινής, αλλά πλέον ιδιαιτέρως συμπαθούς - φύσης και τέλος η δημιουργία διαδοχικών γενεών βιολόγων και δασολόγων νέας νοοτροπίας, συνέπεσαν με την άφιξη του Κοινοτικού ενδιαφέροντος (και χρήματος) και όλα μαζί τροφοδότησαν δυο δεκαετίες ραγδαίων εξελίξεων.

Μείζονες καρποί της κινητικότητας της περιόδου αυτής υπήρξαν η παγίωση του καταλόγου Natura 2000 ως ενός πολύτιμου χωρικού εργαλείου, η δημιουργία των θαλάσσιων πάρκων Βορείων Σποράδων και Ζακύνθου και η παραγωγή καταλόγων Red Data Books για διάφορες ομάδες οργανισμών, που βοήθησαν να οργανωθεί καλύτερα η πληροφορία - αν και οι πολλαπλοί συναγερμοί επέφεραν μια άμβλωση της έννοιας του επείγοντος.

Η ωρίμανση και η νέα πρόκληση των Εθνικών Πάρκων

Από την αρχή του νέου αιώνα και μέχρι σήμερα έγιναν πολλά και σημαντικά βήματα στον τομέα της αποσαφήνισης του ρόλου και του μέλλοντος των προστατευόμενων περιοχών, με κυριότερα την αναβάθμιση πολλών άλλων περιοχών Natura 2000 σε νέα, ανώριμα ακόμα, αλλά επιτέλους θεσμοθετημένα Εθνικά Πάρκα και την ίδρυση των φορέων διαχείρισης, που συνέλεξαν εμπειρίες και πρόσφατα μετασχηματίστηκαν σε ισχυρότερες Μονάδες Διαχείρισης μεγάλων ενοτήτων πολλών και διαφορετικής φύσης προστατευόμενων περιοχών.

Παράλληλα, με όλα τα νέα μέσα οργάνωσης της πληροφορίας, γίνεται πλέον σαφέστερη και ευκολότερη η αξιολόγηση της σημασίας των προστατευόμενων περιοχών. Έτσι σήμερα ξέρουμε ξεκάθαρα ότι οι περιοχές αυτές, μέσα από την πολυετή προσπάθεια πολλών φορέων, ανάμεσα στους οποίους η Δασική Υπηρεσία βρέθηκε σαφώς στην πρώτη γραμμή, ακόμα και κάτω από τις φτωχές συνθήκες υλοποίησης των όρων φύλαξης και προστασίας που άντεχε η εποχή, πέτυχαν τον κυριότερο στόχο τους: να φέρουν το χώρο και τους ζωντανούς οργανισμούς του σε καλή κατάσταση από το τότε στο σήμερα, ώστε μέσα από την βελτιωμένη θεώρησή μας να τους βοηθήσουμε να πάνε ακόμα καλύτερα στο μέλλον.

Έτσι, η προσπάθεια φροντίδας των Εθνικών Δρυμών κατάφερε:

• να συγκρατήσει και να αντιστρέψει τη μείωση των πληθυσμών των μεγάλων θηλαστικών, αρπακτικών, υδρόβιων και παρυδάτιων, όπως του λύκου, που σήμερα εξαπλώνεται, της αρκούδας, που βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση από ποτέ, του αγριόγιδου, που πλέον ανακτά την παλιά κατανομή του, του τσακαλιού που ευημερεί, του αργυροπελεκάνου και πολλών άλλων,
• να διατηρήσει τα τοπία σχεδόν ανέπαφα, κυρίως αποθαρρύνοντας τους επιβολείς μέσω της φθοράς της περιβαλλοντικής εικόνας τους,
• να εμπνεύσουν γενιές νέων επιστημόνων ώστε να ασχοληθούν με την καταγραφή και προβολή του φυσικού πλούτου και την ευαισθητοποίηση του κοινού,
• να διασώσουν το υλικό και θεσμικό έδαφος πάνω στο οποίο έγιναν οι ζυμώσεις που συνέβαλαν στην εξέλιξη των γνώσεων, των νοοτροπιών και εντέλει της πεποίθεσης για την κοινή ευθύνη της διατήρησης του πλανήτη.

Από την άλλη, μέσα στο διάστημα αυτό, τρεις βασικοί προγραμματικοί στόχοι της προστασίας, και μάλιστα στενά συνδεδεμένοι μεταξύ τους, αν και δεν απομακρύνθηκαν, πάντως δεν επετεύχθησαν:

• να ανατραπεί ή έστω να συγκρατηθεί η συνεχής τάση αλλαγής του αγροτικού παραγωγικού μοντέλου, που αποσύρει τον άνθρωπο από το φυσικό χώρο και από δυναμικό συνεργό τον κάνει αδύναμο διαχειριστή,
• να μεταφέρει μέρος έστω της έννοιας του πλούτου, τον οποίο περιέχει αυτοδίκαια το αντικείμενο της προστασίας, σε χειροπιαστό ώφελος για τους κατοίκους των περιοχών αυτών,
• και κυρίως να δώσει στους εθνικούς δρυμούς μια αναγνωρίσιμη ταυτότητα ως τόπων γνώσης, εμπειριών και επιτυχημένης διαχείρισης.

Από τις πιο πάνω αδυναμίες, η πρώτη δεν είναι στο χώρο ευθύνης των μονάδων διαχείρισης των εθνικών πάρκων, των περιβαλλοντικών οργανώσεων και πολύ περισσότερο των ενθουσιωδών επιστημόνων και εθελοντών: είναι προφανώς θέμα των τάσεων της οικονομίας του δυτικού κόσμου.

Η δεύτερη αστοχία σχετίζεται με την παράταση χρήσης ενός ξεπερασμένου λεξιλογίου με το οποίο κτίστηκε στη δεκαετία 1990-2000 η διαλεκτική ανάμεσα στις περιβαλλοντικές οργανώσεις με την κοινωνία. Οι ιδιωτικές αυτές οργανώσεις περιέγραψαν μια απλουστευμένη και εύπεπτη εικόνα της φύσης, με τον άνθρωπο σε αμφίσημο ρόλο, τον οποίο ερχόταν να βελτιώσει ο καλοπροαίρετος εθελοντής ή επιστήμονας. Η βεβιασμένη και σχεδόν πάντα έξωθεν της τοπικής κοινωνίας παρέμβαση αυτή οδήγησε στην εδραίωση ομάδων χρηματοδοτούμενων ειδικών που υλοποίησαν, εν παραλλήλω των εν πλήρη αγνοία και αξιοσημείωτα ανεκτικών τοπικών θεσμών, μια νέα γραμμή εξουσίας, η οποία αυτοσυστήθηκε ως μεσσιανική. Η αστοχία των πολιτικών των απρόσκλητων αυτών τοπικών "διακυβερνήσεων" είναι φανερή σε ορισμένες περιοχές, όπως η Πρέσπα και η Δαδιά, όπου μετά από δεκαετίες παρεμβάσεων, περιβάλλον και τοπικές κοινότητες εξακολουθούν να υπόκειται στους μείζονες νόμους μιας ατάκτως μεταβαλλόμενης φύσης, μιας αμείλικτης χωροταξίας και μιας οικονομίας του 19ου αιώνα.

Από την πιο πάνω παράγραφο, φαίνεται ότι η περιορισμένη ενωμάτωση των προστατευόμενων περιοχών στο κοινωνικό γίγνεσθαι ίσως πρέπει να χρεωθεί στις αποκλίνουσες συνιστώσες που εξακολουθούν να περιβάλλουν τα θέματα της προστασίας του περιβάλλοντος στη χώρα μας και στην εμβόλιμη ανάμιξη εξωγενών, ιδιόρρυθμων και συχνά ιδιοτελών παραγόντων, που εν τέλει αποπροσανατολίζουν τις εξελίξεις.

Με δυό λόγια, κάτω από αυτές τις αδυναμίες και παρόλα τα τεράστια βήματα που έχουν γίνει, τα ελληνικά εθνικά πάρκα παραμένουν ένα μικρό μέρος των δυνάμεων που κινούν τον πολιτισμό και την πρόοδο.

Πίνακας των Εθνικών Δρυμών και Πάρκων και Θαλάσσιων Πάρκων

Χερσαίοι Δρυμοί & Πάρκα

Μετά την αρχική κήρυξη των 10 Εθνικών Δρυμών ανάμεσα στα έτη 1938 και 1974, ακολούθησε η σύμπτυξη των δρυμών Βίκου-Αώου και Πίνδου στο μεγάλο Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου, η δημιουργία των Εθνικών Πάρκων Χελμού-Βουραϊκού, οροσειράς Ροδόπης και Τζουμέρκων, Περιστερίου και χαράδρας Άραχθου, η έκδοση - επιτέλους - του Προεδρικού Διατάγματος για το Εθνικό Πάρκο Δαδιάς και τέλος η προώθηση του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών ως Διασυνοριακό Πάρκο, εγκαινιάζοντας έτσι την πρώτη διεθνή προστατευόμενη περιοχή.

Παράλληλα, έγιναν αρκετά ερευνητικά έργα, κατασκευάστηκαν κέντρα ενημέρωσης, εκδόθηκαν συγγράματα, χάρτες και οδηγοί και κατασκευάστηκαν πολλοί και χρήσιμοι ιστότοποι.

Έτσι, σήμερα η χώρα στολίζεται από 13 χερσαία πάρκα, που όλα καλύπτουν ορεινές περιοχές (φυσικά η Πρέσπα περιλαμβάνει δυο λίμνες και η Δαδιά έχει πολύ χαμηλό υψόμετρο). Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο μικρός αυτός κατάλογος περιλαμβάνει εξαιρετικά αντιπροσωπευτικές περιοχές και ενδεχομένως καλύπτει ένα ικανοποιητικό ποσοστό του ορεινού τοπίου της χώρας. Με την αναβάθμιση και διεύρυνση των Μονάδων Διαχείρισης, ξεκινά μια νέα εποχή για τις περιοχές αυτές - και μάλλον έγκαιρα, δεδομένης της πρόσφατης στροφής προς τον πεζοπορικό τουρισμό και την περιπέτεια στη φύση.

#	Όνομα	Έτος κήρυξης	Επιφάνεια (ha)
1	Εθνικός Δρυμός Ολύμπου	1938	3.988
2	Εθνικός Δρυμός Παρνασσού	1938	3.513
3	Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς	1962	4.850
4	Εθνικός Δρυμός Αίνου	1962	2.862
5	Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας	1961	3.812
6	Εθνικός Δρυμός Οίτης	1966	7.210
7	Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου	2005 (1973)	12.600
8	Εθνικό Πάρκο Πρεσπών	1974	19.470
9	Εθνικός Δρυμός Σουνίου	1974	3.500
10	Εθνικό Πάρκο Χελμού-Βουραϊκού	2009	54.400
11	Εθνικό Πάρκο δάσους Δαδιάς	2006	42.800
12	Εθνικό Πάρκο οροσειράς Ροδόπης	2009	173.115
13	Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων, Περιστερίου και χαράδρας Άραχθου	2009	338.000

Υγροτοπικά πάρκα

Ξεκινώντας το 2000 με το Εθνικό Πάρκο Σχινιά, που κατά κάποιο τρόπο αποτελούσε μέρος των Ολυμπιακών έργων, μέσα σε λίγα χρόνια θεσπίστηκαν 9 πάρκα που κάλυψαν τους σημαντικότερους υγροτόπους, τις κύριες λιμνοθάλασσες και τον κάτω ρου και τις εκβολές των μεγάλων ποταμών.

Η ταχύτητα με την οποία επιτελέστηκε αυτός ο άθλος οφείλεται στην κεκτημένη εμπειρία, στη μεγάλη ζύμωση που είχει προηγηθεί με τη διαδικασία οριοθέτησης των περιοχών Ramsar, στην οποία μετείχε σύσσωμη η περιβαλλοντική κοινότητα, και στην έντονη πίεση που ασκείτο σχετικά με το πόσο εύτρωτες είναι αυτές οι περιοχές.

Πρακτικά, οι εννέα αυτές περιοχές συγκεντρώνουν το σύνολο των σημαντικών υγροτόπων της χώρας και ανακουφίζουν την ανάγκη προστασίας των ευαίσθητων λιμναίων και παράκτιων οικοσυστημάτων. Από την άλλη, πρόκειται για περιοχές μεγαλύτερων εντάσεων από ότι τα ορεινά πάρκα, τόσο επειδή οι δημογραφίες του κάμπου εξακολουθούν να έχουν προσδοκίες ευημέριας από τους γύρω πόρους τους, όσο και επειδή τα υδάτινα σώματα διαπλέκονται έντονα με την ευρύτερη παραγωγική δομή.

#	Όνομα	Έτος κήρυξης	Επιφάνεια (ha)
1	Εθνικό Πάρκο Σχινιά	2000	3.500
2	Πάρκο λιμνών Βόλβης & Κορώνειας και Στενών Ρεντίνας	2004	-
3	Εθνικό Πάρκο Λ/Θ Μεσολογγίου & Αιτωλικού, Κάτω ρου & εκβολών Αχελώου & Εύηνου και Ν. Εχινάδων	2006	-
4	Εθνικό Πάρκο λίμνης Κερκίνης	2006	-
5	Εθνικό Πάρκο Δέλτα Έβρου	2007	-
6	Εθνικό Πάρκο υγροτόπων Αμβρακικού	2008	-
7	Εθνικό Πάρκο Δέλτα Νέστου & Λ/Θ Βιστονίδας και Ισμαρίδας	2008	-
8	Εθνικό Πάρκο υγροτόπων Κοτυχίου Στροφυλιάς	2009	-
9	Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού, Λουδία και Αλιάκμονα	2009	-

Θαλάσσια Πάρκα

Πεδίο πολύχρονης και σε οξείς τόνους αντιπαράθεσης, η υπόθεση των θαλάσσιων χελωνών στη Ζάκυνθο αποτέλεσε το μεγαλύτερο "σχολείο" για τη διοίκηση και τον περιβαλλοντικό χώρο. Ο Λαγανάς υπήρξε η μοναδική περιοχή στην Ελλάδα όπου υπήρξε ηχηρή σύγκρουση ενδιαφερόντων και συμφερόντων - προφανώς επειδή υπήρχαν συμφέροντα.

Το ζήτημα φαίνεται ότι διευθετήθηκε θεσμικά και κανονιστικά και η τοπική τουριστική βιομηχανία έχει αποδεχθεί τις μικρές απώλειες ελευθεριών (ή ασυδοσιών, κατά περίπτωση) εν ονόματι μιας καλύτερης περιβαλλοντικής εικόνας, την οποία επανεντάσσει στο επιχειρηματικό προφίλ της.

Στον αντίποδα της γεμάτης χρήσιμα συμπεράσματα περιπέτειας της Ζακύνθου, το πάρκο των Βορείων Σποράδων θεσπίστηκε και ωρίμασε σε ένα ήσυχο κλίμα ελάχιστων αμφισβητήσεων. Σήμερα αποτελεί έναν από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς πόρους της Αλοννήσου.

#	Όνομα	Έτος κήρυξης	Επιφάνεια (ha)
1	Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Βορείων Σποράδων	1992	208.713
2	Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου	1999	13.500

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος