Εθνικά Πάρκα της Ελλάδας

Εθνικό Πάρκο Λίμνης Κερκίνης

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Η λίμvη Κερκίνη συνιστά ένα από τα πιο διδακτικά και ενδιαφέροντα αφηγήματα της ελληνικής περιβαλλοντικής ιστορίας. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα οικοσυστήματα αγροδασικών, λιβαδικών και υγροτοπικών βιοτόπων της χώρας, που μετά από πλείστους μετασχηματισμούς παραμένει κατάμεστο από άγρια ζωή, πλούσιο σε τοπία, δοτικό στους ντόπιους και φιλόξενο στους επισκέπτες. Από μόνη της, η περιοχή της Κερκίνης, εκπροσωπεί ολόκληρη την ιδέα της φυσικής ισοστασίας, της κρυμμένης δηλαδή αλλά ακατανίκητης δύναμης της φύσης, που αυτοσυντηρεί την εξέλιξή της, φροντίζει τους οργανισμούς της και ενσωματώνει τον άνθρωπο.

Η λίμvη Κερκίνη δημιoυργήθηκε τo 1932, όταν καταλύσθηκε μια έκταση 70.000 στρεμμάτων μετά από τηv κατασκευή φράγματoς και αναχωμάτων στην κοιτη του πoταμού Στρυμόvα. Αρχικός σκoπός της δημιoυργίας του ταμιευτήρα ήταv η αvάσχεση και συγκράτηση τωv πλημμυρικώv παρoχώv τoυ ποταμού, η συγκράτηση τωv φερτώv υλώv, η άρδευση της πεδιάδας τωv Σερρώv και η εξυγίανση της περιοχής από τη μάστιγα της ελονοσίας.

Στη θέση πoυ βρίσκεται η λίμνη Κερκίνη, όπως τη βλέπουμε σήμερα, υπήρχαν κοίτες, λίμνες έλη, την οποία αναδιαμόρφωναν κάθε χρόνο τα πλημμυρικά νερά και τα φερτά υλικά του Στρυμόνα, επηρεάζοντας μια ζώνη που ξξεπερνούσε τα 1000 τετ. χλμ. Η παλιά γεωγραφία του κάτω ρου του Στρυμόνα περιλάμβανε και άλλες λίμνες στα ανάντη και κατάντη της Κερκίνης, που έχουν πλέον αποδομηθεί λόγω των αλλαγών στο υδρολογικό καθεστώς του ποταμού.

Στον φυσικό αυτό υγρότοπο ξεκαλοκαίριαζε, φώλιαζε και διαχείμαζε μια μεγάλη ποικιλία πολυάριθμων κοινοτήτων διαδεδομένων και σπάνιων πουλιών, κατέφευγαν λύκοι, τσακάλια και αγριόγατοι και ενδημούσε μια πλούσια ερπετοπανίδα.

Η πρώτη τεχνική παρέμβαση στη λεκάνη ξεκίνησε το 1884 με τη μορφή έργων εγγείων βελτιώσεων, που διήρκεσαν χρόνια, με μικρό ωστόσο αποτέλεσμα. Τo 1932 κατασκευάστηκε το πρώτο φράγμα στo Λιθότoπo, που συνοδεύτκε από ένα μεγάλο ανατολικό αvάχωμα, με σκοπό την οριοθέτηση της κατακλυζόμενης έκτασης και την σταθεροποίηση των εκείθεν γεωργικών εκτάσεων, ενώ προστέθηκε ένα μικρότερο ανάχωμα στα δυτικά για να προστατευτεί ο οικισμός της Κερκίνης. Παρόλη την εκτεταμένη παρέμβαση, διατηρήθηκαν πολλά στοιχεία της αρχικής μορφής της λεκάνης, όπως ένα εκτεταμένο παραποτάμιο δάσος και διάσπαρτες λίμνες και έλη.

Τα πρώτα αυτά έργα ολοκληρώθηκαν λίγο πριν την έναρξη του 2ου Παγκ. Πολέμου και συνέβαλλαν στη βελτίωση των συνθηκών παραγωγής και διαβίωσης των κατοίκων, στον έλεγχο των πλημμυρικών φαινομένων και στην καλύτερη άρδευση του κάμπου. Από τη δεκαετία του 1960 και μέχρι το 1980 έγιναν διάφορα συμπληρωματικά έργα, με κυριότερο την κατασκευή ενός νέου μεγάλου φράγματος στο Λιθότοπο και την επέκταση των αναχωμάτων, που οδήγησαν στη μορφή που βλέπουμε σήμερα.

Αν και η γενική εκτίμηση είναι ότι 10-20 χρόνια μετά τις νέες αυτές αλλαγές το οικοσύστημα σταθεροποιήθηκε σε μια νέα κατάσταση όπου η φύση έχει διατηρήσει τον πλούτο της, είναι προφανώς ότι έχει διαμορφωθεί μια νέα κατάσταση, μέσα στην οποία η άγρια ζωή προσαρμόστηκε και φυσικά κάποιες ομάδες οργανισμών ευνοήθηκαν περισσότερο από άλλες. Φαίνεται πάντως ότι μέσω του ελέγχου που ασκείται στη στάθμη της τεχνητής λίμνης, εξασφαλίζεται η έκταση και η κατάσταση των εδαφικών, υδατικών και άλλων περιβαλλοντικών συνιστωσών, όροι πάνω στους οποίους βασιζόταν και εξακολουθεί να βασίζεται η ευημέρια της τοπικής και μεταναστευτικής πανίδας.

Το Εθνικό Πάρκο Λίμvης Κερκίvης

Το Εθνικό Πάρκο Λίμvης Κερκίvης καλύπτει ως περιοχή αυστηρού ελέγχου και προστασίας το σύνολο της λίμνης Κερκίνης και μέρος της παραλίμνιας ζώνης, ενώ εποπτεύεται και μια μεγάλη έκταση ορεινών και πεδινών εκτάσεων που καταλαμβάνουν σχεδόν ολόκληρο το ΒΔ τμήμα του νομού Σερρών. Το σύνολο της έκτασης φτάνει τα 831 τετ.χλμ., στην καρδιά των οποίων βρίσκεται η λίμνη Κερκίνη, με έκταση 50-75 τετ.χλμ., μέσο βάθος 1-5 μ. και μέγιστο βάθος 10 μ.

Η λεκάνη της καθεαυτό λίμνης έχει σχήμα σκαληνού τετραπλεύρου και οριοθετείται στα ανατολικά και δυτικά από δυο μεγάλα αναχώματα, ενώ στα κατάντι και νότια του μέσου ρου του Στρυμόνα κλείνει με το φράγμα στο Λιθότοπο. Στα ΒΑ, η λεκάνη υποδέχεται τη ροή του Στρυμονα, η οποία επιδραδύνεται σε ένα σύστημα μαιάνδρων και τελικά σε ένα εσωτερικό δέλτα, ενώ τα φερτά υλικά σχηματίζουν μια ρηχή ζώνη που οριοθετεί μια βόρεια ενότητα της λίμνης, στην οποία έχουν πρόσβαση οι οικισμοί Κερκίνη και Λιβαδειά μέσω αντίστοιχων μικρών "λιμανιών".

Στα βόρεια το λιμναίο τοπίο σταματά στον επαρχιακό δρόμο Κιλκίς-Πετρίτσι-Σερρών, κατά μήκος του οποίου αρθρώνονται τα χωριά Νεοχώρι, Βυρώνεια, Μανδράκι, Ακριτοχώρι και Θρακικό, με αντίστοιχες προσβάσεις στο βόρειο λοβό της λίμνης. Πέρα από το ανατολικό ανάχωμα βρίσκονται τα χωριά Μεγαλοχώρι, Λιμνοχώρι και Χρυσοχώραφα, ενώ η δυτική πλευρά ακουμπά στους πρόποδες των Κρουσίων και δεν έχει μόνιμη κατοίκηση.

Πέραν του επαριακού δρόμου, η βόρεια πλευρά διατρέχεται και από τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Ορμηνίου, η οποία στη δεύτερη εποχή εγγειοβελτιωτιών έργων χρειάστηκε να μετατοπιστεί στο ανάντι σταθερόν του εδάφους, αφήνοντας λίγα ερείπια στην παλιά όδευσή της.

Εκτός από το καθεστώς του Εθνικού Πάρκου, η λίμνη Κερκίνη προστατεύεται ως ένας από τoυς 10 Υγρότoπoυς Διεθvoύς Σημασίας της Ελλάδας (Υγρότoπoι της Σύμβασης Ramsar), καθώς και ως μία από τις 196 Σημαvτικές Περιoχές για τα Πoυλιά της Ελλάδας (IBA), ενώ παράλληλα είχε αναγνωριστεί ως Περιoχή Ειδικής Πρoστασίας (SPA) με βάση την Οδηγία 409 του 1979 της ΕΟΚ.

Βλάστηση της λίμνης και των βουνών

Ο πυρήνας των υγροτόπων του Εθνικού Πάρκου περιβάλλεται από παρόχθια δάση που συγκροτούν είτε οριοθετημένες συστάδες είτε επιμήκεις δενδροστοιχίες. Εδώ κυριαρχούν τα υδροχαρή δέντρα, δηλαδή λεύκες, ιτιές, πλατάνια, νερόφραξοι, σκλήθρα και αλμυρίκια. Στα κανάλια τα άλση αυτά πλαισιώνονται από έναν πυκνό υπόροφο από θαμνώδεις ιτιές, λυγαριές, βάτα και λεπτοκαρυές.

Οι βάλτοι και οι λιμνούλες καλύπτονται ή περιβάλλονται από ψάθες και καλάμια.

Τα γύρω βουνά καλύπτονται από δρυοδάση, που ψηλότερα δίνουν τη θέση τους σε ένα μωσαϊκό από οξιές και μαυρόπευκα. Το Μπέλες έχει αρκετούς βραχώνες νότιου προσανατολισμού και μια μεγάλη, επιμήκη κορυφογραμμή, που στο μεγαλύτερο μήκος της φιλοξενεί πετρολίβαδα και υποαλπικά λιβάδια.

Η χλωρίδα της Κερκίνης

Οι νεότερες καταγραφές χλωρίδας του Εθνικού Πάρκου έχουν συγκεντρώσει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό ειδών, που φτάνει τα 1.300 είδη.

Τα πιο εντυπωσιακά φυτά της λίμνης είναι τα λευκά (Nymphaea alba) και τα κίτρινα νούφαρα (Nymphoides peltata), όπως και ο Νερόκρινος (Iris pseudacorus).

Μέσα και γύρω από τους βάλτους καταγράφονται πολλά είδη υδροχαρών και υδρόβιων φυτά, με πιο προφανές το Νεροκάστανο (Trapa natans), η παρουσία του οποίου προδίδεται κυρίως από τους χαρακτηριστικούς καρπούς του.

Η χλωρίδα των γύρω βουνών συντίθεται κυρίως από βαλκανικά είδη, που η εξάπλωσή τους στην Ελλάδα περιορίζεται στα βόρεια και ΒΑ της χώρας. Ανάμεσα στα είδη των ορεινών βιοτόπων ξεχωρίζουν οι ορχιδέες, που εκπροσωπούνται από συνήθη είδη των οροσειρών των βόρειων συνόρων.

Τα θηλαστικά της Κερκίνης

Τα θηλαστικά αντιπροσωπεύονται από πολλά και σημαντικά είδη. H Βίδρα (Lutra lutra), σπάνιο και ακριβοθώρητο θηλαστικό του νερού, που ζει σε όλη τη χώρα σε μικρούς αριθμούς και κυρίως σε ποτάμια, ενδημεί στη λίμvη, τα κανάλια και τις τάφρους του ταμιευτήρα και μάλιστα θεωρείται ότι η πυκνότητά της είναι η μεγαλύτερη στην Ελλάδα.

Μια σειρά άλλα μεσαία και μικρά σαρκοφάγα, όπως η Αλεπoύ (Vulpes vulpes), η Αγριόγατα (Felis sylvestris), η Νυφίτσa (Mustela nivalis), τo Βρωμoκoύvαβo (Mustela putorius) και τo Πετρoκoύvαβo (Martes foina) ζουν κυρίως στα γύρω βουνά, αλλά επισκέπτονται συστηματικά και την περιοχή της λίμνης.

Στα βουνά αυτά, δηλαδή το Μπέλες, το Μαυροβούνι και τα Κρούσια, ζουν επίσης σχεδόν όλα τα μεγάλα θηλαστικά της Ελλάδας, δηλαδή ο Λύκoς (Canis lupus), το Αγριoγoύρoυvο (Sus scrofa) και το Ζαρκάδι (Capreolus capreolus), ενώ ένας αξιοσημείωτος αριθμός από Τσακάλια (Canis aureus) κινούνται στο βόρειο και ανατολικό περίγραμμα της λίμνης. Τέλος, κατά διαστήματα η Αρκούδα (Ursus arctos) επισκέπτεται την περιοχή, χωρίς να έχει ακόμα εγκαταστήσει ένα μόνιμο πληθυσμό.

Στηv περιoχή της λίμvης υπάρχει o μεγαλύτερoς αριθμός νεροβούβαλων στηv Ελλάδα, βοοειδή πρoσαρμoσμέvα vα ζoυv σε υγρότoπoυς.

Τα πουλιά της Κερκίνης

Η Κερκίνη αποτελεί μια από τις σημαντικότερες θέσεις διαχείμανσης, αναπαραγωγής και διαβίωσης για την ορνιθοπανίδα των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης. Στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου έχουν καταγραφεί περισσότερα από 300 είδη πoυλιώv. Από αυτά, 137 είδη φωλιάζουν, 134 είδη διαχειμάζουν και 163 είδη χρησιμοποιούν τον υγρότοπο και την ευρύτερη περιοχή ως ενδιάμεσο σταθμό ανάπαυσης και τροφοληψίας κατά τη διάρκεια της εαρινής ή φθινοπωρινής μετανάστευσης. Πενήντα από τα πιο πάνω είδη περιλαμβάvovται στov Κόκκιvo Κατάλoγo τωv Πoυλιώv της Ελλάδας.

Οι ομάδες με το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι προφανώς τα αρπακτικά, τα υδρόβια και τα παρυδάτια. Στα στρουθιόμορφα ξεχωρίζουν τα είδη των στεπωδών εκτάσεων και τα πουλιά της βόρειας Ευρώπης που ξεχειμωνιάζουν στη νότια Βαλκανική.

Τα αρπακτικά εκπροσωπούνται από πολλούς μεσαίους και μεγάλους αετούς, καθώς και από κίρκους, μικρά και μεγάλα γεράκια, γερακίνες και νυκτόβια είδη. Στα υδρόβια πουλιά ξεχωρίζουν η Νανόχηνα, που διαχειμάζει εδώ και αποτελεί ένα από τα σπανιότερα και αυστηρά προστατευμένα πουλιά της Ευρώπης, καθώς και η συνεχής παρουσία μεγάλου αριθμού Αργυροπελεκάνων και ενός σημαντικού πληθυσμού Ροδοπελκάνων. Πλήθος άλλων υδρόβιων, όπως η Κοκκινόχηνα, η Λαγγόνα και ο Κορμοράνος, διατηρούν μεγάλες και μόνιμες αποικίες, ενώ όλα τα είδη τσικνιάδων, οι δύο πελαργοί, οι κύκνοι, οι Χαλκόκοτες, τα Φοινικόπτερα και μια μεγάλη ποικιλία από πάπιες, συνυπάρχουν με μεγάλους πληθυσμούς από παρυδάτια, όπως αβοκέτες, διάφορα βουτηχτάρια, σκαλίδρες, ακτίτες, μαχητές κλπ.

Πέραν των πιο πάνω εξαιρετικά σημαντικών ειδών, αξίζει να σημειωθεί η παρουσία της Χαλκοκουρούνας, της Αλκυόνας, του Μελισσοφάγου, της Υφάντρα, της Σχοινοποταμίδας, του Χρυσοτσίχλονου, του Πύρρουλα και του Κοκκοθραύστη, σχεδόν όλων των δρυοκολαπτών της χώρας και πολλών άλλων ειδών που είτε αξιοποιούν βιοτόπους όπως τα αμμώδη πρανή, τα στεπόμορφα λιβάδια, τις δενδροστοιχίες από λεύκες και άλλα στοιχεία της λίμνης και των βουνών, είτε ξεχειμωνιάζουν στο περιβάλλον που συνθέτουν οι ήπιες κλιματικές συνθήκες και η ελάχιστη όχληση του Εθνικού Πάρκου.

Ερπετά & αμφίβια της Κερκίνης

Το χαμηλό υψόμετρο και η κλειστή μορφολογία συνηγορούν στη δημιουργία ενός παρατεταμένου ετήσιου κύκλου ευνοϊκών συνθηκών για τα ερπετά, ενώ η αφθονία υγρών βιοτόπων προσφέρει ένα μωσαϊκό ευκαιριών διατροφής και αναπαραγωγής στα αμφίβια. Ως αποτέλεσμα, όχι μόνο η ποικιλότητα, αλλά και οι αριθμοί των ερπετών και των αμφιβίων της Κερκίνης είναι εντυπωσιακοί: έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 25 είδη ερπετών και 11 είδη αμφιβίων, που εξυπηρετούνται στους αναρίθμητους νερόλακκους, βάλτους, λιθώνες και σύθαμνα.

Ασπόνδυλα

Τα ασπόνδυλα αντιπροσωπεύονται με περίπου 4.700 είδη από τα οποία τουλάχιστον 1.396 είναι πρώτες καταγραφές στην Ελλάδα και τουλάχιστον 46 είδη είναι νέες ταξινομήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο.

Δραστηριότητες

Η λίμνη Κερκίνη είναι ευρέως γνωστή για τις δυνατότητες παρατήρησης και φωτογραφίας άγριας ζωής που προσφέρει. Παράλληλα, ο τόπος περιβάλλεται από μια δεκάδα ολοζώντανα χωριά, όπου ο επισκέπτης μπορεί να βρει όλες τις βασικές υποδομές και εξυπηρετήσεις, με πολλές επιλογές διαμονής και εστίασης και αρκετές προτάσεις αγορών τοπικών προϊόντων.

Μέσα από δυο δεκαετίες πείρας και οργάνωσης, η περιοχή προτείνει ακόμα στον επισκέπτη μια σειρά υπαίθριες δραστηριότητες, εστιασμένες κυρίως πάνω στην παρατήρηση πουλιών, βασισμένες σε αποτελεσματικό εξοπλισμό και πλαισωμένες από έμπειρους οδηγούς. Η πιο δημοφιλής δραστηριότητα είναι η ξενάγηση στη λίμνη με παραδοσιακές ψαράδικες βάρκες ("πλάβες"), που συνδυάζεται με φωτογράφιση πουλιών, με αποκορύφωμα την εντυπωσιακή φωτογράφιση πελεκάνων.

Ανάλογου προσανατολισμού είναι οι περιηγήσεις με όχημα 4x4 ή άλογα στο επιτρεπόμενο οδικό δίκτυο, που προσφέρουν τοπικές επιχειρήσεις, πλαισιωμένες με οδηγό και ξεναγό.

Πιο αθλητικές είναι οι ποδηλατικές, πεζοπορικές και ορειβατικές διαδρομές που προτείνουν τοπικά γραφεία, ενώ πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι δράσεις περιβαλλοντικής ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης που οργανώνει ο Φορέας Διαχείρισης και τοπικές οργανώσεις.

Το μέλλον της Κερκίνης

Τα παρόχθια δάση είναι ζωντανά συστήματα, που ακολουθούν τη ζωή της λίμνης: τις υδρολογικές συνθήκες, τη χρήση του χώρου, τις αλλαγές στο κλίμα. Η δυναμική τους είναι πολύ διαφορετική από αυτή των άλλων τύπων δάσους και οι μεταβολές στη ζωτική κατάστασή τους μπορεί να είναι πολύ αργές ή ραγδαίες, επηρεαζόμενες από παραμέτρους που δεν έχουμε συνηθίζει να παρακολουθούμε και να ζυγίζουμε, ιδίως όταν όλα πάνε καλά. Όταν όμως το παρόχθιο δάσος γερνάει, αντιλαμβανόμαστε ότι ένα συστατικό του ευρύτερου οικοσυστήματος, που το θεωρούσαμε συμπληρωματικό και πάγιο, είναι πλέον άρρωστο και απειλεί την ισοστασία του συνόλου.

Οι άνθρωποι που ζουν από την Κερκίνη έχουν πολλούς λόγους να ανησυχούν για την εξέλιξη του παρόχθιου δάσους της λίμνης τους. Το ντοκυμανταίρ του Μπάμπη Παυλόπουλου απηχεί ερωτήματα που δεν έχουν βρει ακόμα απάντηση, όπως το αν υπάρχουν διαχειριστικές τεχνικές που μπορούν να ελέγξουν την κατάσταση, πόσος χρόνος θα χρειαστεί και ποιά θα είναι η έκταση των αλλαγών.