Νότια Εύβοια

Το Καβοντόρο (Κάβο ντ' Όρο)

Ο Καφηρέας, πιο γνωστός ως Κάβο ντ' Όρο (Cavo d'Oro, γράφεται και Κάβο Ντόρο και τοπικά λέγεται Καβοντόρο), είναι το ΝΑ ακρωτήριο της Εύβοιας. Το αρχαίο τοπωνύμιο Καφηρεύς αναφέρεται από πολλούς συγγραφείς και γεωγράφους μέχρι και το Μεσαίωνα, από όπου αρχίζει να επικρατεί το «Κάβο ντ' Όρο», που σημαίνει το «Χρυσό ακρωτήρι», ευφημιστική αναφορά - δεδομένων των δύσκολων συνθηκών του διάπλου - στο φημολογούμενο χρυσάφι των ναυαγίων που κρύβουν τα απύθμενα νερά του.

Ελλείψει άλλου τοπωνυμίου, το όνομα Κάβο ντ' Όρο έχει δοθεί - ως «Καβοντόρο» - σε όλη την παράκτια ζώνη από το ακρωτήρι Μαντήλι μέχρι και την εκβολή του Δημοσάρη. Το χερσαίο Καβοντόρο, που συνιστά τις απολήξεις της Όχης, δεν έχει γεωγραφικό κέντρο ή πολικό οικισμό και έτσι δέχθηκε εύκολα να ταυτιστεί με το φημισμένο ακρωτήριό του.

Για τον άνθρωπο, το Καβοντόρο είναι η πιο αφιλόξενη ζώνη της Εύβοιας: τα στιφά πετρώματα, η άβολη τοπογραφία της χέρσου, οι τομές των ορθοπλαγιών και των φαραγγιών, η αλίμενη ακτογραμμή, η μόνιμα ταραγμένη θάλασσα και οι ανελέητοι άνεμοι δημιουργούν ένα περιβάλλον ελάχιστων ευκαιριών, διάσπαρτων εδαφικών πόρων και δύσκολων επικοινωνιών. Τοπίο κατάλληλο μόνο ως καταφύγιο σε ταραγμένες περιόδους, το Καβοντόρο γνώρισε μια αργή εποίκηση, που εντάθηκε τον 15ο αιώνα με την άφιξη των Αρβανιτών και την καταφυγή κατοίκων από τα εκτεθειμένα στην πειρατεία παράλια της Εύβοιας. Η οικιστική οργάνωση έμεινε για αιώνες στη μορφή των διάσπαρτων οικογενειακών συνοικήσεων, πριν φτάσει στην σχετικά δομημένη μορφή που βλέπουμε σήμερα.

Αν τα πιο ανατολικά χωριά της ενότητας είναι εύκολα προσπελάσιμα, όσο πλησιάζουμε προς το ακρωτήρι η χρονοαπόσταση από την Κάρυστο ξεπερνά τη μια μέρα πορείας: απόμακρος και απομονωμένος, ο πυρήνας του Καβοντόρο δεν μπόρεσε να ενταχθεί στις ζώνες των συναλλαγών και η τοπική παραγωγή έμεινε στη διάθεση μιας οικονομίας της ανταλλαγής και της επιβίωσης.

Έτσι, για λόγους που σχετίζονται με την απόσταση και το ανάγλυφο αλλά και με την απουσία παραγωγικού πλεονάσματος, η κοινωνία του Καβοντόρο παρέμεινε βαθιά εσωστρεφής και άρχισε να γεύεται τις ευκολίες του 20ου αιώνα - ηλεκτρικό, τηλέφωνο, επιστρωμένος δρόμος, δίκτυο ύδρευσης, παροχές υγείας κλπ - λίγο πριν αυτός εκπνεύσει, οπόταν οι κάτοικοι ετοιμάζονταν να ή είχαν ήδη μετοικήσει. Σήμερα, τα χωριά του Καβοντόρο έχουν μια τεχνική υποδομή παρόμοια με αυτήν των άλλων χωριών της Καρυστίας, αλλά δεν έχουν παρά ελάχιστους κατοίκους.

Το γεωγραφικό περίγραμμα

Ορεογραφικά, το Καβοντόρο αποτελεί τις βορινές και ανατολικές απολήξεις της Όχης, από τα 1000 περίπου μέτρα μέχρι τη θάλασσα. Εκτός αυτής της αβέβαιης ισοϋψούς τεθλασμένης, το μόνο άλλο γεωγραφικό κριτήριο που οριοθετεί την περιοχή είναι οι αγροτικές περιφέρειες των χωριών, δηλαδή ότι εμπίπτει σε μια ακτίνα μισής μέρας πορείας με το ζώο.

Μέσα στην ασαφή αυτή γεωγραφία, μπορούμε να διακρίνουμε μερικά χαρακτηριστικά τοπόσημα:

Το διάσελο της Λυγιάς, άλλοτε το πέρασμα για τα πιο δυτικά χωριά της ενότητας, είναι σήμερα η οδική πύλη όλου του Καβοντόρο. Ο δρόμος που φτάνει εδώ από την Κάρυστο εξυπηρετεί και τον τεράστιο εργοταξιακό χώρο των ανεμογγενητριών, υποσταθμών και άλλων υποδομών των αιολικών πάρκων της Όχης. Αμέσως μετά το διάσελο, στο πλάι των παλιών αγροικιών, μας καλωσορίζει το ξωκλήσι της Παναγίτσας.

Η διάβα του Αγίου Μάμα. Αν και δεν είναι διάσελο ή άλλο σαφές πέρασμα, το κεκλιμένο λιβάδι του προστάτη των βοσκών Αγίου Μάμαντος, κατάστικτο από καλύβια και στάνες, ήταν το σημείο σύγκλισης των μονοπατιών από τον Αντιά και το Πανωχώρι Πλατανιστού. Από το ξωκλήσι, το ενιαίο μονοπάτι διέσχιζε τον Καστανόλογγο, όπου συναντούσε τα τοπικά μονοπάτια και κατέβαινε από την Κακιά Σκάλα στην Κάρυστο. Άλλοτε πλατιά και πολυπατημένα, σήμερα τα μονοπάτια αυτά έχουν χαθεί κάτω από το οδικό δίκτυο των αιολικών πάρκων.

Οι δίδυμες κορυφές Κερασιά και Μηλιά, που δεσπόζουν πάνω από το Πανωχώρι και διαρρέονται από το ρέμα του Πλατανιστού, το δεύτερο σε παροχή ποτάμι της Όχης (το πρώτο είναι το Δημοσάρη). Τα δυο φυτωνύμια είναι δηλωτικά των υγρών συνθηκών των κοιλάδων. Η Κερασιά, όπως και οι ψηλότερες κορυφές της Όχης, φέρει το βαθυπράσινο χρώμα των αμφιβολιτικών πετρωμάτων, ενώ η Μηλιά δομείται από γκρίζους σχιστόλιθους.

Η Κίσζα, το απόκρημνο πέρασμα ανάμεσα Ζαχαριά και Αμυγδαλιά, που αποτελεί ταυτόχρονα ένα άριστο φυσικό φρούριο. Η ανατολική πλευρά της λεπίδας των ασβεστολίθων, που είναι πιο ομαλή, οχυρώθηκε στην αρχαιότητα από δυο σειρές χαμηλού τείχους αργών λίθων. Υποθέτουμε ότι η θέση συνιστούσε το καταφύγιο όσων δούλευαν στις εγκαταστάσεις εξόρυξης των μεταλλείων της Αμυγδαλιάς. Στην ανατολική πλαγιά της στέκεται το ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής.

Το Καστρί είναι ο πιο προφυλαγμένος όρμος της περιοχής. Η μικρή κοιλάδα στο μυχό του κόλπου φιλοξένησε το πόλισμα και το λιμάνι της αρχαίας Γεραιστού, τοπωνύμιο που έχει συνδεθεί με την επιστροφή των ομηρικών ηρώων από την Τροία και αποτέλεσε επίκεντρο μιας μεγάλης περιοχής, της «Γεραιστίδος χώρας», που εκτεινόταν μέχρι τη Λυγιά. Σε όλη την έκταση της Γεραιστίδος, αλλά κυρίως στην παράκτια ζώνη, διατηρούνται κατάλοιπα κτηρίων και έχουν εντοπιστεί ευρήματα κλασικών, ελληνιστικών, ρωμαϊκών και ενετικών χρόνων, ενώ γύρω από τον κόλπο ανιχνεύονται αρχαία οχυρωματικά και λιμενικά έργα.

Η Ανεμοπύλα, δύσκολα εντοπίσιμο διάσελο ανάμεσα στις κορυφές Πρόκα (965 μ., τμήμα του Παλαμηδού) και Προφήτης Ηλίας (930 μ.). Εικάζεται ότι είτε στο διάσελο, είτε στην κορυφή του Προφήτη Ηλία, όπου διακρίνονται ερείπια κτίσματος, εγκαταστάθηκε το 13ο αιώνα ο φραγκο-καρυστινός ιππότης Λικάριος με την σύζυγό του, την ευγενούς καταγωγής Φελίζα. Από το δυσπρόσιτο καταφύγιό του, ο Λικάριος εξαπέλυε επιδρομές στα περιπλέοντα σκάφη και άλλους στόχους.

Η Αρχάμπολη είναι μια από τις πολλές μυστηριακές τοποθεσίες του Καβοντόρο, ένα είδος «ενεργειακής πύλης». Η μικρή παραλία, που βρίσκεται μπροστά στην έξοδο ενός άβατου φαραγγιού - το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου είναι πλημμυρισμένο - είναι κατάσπαρτη από τα κατάλοιπα των εκκαμινεύσεων των αρχαίων μεταλλείων, ενώ σώζονται λείψανα κτηρίων και εγκαταστάσεων. Οι σήραγγες εξόρυξης ήταν διάσπαρτες και έφταναν μέχρι την Ανεμοπύλα. Η λειτουργία των καμινιών έχει χρονολογηθεί μεταξύ του 8ου και του 1ου αιώνα π.Χ.

Στα Ελληνικά Πλατανιστού έχει εντοπιστεί τμήμα άνδηρου αρχαίου κτίσματος, που εικάζεται ότι έφερε ναό του Γεραιστίου Ποσειδώνα. Το κοντινό ξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου ενσωματώνει αρχαίο οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση, ενώ στην ευρύτερη περιοχή έχει βρεθεί άφθονη κεραμική και άλλα λείψανα.

Το άκρο του Καβοντόρο, το καθεαυτό ακρωτήρι, είναι μια μικρή γλώσσα γης, χωρίς κανένα από τα εντυπωσιακά στοιχεία που φαντάζεται κανείς όταν ακούει για τρικυμίες και ναυάγια. Η χαμηλή στεριά μπαίνει λίγες δεκάδες μέτρα μέσα στη σκοτεινή θάλασα, ενώ κάπου ένα χιλιόμετρο αντίκρυ της διακρίνεται ο Αράπης, ένα κακόβουλο ξερονήσι, επισημασμένο με ένα σημαντήρα. Το ακρωτήρι δεν έχει άλλο φάρο πέραν του κατάλευκου Αγίου Γρηγορίου, αν και λέγεται ότι κάποτε υπήρχε εδώ γύρω ένα μικρό μοναστήρι και ασκηταριά.

Μια κοινωνία του ελαχίστου

Κατά τα πρώτα εποικιστικά βήματα της περιοχής, το πολυσχιδές ανάγλυφο και ο κερματισμός των εδαφικών πόρων ώθησε τους κατοίκους να εγκατασταθούν σε διάσπαρτες θέσεις, δημιουργώντας ένα γαλαξία πολύ μικρών οικογενειακών συνοικήσεων. Ακόμα και όταν οι μεμονωμένες αυτές ομάδες συσπειρώθηκαν, συγκροτώντας τα σημερινά χωριά, η κατοίκηση διατήρησε την οργάνωση σε οικογενειακούς «μαχαλάδες» και οδήγησε σε πολύ αραιούς οικισμούς, όπου συνήθως δεν υπάρχει κοινωνικό κέντρο.

Όλα τα χωριά έχουν συγκροτηθεί στη βάση των πηγών, μια γραμμή που συμπίπτει με την αλλαγή κλίσης ανάμεσα στη απόκρημνη ζώνη των σχιστολίθων και τις ηπιότερες κλίσεις της ασβεστολιθικής περιμέτρου. Η πληθώρα των πηγών της βάσης της Όχης, η διασπορά των φυσικών πόρων και η απουσία μιας ελκυστικής γεωμορφολογικής δομής - ένα σαφές οροπέδιο ή μια μεγάλη πεδιάδα - συνέβαλλαν στον κατακερματισμό της κατοίκησης και τη δημιουργία πολλών μικρών χωριών.

Στη σημερινή μορφή του, το σύστημα κατοίκησης στο Καβοντόρο συντίθεται από τα περίπου είκοσι μικρά έως πολύ μικρά χωριά. Τα χωριά είναι η Μανδηλού, οι Αγίοι, το Καστρί, το Λιβάδι, το Ποτάμι, ο Πλατανιστός (Πλατανιστός, Πανωχώρι, Πηδουλέϊκα και Ελαιώνας), ο Αντιάς, το Κόμιτο, ο Ευαγγελισμός, το Καψούρι, το Σιμικούκι, το Θύμι, η Ζαχαριά, το Δρυμονάρι, η Αμυγδαλιά, οι Βρέστηδες, η Πρινιά, το Καλαμάκι και η Σχίζαλη και περιγράφονται αναλυτικά στο κεφάλαιο Τα χωριά του Καβοντόρο.

Οι συνοικισμοί Σώτειρα (7-8 σπίτια), Γκάλπηδες (1-2 σπίτια) και Αγαθός (1-2 σπίτια) στέκονται λίγο απόμερα της πιο πάνω ομάδας και ανήκουν στη ζώνη επιρροής των Καλλιανών, όπως φυσικά και όλοι οι συνοικισμοί της λεκάνης του Δημοσάρη.

Μια πλούσια υδρογραφία

Όπως πολλές ορεινές περιοχές όπου επικρατούν οι σχιστόλιθοι, το Καβοντόρο διαρρέεται από πολλές ρεματιές μόνιμης ροής. Ένα από τα πλουσιότερα ρέματα είναι του Πλατανιστού: η λεκάνη απορροής του ξεκινά από την ψηλότερη κορυφή της Όχης και έχει ροή ολοχρονίς, συντηρώντας έναν μακρύτατο πλατανεώνα, ενώ λόγω των διαδοχικών βράχινων υφέσεων έχει πολλούς καταρράκτες. Το ρέμα του Πλατανιστού εκβάλλει στην παραλία Ποτάμι, όπου σχηματίζει έναν επιμήκη υγρότοπο.

Ανάλογα αξιόλογα μόνιμα ρέματα είναι του Αντιά, του Κόμιτου και της Αρχάμπολης.

Σε ότι αφορά στις πηγές, οι περισσότερες εμφανίζονται μέσα ή κοντά στις κοίτες των ρεμάτων, όπου ο σχιστόλιθος έχει τμηθεί από τη μισγάγεια. Πάντως, εκτός των ρεμάτων, οι πηγές είναι μικρές και διάσπαρτες, ενώ πολλές έχουν πλέον στερέψει.

Λιτότητα και πλούτος: η ιδιόμορφη φύση του Καβοντόρο

Το φυσικό περιβάλλον του Καβοντόρο χαρακτηρίζεται από έντονες αντιφάσεις, που εκφράζονται τοπικά, υψομετρικά και χρονικά.

Η γενική εικόνα της βλάστησης αντανακλά το ιστορικό ενός παλιού, ταλαιπωρημένου από τις άγριες κλιματικές συνθήκες, τη βόσκηση και τις πυρκαγιές αγροτικού τοπίου. Σκληρότεροι από ότι αλλού, οι όροι αυτοί ωστόσο δεν εξαλείφουν εντελώς την ποικιλότητα του τοπίου, αφήνοντας μικρές αδιατάρακτες νησίδες μέσα σε ένα γενικό καμβά αγκαθωτών φρυγάνων και θάμνων.

Αν και δεν θα δούμε δάση κωνοφόρων, σε όλες τις πλαγιές διατηρούνται συστάδες ή επιμήκεις ζώνες πλατάνων, δρυών, μεγάλων θάμνων, αλλά και θύλακες ημιάγριων καρποφόρων και μικρές συστάδες καστανιάς. Στις πλαγιές σώζονται ακόμα αρκετές γκορτσιές, λίγες αγριοκορομηλιές και διάσπαρτες συκιές, μάρτυρες της προσπάθειας των αγροτών να ημερέψουν τον τόπο.

Τα αμπέλια, τα μποστάνια με όσπρια και κηπευτικά, οι πεζούλες με κρεμμύδια, ρεβύθια και λούπινα και οι διάσπαρτες αροτριαίες καλλιέργειες έχουν χαθεί και η μόνη γεωργική δραστηριότητα που παραμένει ζωντανή είναι ελαιοκαλλιέργεια, συνήθως περιορισμένης έκτασης και με μικρής ηλικίας δέντρα. Κοντά και μέσα στα χωριά, όπου το παλιό αρδευτικό δίκτυο των τσιμεντένιων καναλιών έχει αντικατασταθεί από ένα ατέρμονο πλέγμα από μαύρα λάστιχα, οι ροδιές, τα ξυνά και οι κερασιές ανθίζουν ακόμα.

Μια ξεχωριστή μορφή βλάστησης είναι οι αμμοθίνες, άφθονες στις λίγες παραλίες με άμμο, όπως στο Ποτάμι. Πρόκειται για πρόδρομα στάδια θίνας, με χαμηλό ύψος και μικρή ποικιλία φυτών, που ωστόσο διακόπτουν τη μονοτονία των παράκτιων βράχων και διευκολύνουν την αναπαραγωγή των πουλιών της αμμουδιάς. Έτσι εδώ θα δούμε αρκετούς Ακτίτες και Ποταμοσφυριχτές, καθώς και λίγους Αμμοσφυριχτές, που θα πυκνώσουν μετά τον Ιούλιο, όταν θα μπει στην κυκλοφορία η νέα γενιά.

Το ιδιαίτερα πλούσιο θαλάσσιο περιβάλλον της παράκτιας ζώνης προσελκύει πολλά θαλασσοπούλια, ανάμεσα στα οποία εκατοντάδες Μύχους (Puffinus yelkouan) και Αρτέμηδες (Calonectris diomedea), λίγους Αιγαιόγλαρους (Larus audouinii) και Υδροβάτες (Hydrobates pelagicus) και μαζί με αυτούς αρκετές Μεσογειακές φώκιες (Monachus monachus), οι οποίες αναπαράγονται στις παράκτιες σπηλιές.

Το Καβοντόρο είναι μια από τις πρώτες στεριές που συναντούν τα μεταναστευτικά πουλιά κατά την εαρινή άνοδο προς τα βόρεια. Αν και δεν έχουν γίνει συστηματικές καταγραφές, υπάρχει μια αδρή εικόνα για κάποια ενδιαφέροντα αρπακτικά, όπως ο Φιδαετός και το Κιρκινέζι. Παράλληλα, τα μόνιμα είδη αρπακτικών, όπως ο Σπιζαετός και ο Μπούφος βρίσκουν ιδανικά καταφύγια στα φαράγγια και τις απόμερες χαράδρες.

Καθότι το Κάβοντόρο είναι ένα γεωγραφικό αδιέξοδο, η χλωρίδα της περιοχής περιλαμβάνει είδη που έχουν εγκλωβιστεί στο τέλος της χερσαίας διαδρομής τους στα βουνά της Εύβοιας, καθώς και είδη των Βόρειων Κυκλάδων και των Σποράδων. Από τη βοτανική οπτική, τα πιο ενδιαφέροντα είδη είναι η Armeria johnsenii, στενοενδημικό των παράκτιων βράχων του Κάβοντόρο, η τοπική καμπανούλα Campanula celsii subsp carystea, τα επίσης νοτιο-ευβοϊκά ενδημικά Allium karistanum, Inula subfloccosa, Centaurea carystea και Stachys euboica.

Στην ίδια περιοχή συναντάμε τα ενδημικά της Εύβοιας Scutellaria goulimyi, Cirsium heldreichii subsp. euboicum και Asperula lutea subsp euboea. Στα παράκτια βράχια θα βρούμε τη χαρακτηριστική Malcolmia macrocalyx subsp scyria και το αμάραντο Limonium sinuatum και στα ψηλότερα βράχια το Erysimum senoneri και την Inula verbascifolia subsp methanaea.

Στους πιο ορεινούς βιότοπους ευδοκιμούν οι ίριδες Iris unguicularis και Iris tuberosa, το φθινοπωρινό Colchicum macrophyllum, η πανέμορφη φριτιλάρια Fritillaria ehrhartii, οι σιληνές Silene spinescens και Silene pentelica και το αρκετά διαδεδομένο στην Εύβοια Dianthus diffusus, ενώ στους βραχώνες του ανώτερου ορίου της περιοχής ανθίζουν η Armeria canescens και το Hypericum olympicum.

Τέλος, η ποικιλία μανιταριών στην περιοχή είναι αξιοσημείωτη, καθώς περιλαμβάνει από είδη που τυπικά τα βρίσκουμε στο δάσος (πχ. Amanita muscaria, Geastrum triplex κλπ) και φαίνεται ότι διατηρούν τις θέσεις τους παρόλο που το δάσος έχει εξαφανιστεί, αλλά και απρόσμενα είδη, όπως ο Agaricus aridicola.

Περιήγηση και πεζοπορία

Την εποχή πριν το οδικό δίκτυο, οι Καβοντορίτες έκαναν όλες τις μετακινήσεις και τις μεταφορές με τα πόδια και τα ζώα, πάνω σε ένα πλέγμα από μονοπάτια, που άλλα εξασφάλιζαν τις μείζονες συνδέσεις με την Κάρυστο και άλλα εξυπηρετούσαν τις τοπικές επικοινωνίες.

Για την περιοχή βόρεια από το Καψούρι, η σύνδεση με την Κάρυστο γινόταν μέσω του μεγάλου ορεινού δρόμου που διέτρεχε τη ρεματιά του Δημοσάρη. Το κεντρικό αυτό καλντερίμι ήταν εξοπλισμένο με σταθμούς, γεφύρια και πηγές και μετά το Πετροκάναλο διακλαδιζόταν είτε προς τον άνω Καστανόλογγο και την Κακιά Σκάλα Καρύστου είτε προς τη Μεκουνίδα.

Από το κεντρικό Καβοντόρο, δηλαδή από το Κόμιτο μέχρι και τον Πλατανιστό, προς την Κάρυστο, ο συντομότερος δρόμος ήταν η ορεινή διαδρομή προς τον Άγιο Μάμα και από εκεί προς Κακιά Σκάλα.

Το δυτικό Καβοντόρο, τέλος, χρησιμοποιούσε το πολύ χαμηλότερο πέρασμα της Λυγιάς.

Μετά τη δημιουργία των συνδετικών και αγροτικών δρόμων και κυρίως μετά την καταστροφική επέλαση του οδικού δικτύου των αιολικών πάρκων, λίγα πράγματα έχουν μείνει από τους πιο πάνω «δρόμους» της παλιάς εποχής, καθώς και από τα ατελείωτα μονοπάτια που εξυπηρετούσαν τα κτήματα, τα μαντριά και τα μικρά επίνεια. Ευτυχώς, το άγριο ανάγλυφο του Δημοσάρη συνέβαλε στη διάσωση του εκεί μονοπατιού από τους Λενωσαίους μέχρι το Πετροκάναλο. Σώθηκε ακόμη η Κακιά Σκάλα και πολλά τμήματα μονοπατιών, κερματισμένα ωστόσο απο δρόμους και ιδιοκτησίες.

Καθότι ο τουρισμός και ειδικά η περιηγητική και πεζοπορική μορφή του ήταν άγνωστες έννοιες στη νότια Καρυστία, οι προσπάθειες δημιουργίας ενός πλέγματος διαδρομών ξεκίνησαν πολύ αργά και συνέπεσαν χρονικά με τη φάση της καταστροφής των παλιών μονοπατιών. Επιπλέον, τα προγράμματα ανάπτυξης των πεζοπορικών διαδρομών δεν πρόβλεπαν την έκτοτε συντήρηση των μονοπατιών. Έτσι, οι συνδέσεις που παραμένουν βατές είναι οι πιο κάτω παλιές ορειβατικές διαδρομές - οι περισσότερες αναπτύσσονται περιφερειακά του καθεαυτό Καβοντόρο.

• Το κεφάλαιο Διαδρομές στον Πλατανιστό παρουσιάζει τις πορείες γύρω από τον Πλατανιστό, στις οποίες περιλαμβάνεται η διαδρομή Πλατανιστός - Ελληνικό - Παραλία Ποτάμι, που αποτελεί μίγμα αρκετά καλών μονοπατιών και χωματόδρομων και παραμένει εφικτή και κάπως σημασμένη. Στην ίδια σελίδα παρουσιάζονται τέσσερις ακόμα διαδρομές γύρω από το Πανωχώρι.
• Θύμι - παραλία Αρχάμπολης, μια εξαιρετική διαδρομή με πολλές εκπλήξεις.
• Ζαχαριά - Αμυγδαλιά, μια παράκτια πορεία που περνά από το νερόμυλο της Ζαχαριάς και την περιοχή των παλιών μεταλλείων ψευδαργύρου, χαλκού και μολύβδου.
• Πετροκάναλο - Φαράγγι του Δημοσάρη-Λενωσαίοι. Η ωραιότερη διαδρομή στην Όχη. Περιγράφεται στη σελίδα Φαράγγι του Δημοσάρη.
• Διαδρομή Μύλοι-Καστανόλογγος-Καταφύγιο Όχης, ανάβαση στην κορυφή Καστανόλογγος-Κορυφή Όχης-Πετροκάναλο. Από τον Καστανόλογγο μπορούμε να συνδεθούμε με την περιοχή του Αγίου Μάμα και από εκεί να κατέβουμε Πλατανιστό.
• Το φαράγγι του Αγίου Δημητρίου. Εξαιρετική διαδρομή μέσα σε ένα εντυπωσιακό φαράγγι.

Σε όλους τους τουριστικούς ιστότοπους που αναφέρονται στην Κάρυστο, αναπαράγονται οι τίτλοι των πιο κάτω διαδρομών που είτε είναι ανύπαρκτες, είτε έχουν διασπαστεί από δρόμους και έχουν μικρή πεζοπορική αξία:

• Πετροκάναλο - Ανεμοπύλα. Πορεία άγνωστης χάραξης. Η πιθανή όδευσή της σήμερα χάνεται μέσα στο δίκτυο των δρόμων των αιολικών πάρκων.
• Ρούκλια - Πετροκάναλο. Η χάραξη και η κατάσταση της διαδρομής είναι άγνωστη.
• Άγιος Δημήτριος - Καλέργου - Καλλιανού. Η χάραξη και η κατάσταση της διαδρομής (αν δεν ταυτίζεται με το σημερινό δρόμο ...) είναι άγνωστη.
• Άγιος Δημήτριος - Κορυφή Μπούμπλια. Η κατάσταση της διαδρομής αυτής, που αποτελούσε το παλιό μονοπάτι σύνδεσης Αγίου Δημητρίου με τα χωριά του Δημοσάρη, είναι άγνωστη.
• Σχινοδαύλεια - Ακτή Σάρας. Το παλιό αυτό κτηνοτροφικό μονοπάτι είναι σήμερα δυσεύρετο και αδιάβατο.
• Γκιάλπηδες - Ανεμοπύλα - Σχίζαλη. Η χάραξη και η κατάσταση του παλιού κτηνοτροφικού μονοπατιού είναι άγνωστη.
• Παραλία Καλλιανού - Αγαθό - Γκιάλπηδες. Η χάραξη και η κατάσταση της διαδρομής (αν δεν ταυτίζεται με το σημερινό δρόμο ...) είναι άγνωστη.
• Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης - Αγία Τριάδα - Καστέλλο Ρόσσο - Μύλοι. Η χάραξη και η κατάσταση της διαδρομής είναι άγνωστη.
• Άνω Αετός - Άγιος Γεώργιος - Αετόπετρες. Η ακριβής όδευση είναι άγνωστη, αλλα στην περιοχή υπάρχουν αρκετοί χωματόδρομοι, ορισμένοι άβατοι από όχημα και συνεπώς κατάλληλοι για πεζοπορία.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πηγές:
Αράπης, Θ., Παπαδοπούλου, Δ., Σαββίδης, Γ.Α., Ιωαννίδης, Ι., Καρδακάρη, Ν., Καραμανλίδης, Α., Παπάζογλου, Φ., Παπαμιχαήλ Γ., Χατζηρβασάνης, Β., 2022. Παραδοτέο «Μελέτη 6: Τεύχη ΕΠΜ 1ης ομάδας περιοχών/ΜΑ, ΤΑ1: Εισαγωγή, υφιστάμενη κατάσταση, ΤΑ2: Εκτίμηση και σύνθεση στοιχείωνΚεφ.2». Ανάδοχος: ΓΕΩΑΝΑΛΥΣΗ Α.Ε., Φορέας Ανάθεσης Μελέτης: ΥΠΕΝ/Γενική Δ/νση Περιβαλλοντικής Πολιτικής/Διεύθυνση Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος και Βιοποικιλότητας/Τμήμα Προστατευόμενων Περιοχών, Αθήνα, 232 σελ.
Βλάμη, Β., 2006. Η Περιοχή της Όχης, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Εύβοιας, ΟΙΚΟΣ - Διαχείριση Φυσικού Περιβάλλοντος ΕΠΕ
Ζόγκαρης, Σ. & Β. Βλάμη, 2000. Λίμνη Δύστου και Υγρότοπος Κάμπου Καρύστου, Νότια Εύβοια – Οικολογική Αξιολόγηση και Προοπτικές Προστασίας. 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά «Η εκπαίδευση για την αειφορία σε τουριστικά φορτισμένες υγροτοπικές περιοχές». Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Πρακτικά, 112-116.
Ζόγκαρης, Σ. & Ε. Σταύρακας, 2009(α). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR113 Όρος Όχη και γύρω περιοχή». Σε: Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας, Φάση Β. (Συντονιστές Έκδοσης, Α. Δημαλέξης, Δ. Μπούσμπουρας,, Θ. Καστρίτης,, Α. Μανωλόπουλος και V Saravia. σελ. 1-50. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα.
Ζόγκαρης, Σ. & Ε. Σταύρακας, 2009(β). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR2420012 Όρος Όχη, παράκτια ζώνη και νησίδες». Σε: Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας, Φάση Γ. (Συντονιστές Έκδοσης, Α. Δημαλέξης, Δ. Μπούσμπουρας,, Θ. Καστρίτης, Α. Μανωλόπουλος και V Saravia. σελ. 1-22. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα
Καλέμης Α., 2000. Η αποκάλυψη των φυσικών και ιστορικών θησαυρών της Εύβοιας. Ευβοϊκές εκδόσεις Κίνητρο Ε. Καλέμη
Χιδίρογλου Μ., 2012. Η αρχαία Καρυστία. Συμβολή στην ιστορία και αρχαιολογία της περιοχής από τη γεωμετρική έως και την αυτοκρατορική εποχή. Διδακτορική διατριβή. ΕΚΠΑ, Φιλοσοφική Σχολή, Τμ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας.