Νότια Εύβοια

Τα λατομεία μαρμάρου Στύρων και Καρύστου

Το νοτιότερο τμήμα της Εύβοιας, από τα Στύρα έως και την Κάρυστο, συνδέθηκε από τα αρχαία χρόνια με την εξόρυξη του τοπικού μαρμάρου που ήταν γνωστό ως στυρία και καρυστία λίθος. Πρόκειται για έναν τύπο μεταμορφωμένου πετρώματος με γκριζοπράσινο χρώμα, ορατές στρώσεις ιζηματογένεσης και εναλλασσόμενες κυματιστές λευκές και σμαραγδοπράσινες ταινίες επιδοτίτη και χλωρίτη και εμφανίσεις μίκας, από τις οποίες πήρε και το ρωμαϊκό εμπορικό όνομά του, marmo Cipollino, δηλαδή «κρεμμυδάκι», επειδή οι χρωματικές εναλλαγές θυμίζουν τους επάλληλους φλοιούς του κρεμμυδιού.

Γνωστή από τα κλασικά χρόνια, η εξόρυξη του Cipollino εντατικοποιήθηκε στα ρωμαϊκά χρόνια, οπόταν οι κίονες και οι πλάκες απέκτησαν μεγάλη αξία. Το marmo carystium, όπως λεγόταν επίσημα εκείνη την εποχή, στήριξε με τη μορφή αράβδωτων κιόνων τα αετώματα πολλών δημόσιων κτηρίων και κόσμησε τις προσόψεις και τα δάπεδα παλατιών, βιβλιοθηκών και μεγάρων. Τα στουραΐτικα και καρυστινά μάρμαρα ξεχώρισαν ως Cipollino verde, ενώ μάρμαρα Cipollino, αλλά διαφορετικών αποχρώσεων, εξήχθησαν από λατομεία της Ιβηρικής, των Πυρηναίων (Cipollino verde mandolato), των τοσκανικών Άλπεων (Cipollino apuano), της Ελβετίας (Cipollino antico), της ΒΑ Ελλάδας, της Σερβίας, της Κορσικής και αλλού.

Στο σημερινό τοπίο είναι ορατά δεκάδες ανοιχτά λατομεία, πολλά από τα οποία φέρουν εμφανή στοιχεία της λειτουργίας τους, ανάμεσα στα οποία πιο εντυπωσιακοί είναι αναμφίβολα οι ημίεργοι κίονες, που εγκαταλείφθηκαν επί τόπου.

Τα αρχαία λατομεία στυρίας και καρυστίας λίθου

Πάνω από 100 θέσεις εξόρυξης μαρμάρου της αρχαιότητας είναι ήδη αποτυπωμένες στη Στυρία και Καρυστία γη. Η χρονική διάρκεια της δραστηριότητας δεν είναι εύκολο να αποτιμηθεί, καθώς τόσο ο τύπος των προϊόντων, όσο και οι τεχνικές και τα εργαλεία παρέμειναν απαράλλαχτα, από την αρχαϊκή περίοδο έως και την πρόσφατα χρόνια. Επίσης, καθότι οι πρωτόγονες μέθοδοι δεν επέτρεπαν την εξάντληση του υλικού, το ίδιο λατομείο επαναλειτουργούσε σε επόμενες περιόδους και η νέα παρέμβαση έσβηνε τα ίχνη της παλιότερης. Έτσι, παρόλο που οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται από τη διαχείριση του πόρου κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, αντιλαμβανόμαστε ότι η περίοδος αυτή συμπίπτει με την κορύφωση της έντασης μιας παραγωγικής δραστηριότητας που προϋπήρχε και συνεχίστηκε με διαλείμματα μέχρι σήμερα.

Η απόληψη γινόταν σε απομακρυσμένες θέσεις, συχνά κοντά στις κορυφές των λόφων, όπου έμπειροι λατόμοι εντόπιζαν συμπαγείς μάζες μαρμάρου. Η εξόρυξη των κιόνων γινόταν επιφανειακά, με τον τρόπο που υπέδειξε ο Ορλάνδος : γύρω από τον κύλινδρο εξόρυξης σκαβόταν σταδιακά ένας μεγάλος δακτύλιος μέσα στον οποίο δούλευαν οι λατόμοι, προχωρώντας από πάνω προς τα κάτω μέχρι να φτάσουν στο επιθυμητό ύψος κίονα. Τέλος, ο κίονας αποσπάτο από το μητρικό πέτρωμα με υποσκαφή της βάσης του, καθηλωνόταν και λαξευόταν περαιτέρω επί τόπου - εξ΄ ού και οι μεγάλοι όγκοι λατύπης. Η εξόρυξη κυβόλιθων γινόταν κυρίως επιφανειακά, με περιμετρική όρυξη, αλλά και σε βάθος, κατά μήκος στοών που ακολουθούσαν υγιείς όγκους. Οι κυβόλιθοι έδιναν τελικά πλάκες για επένδυση τοίχων (ορθομαρμάρωση) και δαπέδων.

Τα μέτωπα εξόρυξης έχουν συνήθως εξωτερική μορφή ορθογώνιων όγκων («δωματίων»), που ακολουθούν τη συμπαγή μάζα του πετρώματος σε ευθείες γραμμές, κάνοντας συνεχείς γωνίες. Με βάση τα ίχνη της λάξευσης, τα λιθοξοϊκά εργαλεία που κυριαρχούν διαχρονικά είναι κυρίως ο τύκος (σιδερένιο σφυρί βαρέως τύπου με ξύλινο στυλιάρι και καμπυλωμένες μυτερές άκρες, σήμερα λέγεται «κουσκούδα») και το βελόνι (είδος καλεμιού).

Δεκάδες λατομεία είναι σήμερα ορατά στην περιοχή των Στύρων και της Καρύστου, με τις μεγαλύτερες πυκνότητες στην περιοχή της αρχαίας ακρόπολης των Στύρων, στο Πυργάρι και το Νημποριό, τους Μύλους και τον Αετό Καρύστου και αλλού.

Με βάση το μέγεθος, τα λατομεία διακρίνονται σε δύο τύπους: αφενός τα μεγάλα λατομικά συγκροτήματα και αφετέρου τα μικρά μεμονωμένα λατομεία. Πέραν της έκτασης, οι δύο μορφές αυτές διαφοροποιούνται έντονα και στο βαθμό οργάνωσης, δηλαδή τα βοηθητικά έργα και υποδομές, άρα στην ένταση εργασίας και τον τρόπο διοίκησης και συνεπώς στο ιδιοκτησιακό καθεστώς τους: η διαχείριση των μεγάλων λατομείων ανήκει στην τοπική διοίκηση, που ενεργεί για λογιαριασμό και υπό τον έλεγχο των ρωμαϊκών αρχών, ενώ τα μικρά λατομεία ανήκουν σε ιδιώτες εργολάβους, που έχουν παραγγελίες ή συμφωνίες με κρατικούς ή άλλους πελάτες. Στο πεδίο, η λειτουργία των μεγάλων αυτοκρατορικών εργοταξίων εκφράζεται με την δενδριτική δομή των θέσεων εξόρυξης, έστω και δοκιμαστικών, γύρω από ένα κεντρικό λατομείο και από την ύπαρξη μεγάλων δρόμων λιθαγωγίας.

Η καταβίβαση των κιόνων και κυβολίθων από το λατομείο στη σημείο παράδοσης, που ήταν σε κάθε περίπτωση μια λιμενική εγκατάσταση, γινόταν πάνω σε κατηφορικές και ευθύγραμμες οδούς λιθαγωγίας και ο έλεγχος της καθόδου γινόταν με ξύλινα κατρακύλια, μοχλούς, σχοινιά και τροχαλίες. Από την ακτή, η άνοδος του κίονα στο πλοίο γινόταν συνήθως με ξύλινο ανυψωτικό μηχανισμό (γερανό). Ωστόσο, η εικόνα της φόρτωσης δεν μας είναι ξακάθαρη, γιατί παρόλη την ένταση της μεταφορτωτικής διαδικασίας, τα ίχνη των λιμενικών εγκαταστάσεων της αρχαιότητας είναι ελάχιστα στους όρμους της περιοχής.

Τα μεγαλοπρεπέστερα κτίσματα του αρχαίου κόσμου στα οποία χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα της Νότιας Εύβοιας βρίσκονται στη Ρώμη: η Αγορά του Αυγούστου, η Αγορά του Τραϊανού, η Αιμιλία Βασιλική, το Ωδείο του Δομιτιανού, το Αμφιθέατρο των Φλαβιών, ο ναός της Ομονοίας καθώς και της Φαουστίνας και του Αντωνίνου και η έπαυλη του Claudio Mamurra, αρχιμηχανικού του Ιουλίου Καίσαρα. Στην Αθήνα επίσης, οι κίονες της Βιβλιοθήκης του Ανδριανού στο Μοναστηράκι της Αθήνας είναι από καρυστινό μάρμαρο. Αν και λόγω της σχιστόστητας του, το καρυστινό μάρμαρο δεν χρησιμοποιήθηκε ευρέως στη γλυπτική, είναι γνωστή μια πολύ ιδιαίτερη εφαρμογή στο άγαλμα ενός κροκόδειλου στην Villa Adriana στο Τίβολι, όπου οι χρωματικές εναλλαγές του Cipollino έχουν αξιοποιηθεί ως απομίμηση του δέρματος του ζώου.

Από τα βυζαντινά χρόνια, θα βρούμε καρυστινούς κίονες στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου στην Θεσσαλονίκη, στον Άγιο Απολλινάριο στη Ραβέννα, στον Άγιο Μάρκο στη Βενετία, στον Άγιο Πέτρο στη Ρώμη και στη μονή του Οσίου Λουκά στο Στείρι.

Λατομεία Στύρων και Νημποριού

Στην περιοχή των Στύρων και του Νημποριού έχουν εντοπιστεί περίπου 30 αρχαία λατομεία, ανάμεσα στα οποία μερικά συνιστούν μεγάλα συγροτήματα με πολλά μέτωπα εξόρυξης. Σε ορισμένα διατηρούνται επί τόπου κυβόλιθοι, ολοκληρωμένοι ή ημιτελείς κίονες και άλλα τέχνεργα, ενώ όλα σχεδόν περιβάλλονται από ευμεγέθεις ζώνες με λατύπες. Στην παραλία του Νημποριού βρέθηκαν πρόσφατα κίονες έτοιμοι προς παράδοση, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καρύστου.

Τα δυο πιο εκτεταμένα λατομικά συγκροτήματα βρίσκονται στο βουνό Πυργάρι και στην Πάλλη Λάκκα, όπου τα μέτωπα περιβάλλουν ένα σύμπλεγμα δρακόσπιτων.

Λατομεία Καρύστου

Πάνω από 70 θέσεις αρχαίων λατομείων έχουν καταγραφεί στην Καρυστία, οι περισσότερες στις πλαγιές της Όχης πάνω απο την Κάρυστο, ανάμεσα στις οποίες οι «Κύλινδροι», το γνωστότερο σήμερα αρχαίο λατομείο της Νότιας Εύβοιας και το αξιόλογο λατομείο της Πελεκανής.

Στη θέση Κύλινδροι, σε απόκρημνη τοποθεσία, πάνω από τους Μύλους Καρύστου και στα ανάντη της κρήνης των Αγίων Θεοδώρων, λειτούργησε μεγάλο λατομείο. Στη βάση εκτεταμένου μετώπου μαρμάρων καλής ποιότητας βρίσκονται 14 κολώνες, ενώ κοντά βρίσκεται και ένας λαξεμένος μονόλιθος (το «Τσουκάλι»). Η θέση είναι πολύ κοντά στο μονοπάτι Κάρυστος - Μύλοι - Καστανόλογγος, κάτω από την Κακιά Σκάλα.

Η κύρια ομάδα των κιόνων αποτελείται από 6 τεμάχια μήκους έως 11 μέτρων και διαμέτρου 1 μ., ποικίλης κατάστασης (κάποια έχουν εμφανείς ζημιές), που πάντως έφτασαν σε τελικό στάδιο κατεργασίας και μετά εγκαταλείφθηκαν. Το «Τσουκάλι», μια μεγάλη λεκάνη από μάρμαρο Cipollino, εξωτερικής διαμέτρου 2.7 μέτρα, εσωτερικής 1.9 μ. και βάθους 0.5 μ. με δύο ορθογώνιες λαβές, θεωρείται σπάνιο τέχνεργο που έχει ερμηνευτεί ως λεκάνη ψύξης των μεταλλουργικών εργαλείων (μετά τη διαδικασία συντήρησης σε καμίνι), περιρραντήριο ή τέλος ως δοχείο τελετουργικής ή αναθηματικής τοποθέτησης ψημένου κρέατος.

Ευρήματα από τα λατομεία της Καρυστίας εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καρύστου, ενώ κίονες από την ευρύτερη περιοχή είναι ορατοί στον περιβάλλοντα χώρο του Γιοκάλειου Πνευματικού Κέντρου Καρύστου.

Το λατομεία του Αετού

Πάνω από το χωριό Αετός, στη θέση «στου Γκιβίση», στα πρανή της ρεματιάς Πλατάνα και κοντά στο άνω όριο του Άνω Αετού έχει εντοπιστεί ένα λατομικό πεδίο. Το πεδίο περιλαμβάνει αρκετά μικρά μέτωπα εξόρυξης, σε κάποια από τα οποία εντοπίζονται ημίεργες κολώνες, εν μέρει θαμένες στις λατύπες.

Οι κολώνες είναι παρόμοιες με εκείνες του μεγάλου λατομείου των Μύλων (θέση «Κύλινδροι») και έχουν διάμετρο 1.7 μ., με μέγιστο μήκος 13 μ.

Λατομεία στο Μαρμάρι

Παρόλο που το όνομα του οικισμού είναι αρχαίο και συνδέεται αυτονόητα με το μάρμαρο, οι γνωστές αρχαίες θέσεις λατομικής δραστηριότητας στη λεκάνη του Μαρμαρίου είναι περιορισμένες, συγκριτικά με την ένταση και τον αριθμό των εργοταξίων στους άλλους τομείς. Ο Στράβων ωστόσο αναφέρει « ... και το Μαρμάριον, εν ω λατόμιον των Καρυστίων κιόνων ιερόν έχον Απόλλωνος Μαρμαρίνου».

Πάντως, χάρη στον ευλίμενο κόλπο του, το Μαρμάρι μετείχε έντονα στην εξαγωγή των λατομικών προϊόντων. Είναι ευλογοφανές ότι τα λατομεία του Αγίου Νικολάου (κορυφές των βουνών των Στύρων) και της περιφέρειας των Καψάλων προωθούσαν τους κυβόλιθους προς το Μαρμάρι, μέσω του κεντρικού οδικού δικτύου της περιοχής. Αντίστοιχα, τα λατομικά προϊόντα των θέσεων Νταμάρια, Κιόνια και Καρατζά οδηγούνταν με κυλίστρες στην ακτή και από εκεί θα μεταφέρονταν με πλοιάρια στο Μαρμάρι για να μεταφορτωθούν στα πλοία.

Λατομεία στο Καβοντόρο

Μόνο ένα αρχαίο λατομείο έχει βρεθεί στην περιοχή του Καβοντόρο: πρόκειται για το μικρό λατομείο της Ανατολής, τοποθεσία πάνω από το δρόμο που συνδέει τα χωριά Ζαχαριά και Αμυγδαλιά, δηλαδή ακριβώς ανάντι της οχυρωμένης κορυφής Κίσζα. Είναι ένα τυπικό μεμονωμένο λατομείο με δυο κύρια μέτωπα εξόρυξης, από τα οποία έχουν αποσπαστεί κυβόλιθοι, ορισμένοι από τους οποίους, όπως και δυο ημίεργοι κίονες, βρίσκονται επιτόπου.

Το λατομείο είχε μικρές προοπτικές: η κλίση των στρώσεων και ο τεκτονισμός των σχιστολιθικών μαρμάρων δεν υποσχόταν αξιόλογα αποτελέσματα, ωστόσο το κυριότερο μειονέκτημα της θέσης ήταν η μεγάλη και επίπονη λιθαγωγία. Είναι βέβαιο ότι τα μάρμαρα θα κατέληγαν στην παράκτια ζώνη της Αμυγδαλιάς, όπου οι ντόπιοι έχουν εντοπίσει ένα χονδρικά λαξεμένο όγκο, σε θέση που τη λένε «Κύλινδρα».

Νεότερη λατομική περίοδος

Στα τέλη του 19ου αι., εγκαταστάθηκε στη Στυρία η αγγλική εταιρεία Marmor ltd που έθεσε σε λειτουργία μια σειρά λατομεία (θέσεις Ντούκα, Πύργος, Νημποριό και Πυργάρι), κοντά σε περιοχές αρχαίων λατομείων. Το μεγαλύτερο εργοτάξιο δημιουργήθηκε στο Πυργάρι Νημποριού, όπου κοντά στο λατομείο κτίστηκαν μηχανουργείο, κοιτώνες και αποθήκες, ενώ κατασκευάστηκε μεγάλη δεξαμενή καθώς και μια ράμπα («κυλίστρα») που δούλευε, όπως και οι αρχαίες οδοί λιθαγωγίας, με κατρακύλια και σχοινιά ανάσχεσης και κατέληγε σε πρόχειρη φορτωτήρα στο Νημποριό. Ειδικά, τα λατομεία στη θέση Νταμάρια προωθούσαν τους κυβόλιθους προς τον όρμο Μπίγα πάνω στο ίχνος της αρχαίας κυλίστρας. Για περίπου μια πεντηκονταετία, η εταιρεία διένεμε στην Ελλάδα και εξήγαγε το περίφημο στουραΐτικο μάρμαρο. Γνωστά νεότερα κτήρια στα οποία χρησιμοποιήθηκαν κίονες και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη από στυρία λίθο είναι η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης, ο καθεδρικός ναός του Westminster και αίθουσες του Waterloo Station του Λονδίνου, καθώς και η αίθουσα τελετών του Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. Οι εργασίες διακόπηκαν το 1941, με την έναρξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.

Μετά το 1970, υπό τη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για πλάκες Καρύστου, ενεργοποιήθηκαν δεκάδες λατομεία πέτρας στα ορεινά του Αγίου Δημητρίου (περιοχή Πλακωτά), στις πλαγιές του Πύργου πάνω από το Μελισώνα, στα Καλύβια, τους Στουπαίους, στο Παραδείσι και αλλού. Οι πλάκες, που είναι στην ουσία λεπτοπλακώδες σιπολινικό μάρμαρο, έχουν πάχος από 2 έως 5 εκ. και συνήθως πρασινωπή απόχρωση, αλλά εξορύσσονται και κοκκινωπές («σκουριάρες») και καφετιές (λόγω παρουσίας οξειδίων του σιδήρου), γκρίζες και μαύρες. Η απόληψη, η εμπορία και η μεταφορά των υλικών συντηρεί δεκάδες μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Αν τα νταμάρια είναι διάσπαρτα σε όλη την Καρυστία, οι περισσότερες μονάδες αποθήκευσης και εμπορίας είναι εγκατεστημένες στο Βουργίδι, το μεγάλο οροπέδιο του Μαρμαρίου ανάμεσα στο πέρασμα των Στύρων και της Καρύστου.

Τα λατομεία είναι επιφανειακά, με υποτυπώδη υποδομή και οργάνωση και κάκιστες συνθήκες εργασίας. Τα μέτωπα διανοίγονται στις προσφορότερες θέσεις, δηλαδή κοντά σε υφιστάμενους δρόμους, χωρίς καμία μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων και κανένα σχέδιο αποκατάστασης. Η χαοτική διασπορά τους και η πλήρης απουσία οποιουδήποτε ελέγχου έχει μετατρέψει τη δραστηριότητα στον κυριότερο, μαζί με τις ανεμογεννήτριες, παράγοντα υποβάθμισης του τοπίου της Νότιας Εύβοιας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στα λατομεία της αρχαιότητας οι λατύπες αξιοποιούντο στην επίστρωση των «δρόμων», στην κατασκευή των αναλημματικών τοίχων των παταριών αποθήκευσης των μαρμάρων και στους πεσσούς δεξαμενών και άλλων βοηθητικών κτισμάτων, στο σημερινό λατομείο τα στείρα διασκορπίζονται ως ριπίδια στις πλαγιές κάτω από τις ζώνες εξόρυξης, στειρώνοντας - κυριολεκτικά - ένα μεγάλο τμήμα γης.

Πηγές:
Poupaki I., Chidiroglou M., 2017. A half-carved marble vessel (Tsoukali) from the ancient quarries of Myloi, Karystos in southern Euboea: A contribution to the study of the use of Karystian marble for vase carving in antiquity. Norwegian Institute at Athens
Tucci P., Morbidelli P., ImperatoriC., Polvorinos A., Preite Martinez M., Azzaro E., Hernadez M.J., 2007. Roman Quarries of Iberian Peninsula: Anasol and Anasol-Type. European Journal of Mineralogy 19 (1): 125–135
Ζάππας Τ., 1981. Η Καρυστία και Στυρία λίθος. Αρχαία λατομεία και μάρμαρα. ΑΕΜ 24, 243 - 275
Κατσαμάγκος Γ., 2017. Η Μεταλλευτική Ιστορία της Εύβοιας. Αλιβέρι: Εκδόσεις Εύριπος
Κουφογιάννης Η., 2015. Μελέτη μεταμορφωμένων πετρωμάτων της περιοχής της Καρύστου. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Ειδίκευσης. Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Γεωλογίας
Μητροπέτρος Χ., 1990. Ιστορικά και Λαογραφικά της Καρυστίας. Τόμος Α΄. Πνευματικό Κέντρο Καψάλων Ευβοίας, Αθήνα
Νικολάου Κ., 2022. Τα αρχαία λατομεία στυρίας λίθου. Η οργάνωση του χώρου, τρόποι και μέσα εξόρυξης, τόποι διασποράς και χρήση των μαρμάρων. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Ειδίκευσης. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών
Σαπουνά - Σακελλαράκη Ε., 1990. Στύρα, Θέση Γκύζι. ΑΔ 45, Χρονικά. 160-162
Ορλάνδος Α., 1955. Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων και οι τρόποι εφαρμογής αυτών κατά τους συγγραφείς, τας επιγραφάς και τα μνημεία
Χιδίρογλου Μ., 2012. Η αρχαία Καρυστία: συμβολή στην ιστορία και αρχαιολογία της περιοχής από τη γεωμετρική έως και την αυτοκρατορική εποχή. Διδακτορική Διατριβή. ΕΚΠΑ, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος