Νότια Εύβοια

Κάστρα και πύργοι

Κάστρα και πύργοι του Δύστου

Η διάσχιση του Δύστου είναι ο συντομότερος και πιο εύκολος χερσαίος δρόμος για να περάσει κανείς από το Αλιβέρι και την Κύμη προς τα Στύρα και την Κάρυστο. Η προφανής αυτή δίοδος φυλάσσετο από την εποχή της αρχαίας Ερέτριας με φυλάκεια και φρυκτωρίες, που οργανώθηκαν σε περίοπτα υψώματα. Στο Βυζάντιο, στις θέσεις των αρχαίων οχυρώσεων τοποθετήθηκαν μικρά οχυρά και στους ίδιους λόφους κατασκεύασαν οι Φράγκοι και οι Ενετοί τους ψηλούς πύργους τους, δημιουργώντας ένα δίκτυο οχυρών με διπλό - κατασταλτικό και αμυντικό - ρόλο.

Tο Ριζόκαστρο

Το μεγαλύτερο κάστρο της περιοχής του Δύστου είναι το Ριζόκαστρο, γαντζωμένο πάνω σε έναν λόφο αντίκρυ από το Αλιβέρι, στην αρχή της οδικής διάβασης προς το Δύστο. Η αρχική φάση του φρουρίου είναι του 13ου αιώνα και περιλαμβάνει έναν τετράγωνο πύργο και λίγα βοηθητικά κτήρια, ενώ απέκτησε τη τελική δομή του έναν αιώνα αργότερα, καταλαμβάνοντας μια επιφάνεια 46x30 μέτρων και περιλαμβάνοντας τον πύργο, ένα καλοφτιαγμένο τείχος από επιλεγμένους λίθους και κονία, άλλες συμπληρωματικές οχυρώσεις, οικίες, αποθήκες και δεξαμενή.

Έξω από το κάστρο διατηρούνται τα λείψανα ενός μικρού οικισμού: φαίνεται ότι το Ριζόκαστρο ήταν η έδρα ενός τοπικού φεουδάρχη και οι υποτελείς του φέουδου συγκεντρώθηκαν στην ασφάλεια του οχυρού, δημιουργώντας ένα είδους «μπούργου». Η οικογένεια του φεουδάρχη και φυσικά η παραγωγή παρέμενε πίσω από τα τείχη, στα κτίσματα και τις αποθήκες του κάστρου.

Αμέσως μετά την Οθωμανική κατάκτηση της Εύβοιας, που σήμανε και το τέλος της φεουδαρχίας, το κάστρο έχασε το ρόλο του και εγκαταλείφθηκε. Τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης το βρίσκουν σε αρκετά καλή κατάσταση - οι Έλληνες το χρησιμοποιούν ως φυλακή αιχμαλώτων.

Σταδιακά, το σύμπλεγμα ερειπώθηκε και κάποιες πλευρές του πύργου και του εξωτερικού τείχους κατέρρευσαν. Το κάστρο προσπελαύνεται από το Μηλάκι ή το Βέλος.

Ο πύργος του Κουτουμουλά

Ένα χαρακτηριστικό μεσαιωνικό φυλάκιο ελέγχου της διάβασης του Δύστου βρισκόταν στου Κουτουμουλά. Ο πύργος του Κουτουμουλά χτίστηκε στην περιόδο της Ενετοκρατίας και υψώνεται 23 μέτρα πάνω στη στέψη ενός περίοπτου λόφου βόρεια από το χωριό: είναι ο ψηλότερος πύργος της Εύβοιας. Ο πύργος δέσποζε και προστάτευε έναν εκτεταμένο σύγχρονό του οικισμό. Όπως φαίνεται από το καλοφτιαγμένο σύστημα συγκέντρωσης και μεταφοράς νερού (πηγάδια, υδραγωγείο), η διάρκεια ζωής του οικισμού και ο ρόλος του πύργου ήταν αξιόλογοι.

Σήμερα, δίπλα στον πύργο στέκει το ξωκλήσι των Εισοδίων της Θεοτόκου και η θέση εξυπηρετείται από δρόμο που περνά από το νεκροταφείο του Κουτουμουλά.

Η ακρόπολη του αρχαίου Δύστου

Η κατοίκηση στην μεγάλη και εύφορη λεκάνη του Δύστου ξεκίνησε τουλάχιστον από την νεολιθική περίοδο και εστίασε στη ζώνη των σταθερών εδαφών γύρω από τα έλη. Στα ΒΔ και νότια διατηρούνται ερείπια οικιών που χρονολογούνται στους αρχαϊκούς χρόνους, ενώ στους κλασικούς χρόνους έχει σχηματιστεί πλέον ένας αξιόλογος οικισμός γύρω από τη βάση του σχεδόν απόλυτα συμμετρικού κωνικού λόφου Καστρί, όπου κατά το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. κατασκευάζει την ακρόπολή του.

Η ακρόπολη περιέβαλε το λόφο με ισχυρό τείχος που ενισχύεται από ένδεκα πύργους και έχει μια και μοναδική πύλη στα ανατολικά. Το τείχος έχει πλάτος 2 μ. και δομείται από μεγάλους λίθους τοπικής μαρμαρόπετρας. Το καλύτερα διατηρημένο από τα κτίσματα που έχουν αναγνωριστεί έχει ονομαστεί «Μεγάλη Οικία» και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα οικιστικής αρχιτεκτονικής της εποχής.

Κατά την Ενετοκρατία, στην κορυφή του λόφου Καστρί κατασκευάστηκε ψηλός τετράγωνος πύργος, που διακρίνεται από μακριά.

Ενετικός πύργος Δύστου

Κατά την Ενετοκρατία, στην κορυφή του λόφου Καστρί, στο κέντρο του Δύστου, κατασκευάστηκε φρούριο με κύριο αμυντικό στοιχείο έναν ψηλό πύργο, το λεγόμενο πύργο του Δύστου. Ο πύργος είναι κτίσμα του 15ου αιώνα και είναι παραλληλόγραμμης διατομής, με μεγάλη πλευρά στα 7.2 μ. και στενή πλευρά μόλις 4.9 μ. Ο πύργος έλεγχε τη διάβαση του Δύστου, που γινόταν κυρίως από το κέντρο της λεκάνης, αλλά και από τις σταθερές ζώνες περιμετρικά του έλους.

Σήμερα, μόνο η ΝΑ γωνία του πύργου διατηρείται σε κάποιο ύψος, ενώ όλες οι άλλες πλευρές έχουν καταπέσει επί του πλατώματος της κορυφής. Τριγύρω διατηρούνται χαλάσματα από τα συμπληρωματικά οχυρωματικά έργα του φρουρίου.

Κάστρα και πύργοι των Ζαράκων

Ο Ελληνόπυργος

Ο Ελληνόπυργος βρίσκεται στο ψηλότερο και πλέον περίοπτο σημείο των Ζαράκων, καταμεσής ενός γυμνού σήμερα οικοπέδου. Η ονομασία παραπέμπει στην αρχική χρήση ενός παλιότερου αμυντικού κτίσματος, που μάλλον θα ήταν τετραγωνικής κάτοψης. Το σημερινό κτίσμα είναι ένας καλοφτιαγμένος και ιδιαίτερα ψηλός ανεμόμυλος, που πιθανόν κτίστηκε με τα υλικά του πύργου, αν κρίνει κανείς από τα καλοδουλεμένα γκωνάρια τα ανοίγματα. Αν υποτεθεί ότι ο πύργος ανήκε στη σειρά οχυρώσεων και βιγλών της Ενετοκρατίας, τότε ο χαρακτηρισμός «ελληνό-» είναι μάλλον παραπλανητικός.

Κάστρα και πύργοι της Στυρίας

Το κάστρο των Αρμένων

Κατάκορφα του δεύτερου σε ύψος όγκου των Βουνών των Στύρων, της κορυφής Κλιόσι, βρίσκεται το μεσαιωνικό κάστρο των Αρμένων. Η θέση είναι περίοπτη και επιβλέπει όλο το μήκος της μοναδικής φυσικής οδού από τη Χαλκίδα προς την Κάρυστο, η οποία βεβαίως περνά μέσα από τα Στύρα. Το οχυρό υπήρξε η ακρόπολη του πελασγικού πληθυσμού της περιοχής, ενώ κατά την κλασική περίοδο, με το όνομα Ακόντιον, αποτέλεσε το νοτιότερο φρούριο της Ερέτριας προς την περιοχή της Καρύστου. Παρέμεινε σε χρήση στα βυζαντινά χρόνια και συμπληρώθηκε με νέα οχυρωματικά στοιχεία στη Φραγκοκρατία από τους Καταλανούς, που το παρέφρασαν σε Larmenie. Στα τέλη του 14ου αιώνα πουλήθηκε στους Ενετούς και ένα αιώνα μετά πέρασε στους Τούρκους. Πλέον, μην έχοντας ρόλο στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, το κάστρο εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε.

Το κάστρο των Αρμένων είναι μια τυπική αρχαιοελληνική ακρόπολη: είναι κτισμένο πάνω σε απόμακρη κορυφή, προσιτή μόνο από μια πλευρά και φυσικά οχυρωμένο από τις άλλες. Τα εκτεθειμένα σημεία καλύφθηκαν από το αρχαίο τείχος, που συμπληρώθηκε στο Βυζάντιο, ενώ η βορινή είσοδος, η πύλη των Αρμένων, διατήρησε την αρχική μορφή της με τους τρεις ογκόλιθους από καρυστιανό μάρμαρο.

Αν και κάποια στοιχεία, όπως οι πέτρινες δεξαμενές, πρέπει να προϋπήρχαν, οι περισσότερες κατασκευές, όπως οι θολωτές δεξαμενές, η νότια κλίμακα, ένα μεγάλο μέρος της οχύρωσης και φυσικά τα εκκλησάκια του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Ιωάννη, προστέθηκαν κατά το Μεσαίωνα. Στη νότια πλευρά, μέσα από τον εξωτερικό περίβολο, διατηρείται ο μονόχωρος βυζαντινός ναός της Παναγίας.

Σήμερα, η επίσκεψη στο κάστρο, που γίνεται μέσω μιας καλά σημαδεμένης πεζοπορικής διαδρομής, αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες δραστηριότητες στην περιοχή των Στύρων.

Κάστρα και πύργοι της Καρυστίας

Το Castello Rosso

Το Κοκκινόκαστρο, όπως αποδίδεται στα ελληνικά το λατινικό όνομα Castello Rosso, είναι το μεγάλο κάστρο που δεσπόζει της πόλης και του λιμανιού της Καρύστου, από το ύψος του απόκρημνου λόφου του. Οφείλει το όνομά του στους σχιστόλιθους κοκκινωπής απόχρωσης που κυριαρχούν στην τοιχοποιΐα του.

Όπως όλα τα μεγάλα κάστρα της Δύσης, η οχυρωματική δομή του Κοκκινόκαστρου συνίσταται από δυο αμυντικές γραμμές: το εξωτερικό τείχος και το donjon, το φρούριο της ύστατης αντίστασης.

Το πρώτο οχυρό στο λόφο του Κοκκινόκαστρου χτίστηκε από τους Βυζαντινούς το 1030. Με τα υλικά από τα ερείπια του βυζαντινού κάστρου κτίστηκε στις αρχές του 13ου αιώνα το μεσαιωνικό φρούριο από τον Λομβαρδό βαρόνο Ravano dalle Carceri, άρχοντα του νοτιότερου από τα τρία φέουδα του Ενετικού Βασιλείου του Νεγρεπόντε, στην καρδιά μιας περιόδου όπου η Βενετία ενδιαφερόταν πολύ για τα οχυρωμένα λιμάνια του Λεβάντε.

Το εξωτερικό τείχος είναι ψηλότερο όπου το επιβάλλει η κλίση της πλαγιάς και πιο χαμηλό στις ζώνες που στηρίζεται πάνω σε μεγάλους βράχους. Η δομή του είναι ισχυρή στην περιοχή της κύριας πύλης που κοιτάει προς την πόλη. Εκεί, πάνω από τα σπίτια της φρουράς του κάστρου και των οικογενειών τους, υψωνόταν το μεγαλύτερο και πιο επιβλητικό στοιχείο του φρουρίου, το διόρωφο κτήριο όπου έδρευε ο διοικητής και όπου δεχόταν την φρουρά και τους επίσημους.

Σε άλλα σημεία του τείχους υπήρχαν πύργοι (κάποιοι έχουν καταρρεύσει), στα ΝΔ κυριαρχούσε ένας μεγάλος προμαχώνας, ενώ η δυτική πλευρά προστατευόταν από έναν επιβλητικό κυλινδρικό πύργο, τη «Ρόκκα». Το donjon, η ακρόπολη του φρουρίου, βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο και στέγει μια μεγάλη δεξαμενή, που επέτρεπε την επιβίωση των αμυνόμενων σε περίπτωση παρατεταμένης πολιορκίας. Σήμερα στο donjon βρίσκεται εκκλησία αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία.

Η πρόσβαση του φρουρίου γινόταν από τη ΝΔ πλευρά, από δρόμο που κέρδιζε ύψος στην ανατολική πλαγιά και περνούσε από σέλα, ανάμεσα στο τείχος και ένα βραχώδες σπηρούνι. Όλη η διαδρομή της προσπέλασης βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο των πυροβόλων της φρουράς.

Γενικά, ο συνδυασμός της μορφολογίας του λόφου, που είχε άριστα φυσικά αμυντικά χαρακτηριστικά, και της ικανής οχύρωσης χάρισαν στο Castello Rosso τη φήμη του πολύ ασφαλούς κάστρου, που μπορούσε να αντέξει σε μακρόχρονη και ισχυρή πολιορκία. Πράγματι, αν και το Castello Rosso άλλαξε χέρια πολλές φορές, μόνο μια φορά η κατάληψή του έγινε κατόπιν πολιορκίας.

Το κάστρο υδρευόταν από πηγές της ανάντι ρεματιάς μέσω ενός καλοφτιαγμένου υδραγωγείου, το υπερυψωμένο τμήμα του οποίου, που στηρίζεται σε διαδοχικές καμάρες, διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση στα ανατολικά. Στην ίδια περιοχή είχε αναπτυχθεί σημαντικός καστρινός συνοικισμός της Καρύστου, «μπούργο», αγροτών που αναζητούσαν ασφάλεια στη σκιά του κάστρου. Ο συνοικισμός αυτός διατηρήθηκε μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα.

Το Κοκκινόκαστρο είναι επισκέψιμο μέσω των Μύλων.

Το Μπούρτζι Καρύστου

Το φρούριο Μπούρτζι είναι ένα μικρό ενετικό οχυρό του 1350, που κτίστηκε ακριβώς μπροστά στο θαλάσσιο μέτωπο της πόλης της Καρύστου.

Είναι ένα ιδιορυθμο διώροφο κτίσμα με εξαγωνική κάτοψη. Κάθε μια από τις έξι πλευρές είναι εξοπλισμένη με πολεμίστρες, ενώ συνολικά υπάρχουν και 24 μπουκαπόρτες περιβόλου. Η είσοδος είναι από τη χέρσο και προστατεύεται από μεγάλη καταχύστρα. Δίπλα στην πύλη έχει ενσωματωθεί μεγάλο ενετικό ανάγλυφο.

Στην τοιχοποΐα - κυρίως στη βάση - έχουν χρησιμοποιηθεί μαρμάρινα μέλη από το ρωμαϊκό Μαυσωλείο, που βρίσκεται στο κέντρο της παλιάς αγοράς της πόλης. Το Μπούρτζι διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και το καλοκαίρι φιλοξενεί εκθέσεις ζωγραφικής.

Το Κάστρο της Φυλάγρας

Στην ΒΑ άκρη της κορυφογραμμής του όγκου Παλιόκαστρο, ανατολικής απόληξης του συμπλέγματος του Περιστερίου, και λίγο πριν το ακρωτήρι, πάνω στην ακμή μιας απόκρημνης ράχης με δυο βραχώδεις κορυφές, βρίσκεται ένα από τα λιγότερο γνωστά οχυρά της Εύβοιας, η Φυλάγρα. Πρόκειται για αρχαίο οχυρωμένο οικισμό, που αναβίωσε στους Μέσους Χρόνους ως παράκτιο φυλάκιο.

Το αρχαίο φρούριο έχει σχετιστεί με το λιμάνι των αρχαίων Κοίλων - το οποίο θεωρείται ότι ταυτίζεται με τον όρμο της Λιμιώνας, που ωστόσο είναι πολύ βορειότερα και ακόμα και η οπτική επαφή είναι δύσκολη. Πιο λογικό είναι να υποθέσει κανείς ότι η θέση επέβλεπε την προσέγγιση σκαφών στην ακτή της σημερινής Γκριχέζας, από όπου η πρόσβαση στην κεντρική Καρυστία ήταν άμεση.

Από την αρχαία οχύρωση διακρίνονται κυρίως το τείχος της ανατολικής πλευράς, που εκτείνονταν σε μήκος 350 μ., οι βάσεις τριών τετράγωνων αμυντικών πύργων και μέρος ενός εσωτερικού οχυρωματικού περίβολου.

Καθότι η θέση είναι φυσικά οχυρή, οι ανάγκες αμυντικών κατασκευών περιορίστηκαν στην κεντρική πύλη στην δυτική πλευρά του κάστρου, την πάνω πύλη και κάποια σχετικά ασθενή σημεία. Η στέψη της κύριας κορυφής είναι επίπεδη και μπορούσε εύκολα να φιλοξενήσει πρόχειρες εγκαταστάσεις, από τις οποίες πάντως δεν διακρίνονται ίχνη.

Στο Μεσαίωνα, ο κύριος σκοπός του οχυρού ήταν η παρακολούθηση της θαλάσσιας κυκλοφορίας στη βόρεια είσοδο του Κάβοντόρο, έργο που εξασφαλιζόταν με την παρουσία ολιγάνθρωπης φρουράς με ελαφρές εγκαταστάσεις. Οι μεσαιωνικές κατασκευές ήσαν λίγες και αφορούσαν κυρίως την άνω πύλη και υποδομές διαμονής.

Κατόπιν των συμφωνιών ανάμεσα σε Φράγκους, Ενετούς και Καταλανούς, οι νεότερες προσθήκες αποδομήθηκαν και επί τόπου παρέμεινε μόνο το διασπασμένο αρχαίο τείχος και οι αμυντικοί πύργοι της ανατολικής πλευράς. Στο κέντρο του χώρου υπάρχει ναΰδριο του Αγίου Χαραλάμπους και στο ψηλότερο σημείο εκκλησία του Προφήτη Ηλία.

Το φρούριο της Ανεμοπύλας

Η Ανεμοπύλα είναι δύσκολα προσπελάσιμο διάσελο ανάμεσα στις κορυφές Πρόκα (965 μ., τμήμα του Παλαμηδού) και Προφήτης Ηλίας (930 μ.), στις ανατολικές απολήξεις της Όχης πάνω από τα χωριά του Κάβοντόρο. Εικάζεται ότι είτε στο διάσελο, είτε στην κορυφή του Προφήτη Ηλία, όπου διακρίνονται ερείπια κτίσματος, εγκαταστάθηκε το 13ο αιώνα ο φραγκο-καρυστινός ιππότης Λικάριος με την σύζυγό του, την ευγενούς καταγωγής Φελίζα. Από το δυσπρόσιτο καταφύγιό του, ο Λικάριος εξαπέλυε επιδρομές στα περιπλέοντα σκάφη και άλλους στόχους. Το περίφημο αυτό κάστρο της Ανεμοπύλας δεν έχει αναγνωριστεί με βεβαιώτητα.

Το αρχαίο οχυρό στην Κίζα Αμυγδαλιάς

Η Κίζσα (ή Κίζα) είναι μια εντυπωσιακή λεπίδα ασβεστολίθων, που αποτελεί το ψηλότερο και πιο απόκρημνο σημείο των βραχωδών σχηματισμών που μεσολαβούν ανάμεσα στην Αμυγδαλιά και τη Ζαχαριά. Από το στενό αυχένα της Κίζας περνούσε άλλοτε το ορεινό μονοπάτι ανάμεσα στα δυο χωριά - σήμερα, από το ίδιο σημείο περνά ο κεντρικός δρόμος.

Στην αρχαιότητα, η κορυφή οχυρώθηκε με δυο σειρές χαμηλού τείχους αργών λίθων, που διέτρεχαν κυρίως την βατή ανατολική πλευρά. Υποθέτουμε ότι η θέση συνιστούσε το καταφύγιο όσων δούλευαν στις εγκαταστάσεις εξόρυξης των μεταλλείων της Αμυγδαλιάς.

Το οχυρό προσπελαύνεται εύκολα από το δρομάκι που εξυπηρετεί το ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής, το οποίο κατασκευάστηκε στη βάση του φρουρίου.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος