Νότια Εύβοια

Τα Δρακόσπιτα

Ένα από τα πιο δημοφιλή στοιχεία του πολιτισμικού τοπίου της Νότιας Εύβοιας είναι τα Δρακόσπιτα, εντυπωσιακά δείγματα μεγαλιθικής οικοδομικής της αρχαιότητας. Πρόκειται για περισσότερα από 15 κτίσματα, ποικίλων μεγεθών, που ακολουθούν μια σχετική τυπολογία, δηλαδή μεγάλη είσοδος με μονολιθικές παραστάδες και ενιαίο υπέρθυρο, πλατείς τοίχους, εκφορική στέγη και τελική κάλυψη από μακριές σχιστολιθικές πλάκες.

Έργα της πρώϊμης και ύστερης αρχαιότητας, τα κτίσματα αυτά προκάλεσαν, με την τολμηρή κατασκευή, την ακατάλυτη δομή και το περίοπτο των θέσεων τους, το θαυμασμό των νεότερων εποίκων, που τα είπαν, στα αρβανίτικα, «σπέλα ε δραγκότι», δηλαδή σπηλιές των δράκων ή «σέντια ε δραγκότι», σπίτια των δράκων. Καθότι μέσα σε αυτή την ονοματοθεσία καθρεφτιζόταν τόσο η οικοδομική αρετή όσο και η άγνωστη χρήση των κτηρίων, ο όρος έμεινε στο χρόνο και επεκτάθηκε σε όλα τα παρεμφερή κτίσματα, ακόμα και όταν επρόκειτο εμφανώς για αγροικίες, παρατηρητήρια ή πύργους, σε κάποιες περιπτώσεις μικρών διαστάσεων και πρακτικά αχρονολόγητα.

Αναφορικά στο σκοπό της κατασκευής, από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα έχουν προταθεί για τα δρακόσπιτα χρήσεις όπως η λατρευτική, η φύλαξη-παρακολούθηση και η αστρονομική παρατήρηση. Ωστόσο, οι νεότεροι ερευνητές σχετίζουν τα κτήρια αυτά με τα παρακείμενα λατομεία, προτείνοντας πιο πρακτικές χρήσεις, όπως τη διαμονή των λατόμων, τη φύλαξη των εργαλείων και τη λειτουργία φυλακίων.

Στατική έμπνευση ή οικοδομική της αναγκαιότητας ;

Το πιο χαρακτηριστικό και πιο συζητημένο στοιχείο των δρακόσπιτων είναι ο τρόπος στήριξης της στέγης. Αυτή η δομή σύμπλεξης ογκωδών πλακών, που προβάλλουν σταδιακά μέσα από τους πεσσούς και πάνω από τον παρατηρητή και κλείνουν με μακριές, κατά τεκμήριο βαριές, σχιστόπλακες, είναι η βάση της ιδιαιτερότητας των δρακόσπιτων και κατ΄ επέκταση του ενδιαφέροντος που προκαλούν, του εντυπωσιακού ονόματος που τους έχει δοθεί και της μυστηριακής διάστασης που τα περιβάλλει. Αυτή η μη αυτονόητη στατικά δομή λέγεται εκφορική.

Οικοδομικά, η εκφορική κατασκευή είναι απλή και σταθερή, με κύρια πλεονεκτήματα το άφθαρτο των υλικών, την ικανοποιητική απορροή των ομβρίων, την επίτευξη ικανού εσωτερικού ύψους και την άριστη συμπεριφορά σε περίπτωση δόνησης από σεισμό. Βασικό συστατικό της κατασκευής είναι οι καλής συνοχής και μεγάλου μήκους σχιστολιθικές πλάκες, μια μορφή υλικού που είναι αρκετά ασυνήθης: συνήθως, ο σχιστόλιθος κατατέμνεται σε μικρά μεγέθη πλάκας, που μπορούν να δημιουργήσουν μόνο θολωτές στέγες και μάλιστα μικρού ανοίγματος.

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για την υλοποίηση μιας οικοδομικής τεχνικής με πεσσούς και εκφορική στέγη που ήταν ευρύτερα γνωστή στον αρχαίο κόσμο. Η τεχνική αυτή βασίζεται στο ότι το γεωμετρικό βάρους της κάθε υπερκείμενης πλάκας μετατοπίζεται σταδιακά ολοένα πιο κοντά στον άξονα του πεσσού από ότι το αντίστοιχο κέντρο της υποκείμενης πλάκας. Έτσι το κέντρο βάρους της εκφορικής λιθοδομής πέφτει πάντα εντός της ζώνης στήριξής της, δημιουργώντας ένα στατικό σύστημα αυτονόητα σταθερό και μάλιστα πιο σταθερό από το τόξο με «κλειδί» ή την τυπική θολοδομία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αφαίρεση των μεγάλων πλακών που κλείνουν τη στέγη δεν επηρεάζει την ευστάθεια της υποκείμενης κατασκευής, ενώ στο τόξο και το θόλο η αφαίρεση του «κλειδιού» ή του «θολίτη» διακόπτει τη θλιβόμενη δομή του ημικυκλίου και οδηγεί σε άμεση κατάρρευση.

Σημειώνουμε ότι και οι τρεις τεχνικές, εκφορική, τοξοδομία και θολοδομία, ήταν γνωστές ήδη από τη μυκηναϊκή περίοδο και η επιλογή της καταλληλότερης μεθόδου συνάδει με τους διαθέσιμους πόρους, την τεχνική επάρκεια και το σκοπό. Ακόμα, αξίζει να προσέξει κανείς ότι ενώ στις θλιβόμενες δομές μπορεί να χρησιμοποιούνται συχνά γόμφοι, σφήνες, μεταλλικοί σύνδεσμοι ή ελκυστήρες, το εκφορικό σύστημα βασίζεται αποκλειστικά στη βαρύτητα και δεν περιλαμβάνει τέχνεργα. Τέλος, στα τόξα και τους θόλους, πολύ συχνά τα δομικά υλικά συνδέονται με κονία (κουρασάνι, ασβεστοκονίες κλπ), κάτι που δεν συναντάται ποτέ στην εκφορική οικοδομική.

Με παραλλαγές, που αντανακλούν τα τοπικά υλικά, το εργατικό δυναμικό και τη χρήση, η εκφορική οικοδομική έχει εφαρμοστεί ευρύτατα για κατασκευή αυτόνομων κτιρίων σε περιοχές με μικρή δασοκάλυψη, όπως τα βουνά της Κρήτης (οι περίφημοι «κούμοι», κυκλικής συνήθως διατομής και με θολωτή εκφορική στέγη) και οι κάμποι της Απουλίας. Παράλληλα, έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως για την κάλυψη μικρών ή βοηθητικών χώρων στην παραδοσιακή οικοδομική όλων των εποχών, μέχρι και πρόσφατα.

Σε όλα τα δρακόσπιτα, οι πεσσοί είναι χτισμένοι με ένα επιμελημένο ψευδοϊσόδομο σύστημα, ενώ σε πολλά σημεία οι δόμοι έχουν πληρωθεί με αργούς λίθους. Όλα έχουν μια είσοδο στην πιο εύκολα προσπελάσιμη μακριά πλευρά, η οποία πλαισιώνεται με στιβαρές παραστάδες και μονολιθικό πρέκι. Εσωτερικά έχουν διαμορφωθεί μικρές κόγχες και λίθινα ράφια. Τέλος, όλα τα δρακόσπιτα βρίσκονται σε θέσεις με ανοιχτή θέα, όπου έχουν ανεγερθεί πάνω στο μητρικό πέτρωμα, χωρίς θεμελίωση.

Οι απόπειρες χρονολόγησης των δρακόσπιτων έχουν προτείνει μια εξαιρετικά ευρεία περίοδο ανάμεσα στα αρχαϊκά έως και τα ελληνιστικά χρόνια. Οι εκτιμήσεις αυτές βασίζονται τόσο σε ιστορικά στοιχεία, όσο και σε ευρήματα στο χώρο των κτισμάτων. Η κατασκευή των δρακόσπιτων έχει αποδοθεί στους Δρύοπες κατοίκους της περιοχής ή στους Κάρες δούλους από την Ανατολία. Τα περισσότερα δρακόσπιτα βρίσκονται κοντά σε αρχαία λατομεία μαρμάρου, οπότε η χρήση τους έχει σχετιστεί με την παραμονή των λατόμων ή τη διαχείριση του υλικού - εξαίρεση αποτελεί το δρακόσπιτο στην κορυφή της Όχης που θεωρείται λατρευτικός χώρος.

Το μεγάλο δρακόσπιτο της Όχης

Το Δρακόσπιτο της Όχης είναι το μεγαλύτερο, πιο εντυπωσιακό, πιό επιμελημένο κατασκευαστικά και το παλιότερα γνωστό κτίσμα του είδους του.

Πρόκειται για ορθογώνιο, μνημειακών διαστάσεων και κατασκευής κτήριο με εξωτερικές διαστάσεις 12.7x7,6 μ. Η τοιχοποιΐα υιοθετεί ένα πολύ καλά επιμελημένο ψευδοϊσόδομο ρυθμό, οι παραστάδες της θύρας και το κατώφλι είναι από συμπαγείς μονόλιθους και η οροφή έχει την τυπική εκφορική στατική δομή των δρακόσπιτων, αλλά είναι πολύ φροντισμένη, με πλάκες ίσου πάχους, καλής γεωμετρίας και σε ιδιαίτερα προσεγμένη διάταξη. Η ανατολική πλευρά εφάπτεται με τον βράχο της κορυφής, η είσοδος είναι προς τα δυτικά και η προσπέλαση γίνεται από δύσβατη όδευση απο τα ΒΔ. Μπροστά στην είσοδο έχει διαμορφωθεί άνετος αύλειος χώρος, ενώ προς τα νότια διακρίνονται διάφορες πρόχειρες κατασκευές.

Το κτίσμα διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Ο μνημειακός χαρακτήρας του συνόλου και η θέση στην κορυφή του όρους συνηγόρησαν στην ανάπτυξη ποικίλων ευλογοφανών ερμηνειών του σκοπού κατασκευής του, με επικρατέστερες εκδοχές τη λατρευτική χρήση (ναός πρώιμης εποχής, αφιερωμένο στον Ποσειδώνα ή τον Ηρακλή ή τον Δία και την Ήρα ή μόνον στην Ήρα, υπό το προσωνύμιο Ἀκραία ή Τελεία). Έχει υποστηριχθεί επίσης ότι μπορεί να ήταν αγροικία (ίσως κτηνοτρόφων), φρυκτωρία, φυλάκιο, αποθήκη ή κατάλυμα λατόμων ή ρωμαϊκού στρατιωτικού αποσπάσματος που φρουρούσε τα λατομεία της Όχης (οι δυο τελευταίες υποθέσεις καταρρίπτονται από το απλό γεγονός ότι τα πλησιέστερα λατομεία είναι εξαιρετικά μακριά και χαμηλότερα).

Την εκδοχή του ιερού κορυφής ενισχύουν τα ευρήματα του Μουτσόπουλου, που αφορούν σε θραύσματα και ολόκληρα αγγεία και υπολείμματα καύσης και οστών ζώων. Χρονολογικά, το κτήριο τοποθετείται στον 4ο αιώνα π.Χ., ενώ η κεραμική καλύπτει την περίοδο από τον 5ο αιώνα π.Χ. έως τους ρωμαϊκούς χρόνους.

Τα Δρακόσπιτα των Στύρων

Στην θέση Πάλλη Λάκκα, στο τέλος ενός σχετικά σαφούς ανηφορικού μονοπατιού, βρίσκεται ένα συγκρότημα πετρόχτιστων κτηρίων που αποτελείται από τρία κτίσματα οργανωμένα σε σχήμα Π, τα δυο πανομοιότυπα και διαστάσεων 12.4x6.2 μ. και το τρίτο 6.2x 5.8 μ. Το συγκρότημα ονομάζεται Πάλλη Λάκκα Δραγκό από τους ντόπιους.

Πρόκειται για το μεγαλύτερο συγκρότημα δρακόσπιτων στην περιοχή των Στύρων. Τα δυο κτίσματα στην Πάλλη Λάκκα έχουν παραλληλόγραμμη κάτοψη και ανάλογη στέγη, ενώ το τρίτο είναι θολωτό. Τα δυο ορθογώνια είναι κατασκευασμένα από τοπικούς σχιστόλιθους μεγάλου μήκους και η στέγαση γίνεται με εκφορική τοποθέτηση επιμήκων πλακών, ενώ στο θολωτό πάνω στους ευθύγραμμους πεσσούς στηρίζονται εκφορικά σειρές καμπυλωτά λαξεμένων λίθων.

Εκτός από τα δρακόσπιτα της Πάλλη Λάκκα, έχουν αναγνωριστεί παρόμοια κτίσματα σε αρκετές θέσεις της περιοχής. Πιο εύκολα προσπελάσιμο είναι το Δρακόσπιτο στο Λημικό, λίγα μέτρα από τον κεντρικό (παλιό, πλέον) επαρχιακό δρόμο Στύρων-Καρύστου. Πρόκειται για τυπικό δρακόσπιτο με διαστάσεις 7.4x6.5 μ. σε σχήμα τραπεζίου με μνημειακή είσοδο στη νότια πλευρά. Το κτίσμα σχετίζεται χωρικά με τα κοντινά αρχαία λατομεία και προφανώς αποτελούσε μέρος των υποδομών τους. Στα νεότερα χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως στάνη και μαντρί.

Άλλα δρακόσπιτα

Κτίσματα με τα χαρακτηριστικά των δρακόσπιτων, δηλαδή τοιχοποιΐα από σχιστόλιθους, εκφορική στέγη και είσοδο στη μεγάλη πλευρά έχουν καταγραφεί στις θέσεις Ίλκιζες (δυο δρακόσπιτα), Κούρθεα (δυο δρακόσπιτα), Λουμιθέλ (ή Μάριζα δραγκό με διαστάσεις 6x21.8 μ.), Κρόι-Φτοχτ (διαστάσεις 3.5x12.75 μ.) και Μακκού, όπως και τα δραγκό Κατσαρό και Ντάρδζα δραγκό (διαστάσεις 3.8x4 μ.). Κάποια από αυτά έχουν σαφή στοιχεία οχύρωσης ή φρυκτωρίας, όπως οι πύργοι στην Αμινού, στο Νημποριό και στα Βίγκλια (Λεύκα Νέων Στύρων), ωστόσο εξακολουθούν να αναφέρονται ως δρακόσπιτα.

To Δρακόσπιτο στα Κούρθεα βρίσκεται σε μια πλαγιά κατάφυτη από κουμαριές, πουρνάρια και σχίνα, όπου δεν είναι ορατά άλλα σχετικά αρχαία κτίσματα ή λατομεία. Είναι πιθανόν το κτίσμα να σχετιζόταν με κάποιον άξονα μεταφοράς των μαρμάρων από τα άφθονα λατομεία των Βουνών των Στύρων.

Για παράδειγμα, το «δρακόσπιτο» στη θέση Αμινού,, στην ανατολική ακτογραμμή είναι στην πραγματικότητα αρχαίος πύργος παρατήρησης του ύστερου 5ου έως 4ου αιώνα π.Χ. Ο σχεδόν τετράγωνος αυτός πύργος, διαστάσεων 7x6.5 μ., διασώσει τοικοποιΐα ύψους 2.5 μέτρων, όπου διατηρείται είσοδος πλάτους 1 μ. Βρίσκεται σε υψόμετρο 231 μ. και εποπτεύει τις ακτές ανάμεσα στις παραλίες Χάρακα και Βαρελαίων, που αποτελούν τους μοναδικές προσβάσιμους όρμους της πλευράς αυτής.

Κατά την έρευνα του Μουτσόπουλου (~1959) στα Ρούκλια και σε υψόμετρο 530 μ. (θέση Βράχος Κουτσούκου) είχαν εντοπισθεί οικοδομικά κατάλοιπα αρχαίου κτιρίου, με στέγη από λιθοπλίνθους και διαστάσεις 12.5x4.5 μ. Το κτίσμα, που αναφέρεται ως Δρακόσπιτο Ρουκλίων, δεν έχει εντοπιστεί έκτοτε.

Η γοητεία του «ανεξήγητου» και η γραμμικότητα της προόδου

Τα δρακόσπιτα, ηχηρά παρόντα και εντελώς άθικτα μέσα στο Μεγάλο Χρόνο, παρέδωσαν στους αιώνες το πρότυπο μιας άφθαρτης αλλά και εμπνευσμένης οικοδομικής, που φτιάχνεται με υλικά του τόπου και, προκαλώντας το στατικό αίσθημα, χαρίζει μια μυστηριώδη δύναμη στο κτίσμα. Πιο στιβαρή από την απλή στήριξη σε ξύλινα δοκάρια ή υποστυλώματα και πρακτικά ακατάλυτη, η εκφορική στέγη έδινε στο κτήριο την εικόνα μιας κατασκευής που καταφέρνει να αψηφά την βαρύτητα.

Διαχρονικά και αναπόδραστα, το μήνυμα περνούσε στον εκάστοτε καρυστινό τεχνίτη, που ως αυτοδίκαιος κληρονόμος της γνώσης των προγόνων του ανέπλαθε τις προαιώνιες τεχνικές και κατασκεύασε σπίτια, καλύβια, γεφύρια, μαντριά αξιοποιώντας με ευχέρεια όλες τις στατικές λύσεις: αμφιέρειστα δοκάρια, θλιπτικά τόξα, αναλημματικούς πεσσούς και εκφορικές δομές. Τα έργα του δεν χωνεύοται απλώς μέσα στο τοπίο, ουσιαστικά το αναπαράγουν καθώς αποτελούν προέκταση σχημάτων που η ίδια η φύση έχει υποδείξει με τις πτυχές των ασβεστολίθων, τις γέφυρες των πεσμένων κορμών, τα πρανή των λατυποπαγών και τους φυσικούς προβόλους του σχιστόλιθου.

Αυτή η σχεδόν αόρατη οικοδομική διατηρεί τη δύναμη του χθόνιου και μαγεύει τον θεατή, όπως μάγεψε και τον τεχνίτη της: οι νεότερες γενιές, που έχουν ολοένα μικρότερη επαφή με τις τελλουρικές δυνάμεις, θα μιλήσουν για δράκους, για μυστήρια, για μια χαμένη σοφία άλλων εποχών.

Ωστόσο, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε: τα δρακόσπιτα είναι - με πιθανή εξαίρεση το κτίσμα της κορυφής της Όχης - έργα της ανάγκης, μια οικοδομική του ελαχίστου. Φτιάχτηκαν για να εξυπηρετήσουν μια συγκεκριμένη χρήση, υποστασιοποιώντας τη δεξιότητα τεχνιτών που δούλευαν ή ζούσαν εκεί κοντά. Η αίγλη που τους χαρίζει το λογοπαίγιο του ονόματος και η επίφαση του δήθεν μυστηριακού σκοπού δεν φτάνουν να τους προσδώσουν τη σημασία άλλων τέχνεργων των ίδιων εποχών, όπως τα λατομεία, όπου οι έμπειροι λατόμοι, σαν άλλοι ραβδοσκόποι, εκτιμούσαν με τη δύναμη της πείρας το μέγεθος και την ποιότητα της θαμένης πέτρας, όπου εκατοντάδες τεχνίτες, κάτω από τις οδηγίες των μηχανικών, αποκάλυπταν τον κίονα μέσα από το χθόνιο περίβλημά του, όπου δεκάδες σμίλες ενορχηστρωμένες από τον αρχιτέκτονα μετουσίωναν την αδρή πέτρα σε μια νέα πρόταση αρμονίας και όπου στιβαρά χέρια καθήλωναν την απίστευτη μάζα με εύθραυστες ξύλινες μηχανές, την φόρτωναν στα κέδρινα κατρακύλια και την κατέβαζαν με φόβο και έγνοια στην ακτή.

Συνυφασμένα με την εξέλιξη της γνώσης, των επινοήσεων και της αισθητικής, τα - βουβά σήμερα - λατομεία της Καρυστίας και της Στυρίας είναι κάτι πολύ περισσότερο από κοινά σκονισμένα εργοτάξια πέτρας, είναι ένας κρίκος της ατέρμονης πορείας προόδου των τεχνικών, των επιστημών και των τεχνών.

Πηγές:
Βλαχόπουλος Α. (επιμ.), 2008. Αρχαιολογία - Εύβοια και Στερεά Ελλάδα. Εκδόσεις Μέλισσα
Βλαχόπουλος Ε., 2000. Ιστορία της Εύβοιας. Εκδόσεις Πελασγός
Καλαλούγκας Β., 1998. Στα Σέντια των Δράκων. Εκδόσεις Τζαφέρη
Μουτσόπουλος Ν. Κ., 1982. Τα Δρακόσπιτα της ΝΔ Εύβοιας, Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής, H΄. Τμήμα Αρχιτεκτόνων. Θεσσαλονίκη
Σκούρας Θ., 1991. Τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας. Χαλκίδα.
Χιδίρογλου Μ., 2008-2009. Οχυρώσεις, πύργοι, δρακόσπιτα και αγροικίες στη Νότια Εύβοια, ΑΕΜ ΛΗ΄: 35 - 72.
Χιδίρογλου Μ., 2012. Η αρχαία Καρυστία: συμβολή στην ιστορία και αρχαιολογία της περιοχής από τη γεωμετρική έως και την αυτοκρατορική εποχή. Διδακτορική Διατριβή. ΕΚΠΑ. Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος