Νότια Εύβοια

Τα χωριά του Καβοντόρο

Τα χωριά του Κάβοντόρο είναι η Μανδηλού, οι Αγίοι, το Καστρί, το Λιβάδι, το Ποτάμι, ο Πλατανιστός (με τις συνοικίες του Πλατανιστός, Πανωχώρι, Πηδουλέϊκα και Ελαιώνας), ο Αντιάς, το Κόμιτο, ο Ευαγγελισμός, το Καψούρι, το Σιμικούκι, το Θύμι, η Ζαχαριά, το Δρυμονάρι, η Αμυγδαλιά, οι Βρέστηδες, η Πρινιά, το Καλαμάκι και η Σχίζαλη. Στα πιο κάτω λήμματα, παρουσιάζονται οι γεωγραφικές και τοπιολογικές συνάψεις του ιδιόμορφου οικιστικού τοπίου του άκρου της Εύβοιας.

Όλα τα χωριά είναι κτισμένα στη ζώνη επαφής των σχιστολίθων πάνω στους ασβεστόλιθους της βάσης, δηλαδή στη γραμμή εμφάνισης των πηγών. Δεν υπάρχουν πραγματικά ορεινά χωριά, ούτε παράκτια: η Αμυγδαλιά και ο Ευαγγελισμός, που είναι τα χωριά με το χαμηλότερο υψόμετρο, διατηρούν μια απόσταση ασφαλείας από την ακτή. Άλλωστε, ανάμεσα στην Παραλία Καλλιανών και το Καστρί Πλατανιστού, δεν υπάρχουν φυσικά λιμάνια και οι μικρές παραλίες, που επισημαίνουν τις εκβολές των ρεματιών, δεν προσφέρουν αγκυροβόλι.

Η οικοδομική της προσαρμογής

Οικοδομικά, τα κτίσματα στο Κάβοντόρο ανήκουν σε δυο βασικούς τύπους: τα παλιότερα πετρόχτιστα σπίτια με τετράγωνη κάτοψη και τις μεταγενέστερες πλατυμέτωπες οικίες με στέγη από οπλισμένο σκυρόδεμα.

Τα παλιά τετράγωνα σπίτια έχουν πλάτος 4-4.5 μέτρα, που δημιουργεί έναν ελεύθερο χώρο πλάτους γύρω στα 3.5 μ., ενιαίο ή χωρισμένο στη μέση με έναν βαρύ πεσσό. Η στέγη στηρίζεται σε μεγάλα αμφιέρειστα τράβα - συχνά ένα κυπαρισσένιο κεντρικό και ένα ή δύο δευτερεύοντα, όπου πατούν ημίεργες δοκίδες από κέδρα - και επικαλύπτονται από κοσκινισμένο αμμοχάλικο. Η στέγη έχει κλίση προς τα έξω για να επιταχύνει την απορροή των ομβρίων. Το σπίτι έχει μία είσοδο και συνήθως ένα ακόμα άνοιγμα και χάρη στο μικρό αποτύπωμά του θεμελιώνεται εύκολα σε ακμές ή πλαγιές. Η τουαλέτα είναι εντελώς ανοιχτή ή κλειστή με λαμαρίνες και βρίσκεται στο πλησιέστερο ρέμα.

Στα μεταγενέστερα σπίτια, το κτίσμα διατάσσεται παράλληλα με την ισοϋψή, τα δωμάτια παρατάσσονται στη σειρά και εξυπηρετούνται από ισάριθμες πόρτες. Η μεγάλη πλευρά κοιτάει πάντα στα κατάντι, όπου και η διαρρύθμιση του αναλήμματος εισόδου. Οι χώροι είναι περισσότεροι και συνήθως περιλαμβάνουν τουαλέτα. Η στέγη από οπλισμένο σκυρόδεμα στηρίζεται στην περιμετρική τοιχοποιΐα και στους πεσσούς των εσωτερικών τοίχων. Το περίγραμμά της στέγης οριοθετείται από μια σειρά τούβλα που επικαλύπτονται από την τσιμεντοκονία του δώματος και συγκεντρώνουν τα όμβρια και τα κατευθύνουν σε μικρή δεξαμενή. Το νεότερο αυτό κτίσμα θεμελιώνεται σε πιο εμφανή και ηλιόλουστη θέση και σπάνια αντικαθιστά τα παλιότερα, που συνήθως μετατρέπονται σε βοηθητικούς χώρους, αποθήκες και μαντριά. Ο θολωτός φούρνος παραμένει εξωτερικός.

Τα χωριά του Καβοντόρο

Στα ανοιχτά του ακρωτηρίου Μαντήλι και επί της νήσου Μαντηλού, υπήρξε ομώνυμη μικρή εγκατάσταση, που τοπικά λεγόταν και Καβομαντέλος. Στην ΝΑ κορυφή της Μαντηλούς κατασκευάστηκε το 1925 φάρος με ύψος πύργου 10.6 μέτρα και εστιακό ύψος 85 μ.

Απένταντι από τη Μαντηλού βρίσκονται οι Αγίοι, νεότερος, παράκτιος οικισμός που αποτελείται από περίπου 15 οικίες δεύτερης κατοικίας, διασπαρμένες σε μια από τις πολλές ιδιωτικές πολεοδομήσεις της Νότιας Εύβοιας. Ένα μικρό αγκυροβόλι συμπληρώνει το οικιστικό τοπίο, που σήμερα μένει σιωπηλό σχεδόν όλο το χρόνο, απέναντι από τη σιλουέτα της Μαντηλούς.

Το Καστρί, μικρός παράκτιος οικισμός μπροστά από υπήμενο κόλπο, είναι το καλύτερα προφυλαγμένο φυσικό λιμάνι σε όλο το Καβοντόρο. Στην αρχαιότητα, εδώ βρισκόταν ο πυρήνας της αραιοκατοικημένης Γεραιστίδος. Το καλοκαίρι, ο μικρός οικισμός φιλοξενεί κάποιο τουριστικό ρεύμα κυρίως ημερήσιας διάρκειας, καθώς και περαστικά σκάφη.

Στην εκβολή μιας ομαλής και καταπράσινης κοιλάδας απλώνεται η παραλία Λιβάδι, μια μεγάλη αμμώδης ύφεση της ακτογραμμής. Η παράκτια λεκάνη έχει ψηλό υδροφορέα και είχε καλλιεργηθεί παλιότερα, ενώ σήμερα έχουν ανεγερθεί λίγες κατοικίες στο άκρο της. Η όλη κοιλάδα, μαζί με το Ποτάμι, είναι τα πιο φιλικά τοπία του Καβοντόρο.

Ανάμεσα στο Καστρί και το Λιβάδι συναντάμε την παραλία Κάλαμος. Στην κοιλάδα ανάντι της ακτής υπάρχουν λίγες παλιές αγροικίες.

Το Ποτάμι παίρνει το όνομά του από το μεγάλο ρέμα του Πλατανιστού, που διαρρέει την κοιλάδα και εκβάλει στο Αιγαίο, στο άκρο της μεγάλης παραλίας. Αρκετά εξοχικά, αγροικίες, ξενώνες και δυο ταβέρνες συνθέτουν έναν αραιό οικισμό, που διατηρεί κάποια μόνιμη κατοίκηση. Το καλοκαίρι, η παραλία προσελκύει ένα αξιόλογο ρεύμα παραθεριστών και λουόμενων. Στα Ελληνικά έχουν εντοπιστεί λείψανα κτηρίων της αρχαίας Γεραιστού. Η μικρή εκβολή διατηρεί νερό όλο το χρόνο και συντηρεί αρκετές μορφές άγριας ζωής.

Ο Πλατανιστός απαρτίζεται από τους συνοικισμούς Πλατανιστός (το κεντρικό χωριό, όπου εντάσσεται και η συνοικία Μαστρογιανναίοι), Πανωχώρι ή Επανωχώρι (όπου ο καταρράκτης Πλατανιστού, οι νερόμυλοι και τα πέτρινα γεφύρια), Ελαιώνας (παλιά Μεταίϊκα) και Πηδουλέϊκα. Στη θέση Ελληνικό έχει εντοπιστεί αρχαίο τείχος, πιθανόν άνδηρο ναού του Γεραιστίου Ποσειδώνα ή άλλου κτίσματος. Σπαράγματα αρχαίων λίθων έχουν ενσωματωθεί στην τοιχοποΐα του παρακείμενο ναού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Ο κεντρικός οικισμός του Πλατανιστού είναι μάλλον η μόνη συγκέντρωση σπιτιών στο Καβοντόρο που θυμίζει τη συνήθη από άλλα μέρη δομή του χωριού. Ο Πλατανιστός και το Ποτάμι υδρεύονται από τις μεγάλες πηγές της ρεματιάς, ανάντι των καταρρακτών.

Ο Αντιάς είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του Καβοντόρο: αποτελείται από επτά διακριτές συνοικίες, που είναι όμως κάπως πυκνοδομημένες. Όλο το χωριό βρίσκεται πάνω από το επαρχιακό δρόμο, κοντά στις πηγές της βάσης της Μηλιάς. Το ρέμα στη νότια είσοδο του οικισμού έχει μόνιμη ροή.

Το χωριό έγινε γνωστό χάρη στη χρήση της «σφυριχτής γλώσσας», της «σφυριάς» όπως αποκαλείται τοπικά, που είναι ένα είδος φωνητικών συλλαβών και μηνυμάτων που εκφέρονται με δυνατά σφυρίγματα, έτσι ώστε μεταδίδονται μακρύτερα από ότι η κανονική φωνή. Για την καταγραφή και διάσωση του ιδιαίτερου αυτού στοιχείου της παράδοσης, έχει ιδρυθεί το «Κέντρο για τη Σφυριχτή Γλώσσα», η έδρα του οποίου βρίσκεται στην είσοδο του χωριού, ενώ η «Σφυριά» έχει ενταχθεί στον κατάλογο των στοιχείων Άυλης Κληρονομιάς της Unesco.

Από τα τελευταία σπίτια του Αντιά ξενικά ο δρόμος προς τον Άγιο Μάμα, το παλιό σταυροδρόμι των ορεινών «λεωφόρων» του Κάβοντόρο.

Το Κόμιτο έχει τρεις συνοικίες και αρκετά μεμονωμένα σπίτια. Έχοντας δημοτικό σχολείο και κάποιες υπηρεσίες, υπήρξε κάτι σαν τοπικό κέντρο, ιδίως την εποχή που εδώ τελείωνε ο βατός δρόμος για τα λεωφορεία και τα φορτηγά της εποχής. Οι τέσσερις εκκλησίες του χωριού σηματοδοτούν τα όρια του γεωργικού χώρου.

Ο Ευαγγελισμός (παλιά Δράμεσι) είναι ένας εκτεταμένος αλλά αραιοκατοικημένος οικισμός που καταλαμβάνει τις ομαλές πτυχές από τους πρόποδες των βουνών μέχρι την ακτή. Το χωριό έχει τρεις διακριτές συνοικίες, με την ενοριακή εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου να βρίσκεται στην οδική είσοδο του κατοικημένου χώρου. Ένας χωματόδρομος οδηγεί σε μια πολύ μικρή παραλία, ενώ άλλοι κλάδοι εξυπηρετούν διάσπαρτες κτηνοτροφικές μονάδες.

Το Καψούρι αποτελείται από δυο συνοικίες, με τη μεγαλύτερη, όπου και οι δυο εκκλησίες του χωριού, να απλώνεται πάνω σε μια ομαλή ράχη. Η ρεματιά στα νότια του οικισμού έχει αρκετό νερό και στολίζεται από ωραίους καταρράκτες. Σε φυσικά οχυρή θέση, πάνω από το μικρότερο συνοικισμό, ανασκάφηκε τμήμα αρχαίου οικισμού με χρήση από τον 7ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ. Η έρευνα αποκάλυψε αρκετά κτήρια και έδωσε ενδιαφέροντα κινητά ευρήματα.

Το Σιμικούκι συνίσταται από ελάχιστα σπίτια κοντά στο Κόμιτο. Ο οικισμός είχε εγκαταληφθεί και αναβίωσε πρόσφατα με την επισκευή κάποιων κατοικιών.

Το Θύμι φωλιάζει σε μια ύφεση της πλαγιάς, διαμορφωμένη σε μεγάλες πεζούλες, κατάφυτες και κάπως προφυλαγμένες από τους ανέμους. Από εδώ ξεκινά το μονοπάτι για την παραλία Αρχάμπολης, όπου το ομώνυμο φαράγγι έχει διαμορφώσει μια από τις ελάχιστες αμμουδιές της πλευράς αυτής.

Η Ζαχαριά είναι ένας πολύ μικρός οικισμός λίγων σπιτιών. Πιστεύεται ότι πήρε το όνομά της από τον ιππότη του 13ου αιώνα Λικάριο, που θεωρούνταν απόγονος της ισχυρής Γενουάτικης οικογένειας των Zaccaria. Ο Λικάριος στρατοπέδευε στο διάσελο Ανεμοπύλα, πάνω από τη θέση του χωριού και είχε έντονη δράση στην περιοχή.

Από τη Ζαχαριά ένας χωματόδρομος οδηγεί κοντά στην τοποθεσία Μύλος, όπου παλιότερα το νερό της ρεματιάς κινούσε το νερόμυλο του χωριού. Ο δρόμος τελειώνει στο ξωκλήσι της Υπαπαντής του Χριστού, από όπου ένα σύντομο μονοπάτι μας οδηγεί στο μύλο. Ο νερόμυλος διατηρείται σε άριστη κατάσταση και η ρεματιά έχει αρκετό νερό όλο το χρόνο. Στην Υπαπαντή θα δούμε μερικά αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από την βυζαντιή εκκλησία που υπήρξε στην ίδια θέση. Εδώ φτάνει και το μονοπάτι από την Αρχάμπολη και συνεχίζει προς την Αμυγδαλιά.

Μερικά ερείπια και μόνο ένα ακέραιο κτήριο αποτελούν το Δρυμονάρι, έρημο πλέον συνοικισμό ανάμεσα στο Καψούρι και το Θύμι. Πάνω και κάτω από το μοναδικό σπίτι απλώνονται λίγες πεζούλες, που προφανώς υπήρξαν ο λόγος γένεσης του συνοικισμού.

Η Αμυγδαλιά είναι το μεγαλύτερο από τα χωριουδάκια της άκρης του Καβοντόρο και άλλοτε ήταν το κέντρο της μικρής επικράτειάς της, συγκεντρώνοντας τα παιδιά των γύρω γεωργοκτηνοτρόφων στο δημοτικό σχολείο της. Τα σπίτια τοποθετούνται αραιά αλλά συμμετρικά στις αναβαθμίδες μιας μικρής λεκάνης, όχι μακριά από την βραχώδη ακτή. Ο δρόμος που περιτρέχει τις γειτονιές καταλήγει σε ένα μικρό λιμανάκι, όπου δένουν τα λιγοστά ψαράδικα του χωριού.

Φαίνεται ότι στις πτυχώσεις ανάμεσα στο χωριό και το Μύλο της Ζαχαριάς, άλλοτε λειτουργούσε μεταλλείο ψευδαργύρου, χαλκού και μολύβδου.

Δέκα αγροικίες και στάβλοι, κάπως συνεκτικά απλωμένα στην υπήμενη πλευρά της ράχης συνιστούν τους Βρέστηδες, αγροτικό συνοικισμό με εμφανώς οικογενειακή ρίζα. Σε αντίθεση με το Καλαμάκι, οι Βρέστηδες παρουσιάζουν αδιάλειπτη δραστηριότητα μέσ στη χρονιά. Σε μια ρεματιά κοντά στο χωριό κρύβεται μια παλιά κρήνη, που μάστευε μια τοπική ανάβλυση. Σήμερα οι Βρέστηδες, όπως και όλο το Κάβοντόρο υδεύονται από ένα ευρύτατο δίκτυο.

Η Πρινιά αποτελείται από λίγες αγροικίες και 2-3 κτηνοτροφικές μονάδες, που απλώνονται σε αραιή διάταξη σε ένα επικλινές οροπέδιο. Τα σπίτια και ο ενοριακός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου βρίσκονται πάνω στο δρόμο προς το ακρωτήρι του Κάβο ντ΄ Όρο.

Το Καλαμάκι είναι ένας πολύ μικρός συνοικισμός που σήμερα αποτελείται από 3-4 κτηνοτροφικές μονάδες, από τις οποίες μόνο η μία συμπαρασύρει κάποια εποχική κατοίκηση. Η έλξη των κτηνοτρόφων στην τοποθεσία σχετίζεται με τις τρεις πηγές που αναβλύζουν στην περιοχή: η μεγαλύτερη βρίσκεται χαμηλά, στο δρόμο προς το Κάβο ντ΄ Όρο.

Τα περίπου 10 σπίτια της Σχίζαλης απλώνονται στη βορινή πλευρά του Καβοντόρο. Το χωριουδάκι προστατεύεται από τους λυσσαλέους ανέμους του πελάγους κρυμένο μέσα σε έναν θαλερό πρινώνα. Στο πάνω μέρος του οικισμού λάμπει το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος