Νότια Εύβοια

Τα βουνά και η λίμνη του Δύστου

Ο Δύστος είναι μια εκτεταμένη λεκάνη πολύ χαμηλού υψομέτρου που απλώνεται στο κέντρο της ζώνης ζεύξης της Κεντρικής με τη Νότια Εύβοια και εγκολπώνει μια ρηχή λίμνη. Καθώς πλαισιώνεται από δυο θάλασσες και στο μέσον διακόπτεται από τη λίμνη, η χερσαία υπόσταση της ζώνης αυτής υλοποιείται ουσιαστικά από δυο ορεινά μπράτσα, κατά μήκος των δυο ακτογραμμών: το ανατολικό είναι μια ομαλή λοφοσειρά, ενώ το δυτικό είναι ένα συγκρότημα στιβαρών κορυφών.

Υδρολογικά, είναι προφανές ότι τα στοιχεία του τοπίου - βουνά, λόφοι, λίμνη, ακτές - συλλειτουργούν: οι ασβεστολιθικοί όγκοι απορρέουν προς την εσωτερική λεκάνη, τα νερά σταθμεύουν στη λίμνη και η λίμνη αποστραγγίζεται μέσω των καρστικών διόδων προς τον Ευβοϊκό.

Ταυτόχρονα, η περιβαλλοντική συνάφεια ανάμεσα στα πιο πάνω στοιχεία είναι μεγάλη: η λίμνη προσφέρει ένα ανεξάντλητο πεδίο διατροφής για τους οργανισμούς του περίγυρου και συμβάλλει στην ευφορία της γύρω γεωργικής ζώνης, η οποία επίσης συμμετέχει στο ευρύτερο οικοσύστημα. Συνοπτικά, αν και αυτό δεν είναι ευδιάκριτο στον βιαστικό επισκεπτη που διασχίζει το Δύστο, η περιοχή είναι ένα ενιαίο οικοσύστημα με παράκτια, ορεινά και λιμναία συστατικά.

Η Τσιλικόκα

Η γενική γεωμετρία του δυτικού συγκροτήματος συνιστά μια κορυφογραμμή στιβαρών όγκων με υψόμετρα πάνω από τα 500 μ., που δεν έχουν ενιαίο όνομα και συνήθως αναφέρονται με το γενικό τοπωνύμιο Τσιλικόκα. Η Τσιλικόκα κορυφώνεται στα 647 μ. (κορυφή Προφήτης Ηλίας, όπου και ομώνυμο ξωκλήσι) και έχει την τυπική γεωμορφολογία των ασβεστολιθικών βουνών: όλες οι πλαγιές είναι αρκετά επικλινείς, ενώ ανάμεσα στις κορυφές Τσίκνα, Πυργάρι και Τσούκα σχηματίζονται δυο μεγάλες δολίνες, όπου στο ΒΑ λοβό της νοτιότερης βρίσκεται το χωριό Αργυρό.

Αντίστοιχα, στο κέντρο της λεκάνης υψώνεται ο λόφος Καστρί (υψ. 151 μ.), που σήμερα, μετά τις διευθετήσεις, βρίσκεται στο άκρο της λίμνης.

Η λίμνη του Δύστου

Η λίμνη του Δύστου βρίσκεται στο κέντρο της λεκάνης και κατά κάποιο τρόπο αποτελεί την καρδιά της. Η έκτασή της αυξομειώνεται ανάλογα με τις βροχοπτώσεις και κυμαίνεται μεταξύ 1,5 και 4,5 τετ.χλμ. Το μέσο βάθος είναι 0.5 μ. και το μέγιστο 4 μέτρα, ωστόσο με την επέκταση των καλαμιώνων μόνο το κέντρο της υδάτινης επιφάνειας είναι ελεύθερο βλάστησης. Ένα μέρος του υδάτινου όγκου αντλείται προς εξυπηρέτηση του εργοστασίου τσιμέντων της ΑΓΕΤ-ΗΡΑΚΛΗΣ στο Αλιβέρι και τις χρονιές με λίγα κρημνίσματα η περίμετρος της λίμνης αποξηραίνεται. Έτσι, τα τελευταία χρόνια, ιδίως το καλοκαίρι, το μεγαλύτερο μέρος της λίμνης εμφανίζεται ως ρηχό έλος με πυκνή κάλυψη από καλάμια και ψαθιά.

Ως λιμναίο σύστημα, ο Δύστος έχει μάλλον ελλειπτική παρουσία: φαίνεται ότι μέχρι το τέλος του Τριτογενούς, η περιοχή αποτελούσε τμήμα της λεκάνης απορροής του ρέματος Αυλωναρίου. Ακολούθησαν σειρές τεκτονικών αναταράξεων που προκάλεσαν την ταπείνωση της βάσης της λεκάνης και τη συγκράτηση των νερών στο εσωτερικό της. Μέσα στο Τεταρτογενές δημιουργήθηκαν καταβόθρες στο χαμηλότερο ΝΑ τμήμα της λίμνης, οι οποίες κατέληγαν σε υποθαλάσσιες αναβλύσεις στα νότια και ανατολικά.

Οι αρχαίοι κάτοικοι της λεκάνης έλεγχαν τη στάθμη της λίμνης - και κατά συνέπεια και την παραγωγική ικανότητα της λεκάνης - κατασκευάζοντας κανάλια αποστράγγισης και διατηρώντας τις καταβόθρες ανοιχτές. Σταδιακά όμως, λάσπες, κορμοί και βράχια έκλεισαν τις οπές, κρατώντας τα νερά μέσα στη λεκάνη. Στα νεότερα χρόνια έγιναν επανειλημμένες προσπάθειες οριοθέτησης της λίμνης και σταθεροποίησης της γεωργικής ζώνης, με πιο αποτελεσματικό το σχετικά πρόσφατο δίκτυο αποστραγγιστικών τάφρων και αρδευτικών καναλιών, που συνοδεύτηκε από αναδασμό.

Ο αρχαίος Δύστος

Η κατοίκηση στην μεγάλη και εύφορη λεκάνη του Δύστου ξεκίνησε τουλάχιστον από την νεολιθική περίοδο και εστίασε στη ζώνη των σταθερών εδαφών γύρω από τα έλη. Στα ΒΔ και νότια διατηρούνται ερείπια οικιών που χρονολογούνται στους αρχαϊκούς χρόνους, ενώ στους κλασικούς χρόνους έχει σχηματιστεί πλέον ένας αξιόλογος οικισμός γύρω από τη βάση του σχεδόν απόλυτα συμμετρικού κωνικού λόφου Καστρί, όπου κατά το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. κατασκευάζει την ακρόπολή του.

Η ακρόπολη περιέβαλε το λόφο με ισχυρό τείχος που ενισχύεται από ένδεκα πύργους και έχει μια και μοναδική πύλη στα ανατολικά. Το τείχος έχει πλάτος 2 μ. και δομείται από μεγάλους λίθους τοπικής μαρμαρόπετρας. Το καλύτερα διατηρημένο από τα κτίσματα που έχουν αναγνωριστεί έχει ονομαστεί «Μεγάλη Οικία» και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα οικιστικής αρχιτεκτονικής της εποχής.

Κατά την Ενετοκρατία, στην κορυφή του λόφου Καστρί κατασκευάστηκε ψηλός τετράγωνος πύργος, που διακρίνεται από μακριά.

Κάστρα και πύργοι του Δύστου

Η διάσχιση του Δύστου είναι ο συντομότερος και πιο εύκολος χερσαίος δρόμος για να περάσει κανείς από το Αλιβέρι και την Κύμη προς τα Στύρα και την Κάρυστο. Η προφανής αυτή δίοδος φυλάσσετο από την εποχή της αρχαίας Ερέτριας με φυλάκεια και φρυκτωρίες, που οργανώθηκαν σε περίοπτα υψώματα. Στο Βυζάντιο, στις θέσεις των αρχαίων οχυρώσεων τοποθετήθηκαν μικρά οχυρά και στους ίδιους λόφους κατασκεύασαν οι Φράγκοι και οι Ενετοί τους ψηλούς πύργους τους, δημιουργώντας ένα δίκτυο οχυρών με διπλό - κατασταλτικό και αμυντικό - ρόλο.

Το μεγαλύτερο κάστρο της περιοχής είναι το Ριζόκαστρο, γαντζωμένο πάνω σε έναν λόφο αντίκρυ από το Αλιβέρι, στην αρχή της οδικής διάβασης προς το Δύστο. Η αρχική φάση του φρουρίου είναι του 13ου αιώνα και περιλαμβάνει έναν τετράγωνο πύργο και λίγα βοηθητικά κτήρια, ενώ απέκτησε τη τελική δομή του έναν αιώνα αργότερα, καταλαμβάνοντας μια επιφάνεια 46x30 μέτρων και περιλαμβάνοντας τον πύργο, ένα καλοφτιαγμένο τείχος από επιλεγμένους λίθους και κονία, άλλες συμπληρωματικές οχυρώσεις, οικίες, αποθήκες και δεξαμενή.

Έξω από το κάστρο διατηρούνται τα λείψανα ενός μικρού οικισμού: φαίνεται ότι το Ριζόκαστρο ήταν η έδρα ενός τοπικού φεουδάρχη και οι υποτελείς του φέουδου συγκεντρώθηκαν στην ασφάλεια του οχυρού, δημιουργώντας ένα είδους «μπούργου». Η οικογένεια του φεουδάρχη και φυσικά η παραγωγή παρέμενε πίσω από τα τείχη, στα κτίσματα και τις αποθήκες του κάστρου.

Αμέσως μετά την Οθωμανική κατάκτηση της Εύβοιας, που σήμανε και το τέλος της φεουδαρχίας, το κάστρο έχασε το ρόλο του και εγκαταλείφθηκε. Τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης το βρίσκουν σε αρκετά καλή κατάσταση - οι Έλληνες το χρησιμοποιούν ως φυλακή αιχμαλώτων.

Σταδιακά, το σύμπλεγμα ερειπώθηκε και κάποιες πλευρές του πύργου και του εξωτερικού τείχους κατέρρευσαν. Το κάστρο προσπελαύνεται από το Μηλάκι ή το Βέλος.

Άλλο ένα μεσαιωνικό φυλάκειο ελέγχου της διάβασης του Δύστου βρισκόταν στου Κουτουμουλά. Ο πύργος του Κουτουμουλά χτίστηκε στην περιόδο της Ενετοκρατίας και υψώνεται 23 μέτρα πάνω στη στέψη ενός περίοπτου λόφου βόρεια από το χωριό: είναι ο ψηλότερος πύργος της Εύβοιας. Ο πύργος δέσποζε και προστάτευε έναν εκτεταμένο σύγχρονό του οικισμό. Όπως φαίνεται από το καλοφτιαγμένο σύστημα συγκέντρωσης και μεταφοράς νερού (πηγάδια, υδραγωγείο), η διάρκεια ζωής του οικισμού και ο ρόλος του πύργου ήταν αξιόλογοι.

Σήμερα, δίπλα στον πύργο στέκει το ξωκλήσι των Εισοδίων της Θεοτόκου και η θέση εξυπηρετείται από δρόμο που έρχεται από το νεκροταφείο του Κουτουμουλά.

Κατά την Ενετοκρατία, στην κορυφή του λόφου Καστρί, στο κέντρο του Δύστου, κατασκευάστηκε φρούριο με κύριο αμυντικό στοιχείο έναν ψηλό πύργο, το λεγόμενο πύργο του Δύστου. Ο πύργος είναι κτίσμα του 15ου αιώνα και είναι παραλληλόγραμμης διατομής, με μεγάλη πλευρά στα 7.2 μ. και στενή πλευρά μόλις 4.9 μ. Ο πύργος έλεγχε τη διάβαση του Δύστου, που γινόταν κυρίως από το κέντρο της λεκάνης, αλλά και από τις σταθερές ζώνες περιμετρικά του έλους.

Σήμερα, μόνο η ΝΑ γωνία του πύργου διατηρείται σε κάποιο ύψος, ενώ όλες οι άλλες πλευρές έχουν καταπέσει επί του πλατώματος της κορυφής. Τριγύρω διατηρούνται χαλάσματα από τα συμπληρωματικά οχυρωματικά έργα του φρουρίου.

Τα Κοντοσταυλέϊκα και το Σαράϊ του Κοντόσταυλου

Νότια του λόφου Καστρί, πάνω σε βραχώδη ράχη, απλώνονται τα ερείπια του συγκροτήματος αγροικιών που έκτισε ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος, πολιτικός, έμπορος και επιχειρηματίας με καταγωγή από τη Χίο και ρίζες από αρχοντική οικογένεια του Βυζαντίου.

Η οικονομική και κοινωνική δράση της οικογένειας Κοντόσταυλου εκτείνεται σε αρκετές γενιές: μετεπαναστικά, η οικογένεια είχε πληθώρα εμπορικών και άλλων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και ήταν εξαιρετικά εύπορη. Έκτισε έπαυλη στο κέντρο της Αθήνας, κοντά στην Παλαιά Βουλή και ένα μεγάλο αρχοντικό στην περιοχή του Παλαιόπυργου της Αίγινας.

Το 1832, δηλαδή λίγα έτη μετά την Απελευθέρωση και κατά τη διάρκεια των διαδικασιών προσάρτησης της Εύβοιας στο ελληνικό κράτος, ο Α. Κοντόσταυλος με την αδελφή του αγόρασαν από τον Ομέρ Πασά το τσιφλίκι του Δύστου, όπου περιλαμβάνονταν οι χέρσες γεωργικές γαίες της λεκάνης αλλά και ολόκληρη η ομώνυμη λίμνη.

Στο άκρο του τσιφλικιού, ο Κοντόσταυλος έκτισε μεγάλο συγκρότημα αγροικιών, που είναι γνωστό ως Κοντοσταυλέϊκα και το οποίο αποτελείτο από δύο σειρές ισόγειων βοηθητικών κτηρίων και μια διόρωφη έπαυλη, το Σαράϊ του Κοντόσταυλου.

Το τσιφλίκι του Κοντόσταυλου λειτούργησε για κάποια χρόνια, με τους αγρότες της περιοχής να είναι κολίγοι ή ενοικιαστές. Το κτήμα εκποιήθηκε το 1920 και παραχωρήθηκε στους κατοίκους των Κόσκινων. Σήμερα, το κτηριακό σύνολο είναι από λίγο έως πολύ ερειπωμένο, ενώ κάποια από τα καλύτερα διατηρημένα κτίσματα χρησιμοποιούνται ως μαντριά από τους κτηνοτρόφους.

Η κατοίκηση στη λεκάνη του Δύστου

Ο παλιός δρόμος από το Αλιβέρι προς το Δύστο ανηφόριζε από το χωριό Βέλος (παλιά Βελούσια), και ανάμεσα στον Κουτουμουλά και το Δύστο (παλιά Ζερμπίσια) έμπαινε σε μια μικρή ρεματιά και έφτανε στο ΒΔ λοβό του οροπεδίου. Συνεχίζοντας δυτικά της λίμνης, έμπαινε στη λεκάνη του Αργυρού, από όπου κατηφόριζε προς το Ζάρακα και τον Αλμυροποταμο. Η γεωμετρία της παλιάς όδευσης μπορεί να ανιχνευτεί σήμερα με ένα συνδυασμό χωματόδρομων και ασφάλτων.

Μια άλλη πορεία ερχόταν από τα Λέπουρα, παρόδιο σταθμό του τρίστρατου Αλιβέρι-Κύμη-Κάρυστος και σημερινό σταυροδρόμι. Ο παλιός δρόμος ακολουθούσε την εύλογη όδευση του σημερινού επαρχιακού δρόμου: περνούσε από τα Κριεζά και ανηφόριζε λίγο πριν μπει στη λεκάνη του Δύστου.

Τα Κριεζά κατάγονται από μια παλιά ομάδα συνοικήσεων, που πήρε τη σημερινή θέση - αλλά και το όνομά της - επί Ενετοκρατίας, όταν έγιναν προωθήσεις αρβανιτόφωνων προς τα αποψιλωμένα αγροτικά χωριά της Εύβοιας. Την ίδια περίοδο άλλωστε, ο παρόδιος οικισμός εξοπλίστηκε με έναν ψηλό πύργο, από τον οποίο παραμένει μόνο ένα τοπωνύμιο και λίγα λείψανα. Πρόσφατα και για ένα σύντομο διάστημα τα Κριεζά έγιναν έδρα του τοπικού δήμου Δυστίων.

Το χωριό Δύστος, που βρίσκεται στα νότια των κάμπων του Αλιβερίου και είναι χτισμένο πάνω σε ένα χαμηλό πλέγμα λόφων, δεν έχει άμεση επαφή με τη λίμνη. Αντίθετα, το Πράσινο, που επίσης βρίσκεται έξω από τον υδροκρίτη της λεκάνης, διατήρησε επί μακρόν επικράτειες στην περιοχή της λίμνης και «συμμμετείχε» στους μύθους της δημιουργίας της.

Το πλησιέστερο στη λίμνη χωριό είναι τα Κόσκινα, μετεπαναστατική συσπείρωση που παρέμεινε πιστή στην αρχική θέση της και δεν μετατοπίστηκε προς τον οδικό άξονα. Το χωριό, μαζί με το συγγενή συνοικισμό Αλώνια, νέμεται το μεγαλύτερο μέρος των γεωργικών εκτάσεων της λεκάνης, αξιοποιώντας τον αναδασμό και τα σχετικά εγγυοβελτιωτικά έργα.

Όπως είπαμε πιο πάνω, η Τσιλικόκα έχει μια μικρή ενδοχώρα: πρόκειται για δύο μεγαλούτσικα καρστικά βυθίσματα, με χαρακτηριστικά ανάμεσα σε δολίνη και πόλγη, που περιβάλλονται από στιβαρούς όγκους. Η βορειότερη δολίνη βρίσκεται υπό ήπια γεωργική εκμετάλλευση. Στη νότια δολίνη και αρχικά στην πλαγιά της, επεκτεινόμενο σταδιακά προς τα κατάντι, κτίστηκε το χωριό Αργυρό, που παλιότερα λεγόταν Βίρα. Η οικονομία του χωριού δεν βασίστηκε στους μετρημένους γεωργικούς πόρους των δύο μικρών κάμπων και τα βραχώδη βοσκοτόπια των λόφων, αλλά κυρίως στη θάλασσα, που εδώ χαρίζει δυο υπήνεμους κόλπους, το Πόρτο Μπούφαλο και τον Άγιο Δημήτριο, καταλληλότατους για ελλιμενισμό αλιευτικών και εμπορικών σκαφών - άλλωστε κοντά στο χωριό λειτούργησε ένα μικρό τελωνείο. Σήμερα οι δυο παράκτιοι οικισμοί είναι γνωστοί παραθεριστικοί και τουριστικοί προορισμοί.

Η άγρια ζωή στο Δύστο

Στη λίμνη του Δύστου και την άμεση περιφέρειά της έχουν καταγραφεί πάνω από 210 είδη πουλιών. Ο πλήρης κατάλογος των πουλιών της ζώνης αυτή παρουσιάζεται στο κεφάλαιο Τα πουλιά στο Δύστο.

Η ζώνη των καταγραφών περιλαμβάνει τα φρύγανα του λόφου της αρχαίας ακρόπολης, τους ελαιώνες, τους αμπελώνες, τις αροτριαίες καλλιέργειες, τους οπωρώνες και την περιβάλλουσα μακκία. Από την πιο πάνω βιοποικιλότητα, τα πουλιά της μακκίας και των φρυγάνων καθώς και τα περισσότερα αρπακτικά, επεκτείνουν την εξάπλωσή τους στην ορεινή περιοχή, όπου βρίσκουν άφθονο χώρο κυνηγιού και φωλιάσματος. Στη ζώνη αυτή, η μοναδική πηγή όχλησης είναι οι ανεμογεννήτριες.

Η λίμνη του Δύστου έχει χαρακτηριστεί Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) και Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά και εκκρεμεί η ένταξη στον κατάλογο Natura 2000 (κωδικός GR 2420008).

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος