Εθνικά Πάρκα της Ελλάδας

Εθνικός Δρυμός Παρνασσού

Οι πρώτοι Εθνικοί Δρυμοί της χώρας

Ο Παρνασσός ήταν μαζί με τον Όλυμπο οι πρώτοι Εθνικοί Δρυμοί που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα (1938). Ο Εθνικός Δρυμός Παρνασσού περιλαμβάνει σχεδόν όλο το ανώτερο τμήμα του Δυτικού Παρνασσού, έκτασης 36 τ.χλμ., δηλ. περίπου το 1/3 της συνολικής επιφάνειας του βουνού.

Ωστόσο, οι κορυφές και άλλες σημαντικές περιοχές της ανατολικής πλευράς δεν ανήκουν στον Δρυμό. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι ο Δρυμός δημιουργήθηκε για την προστασία του δελφικού και του γενικότερου ιστορικού τοπίου. Το θεσμικό αυτό κέλυφος δεν εμπόδισε την ανάπτυξη των χιονοδρομικών, την οικιστική βεβήλωση του Λιβαδιού και τη διατήρηση κάθε είδους δραστηριότητας, τόσο μέσα στον πυρήνα, όσο και στην περιφερειακή ζώνη του δρυμού.

Από την άλλη μεριά, το κέλυφος φροντίδας και έγνοιας που στέγασε τον Παρνασσό με την κήρυξή του ως Εθνικό Δρυμό βοήθησε την αναγνώριση και έμμεσα τη διατήρηση πολλών από τα φυσικά συστατικά του, όπως η ακεραιότητα του ορεινού τοπίου, τα καρστικά βυθίσματα και τα ελατοδάση και περιόρισε την ταχύτητα με την οποία εξελίχθηκαν οι ασύμβαστες επεμβάσεις. Τελικά, 90 χρόνια μετά τη θέσπιση του καθεστώτος του Δρυμού, ο Παρνασσός εμφανίζεται ως ένα σχετικά αδιατάρακτο σύνολο και διατηρεί την σημασία του ρωμαλέου ορεινού συμβόλου. Άλλωστε, ολόκληρη η τουριστική βιοτεχνία της περιοχής στηρίζεται κυρίως στην προβολή στοιχείων που αξιοποιούν φυσικά χαρίσματα.

Σταδιακά, το καθεστώς του Εθνικού Δρυμού συμπληρώθηκε χωρικά και ενισχύθηκε με πιό εξειδικευμένα και κατά περίπτωση καταλληλότερα θεσμικά εργαλεία, όπως:

• το Καταφύγιο Άγριας Ζωής "Ασπρόχωμα–Ψιλό–Προντόλη–Κελάρια Αράχωβας"
• το Εκτροφείο Θηραμάτων Αμφίκλειας
• το Περιαστικό Δάσος Τιθορέας
• τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας (πλαίσιο Natura 2000) "Όρος Παρνασσός" με κωδικό GR 2410002
• τις Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (πλαίσιο Natura 2000) "ΝΑ Παρνασσός - Εθνικός Δρυμός Παρνασσού – Δάσος Τιθορέας" (GR 2450005)
• τον Αρχαιολογικό Χώρο των Δελφών
• τη Ζώνη Προστασίας Δελφικού Τοπίου

Πολιτισμική σημασία του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού

Ο Παρνασσός έπαιξε - και εξακολουθεί να παίζει - κομβικό ρόλο στην εξέλιξη του πολιτισμού της Νότιας Ελλάδας. Αν και τα περισσότερα από τα συστατικά της εμπλοκής του μεγάλου βουνού στη ζωή και την ιστορία της περιοχής βρίσκονται επί ή εκτός των οριων του Δρυμού, είναι αυτονόητο ότι ο ρόλος αυτός ανήκει στο σύνολο του ορεινού όγκου.

Η συμμετοχή του Παρνασσού στον ελληνικό πολιτισμό ξεκινά από την αυγή της Ιστορίας, όταν το σκάφος του Δευκαλίωνα και της Πύρρας δένει στη Λιάκουρα, ψηλότερη κορυφή του Παρνασσού και πρώτο σημείο της χέρσου που είδε το φως μετά τον Κατακλυσμό. Το ενδιαφέρον των αρχαίων θεών για τον προικισμένο αυτόν τόπο συνεχίζεται ασταμάτητα και ποικιλοτρόπως, όπως την παρέμβαση του Απόλλωνα στις Φιαδριάδες Πέτρες, που οδήγησε στη δημιουργία του Μαντείου των Δελφών, αλλά και με την "παρουσία" του Πάνα στο μεγάλο σπήλαιο Κωρύκειον Άντρο, στην καρδιά του σημερινού Ε.Δ. Παρνασσού.

Ένα από τα καθοριστικά φυσικά στοιχεία του Παρνασσού που μαγνήτισαν το ενδιαφέρον των αρχαίων πολιτισμών ήταν το χάσμα ανάμεσα στις δύο επιβλητικές ορθοπλαγιές στα ΝΔ του βουνού, τις Φαιδριάδες Πέτρες, όπου αναβλύζει η Κασταλία Πηγή. Η τοποθεσία, μαγική και υποβλητική, συνδέθηκε με πλήθος μύθων και συμβολισμών του αρχαίου ελληνικού κόσμου: θεωρήθηκε ο ομφαλός της γης, καθότι εδώ συναντήθηκαν οι δύο αετοί που έστειλε ο Δίας για να βρουν το κέντρο του κόσμου, αποτέλεσαν άντρο του τρομερού Πύθωνα που σκότωσε ο Απόλλωνας, ο οποίος εδώ ίδρυσε το μεγαλύτερο ιερό του, που εξελίχθηκε σε μαντείο με εμβέλεια και επιρροή σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο. Μέσα από το μαντείο, η Πυθία και οι ιερείς έδιναν αμφίσημους αλλά και γεμάτους νόημα χρησμούς, που σε πολλές περιπτώσεις καθόρισαν το ρου της ιστορίας.

Στην περίμετρο του βουνού, άλλοτε ψηλά και άλλοτε στους πρόποδες, αλλά πάντα στην ασφάλεια της ορεινής τοπογραφίας, δημιουργήθηκαν μια σειρά αρχαίες πόλεις. Όλες αυτές οι πόλεις - η οι Δελφοί, η Ανεμώρια, η Δαύλεια, η Τιθορέα, η Νεών, η Αμφίκλεια, η Λιλαία, το Βοίον - αναγνωρίζονται σήμερα στα συχνά ομώνυμα παρόδια χωριά.

Σε παρακλάδι του Παρνασσού, σε βραχώδη κορυφή πάνω από τη λεκάνη του Τσέρεσι κατασκευάστηκε η ακρόπολη του Κοινού των Φωκικών πόλεων. Κάτω από την κορυφή και κοντά σε πηγές ιδρύθηκε το Βουλευτήριο της αμφικτυονίας.

Τέλος, στα νότια του βουνού, κάτω από το Ζεμενό και μέσα και παράλληλα στον άξονα της κοιλάδας του Πλειστού περνούσε η αρχαία Σχιστή Οδός, ο δρόμος που συνέδεε τη Βοιωτία και τις ανατολικές πόλεις με τις αχανείς και δύσβατες επικράτειες των Λοκρών και των Αιτωλών.

Η ζώνη της περιμέτρου έλαμψε και κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, οπόταν τα αρχαία οχυρά επισκευάστηκαν ή κατασκευάστηκαν νέα, με κύριο σκοπό την επίβλεψη των ροών της λεκάνης του Κηφισού.

Περιβαλλοντική σημασία του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού

Βλάστηση και χλωρίδα

Η περιοχή του Ε.Δ. Παρνασσού έχει τεράστια σημασία για την ισοστασία των οικοσυστημάτων της νότιας Στερεάς και της Νότιας Ελλάδας γενικότερα. Ο μεγάλος ορεινός χώρος του δρυμού υλοποιεί την ορεογραφική συνέχεια και κατά συνέπεια εξασφαλίζει την οικολογική συνοχή της απόληξης της Πίνδου, που μέσω της αλληλουχίας Βαρδούσια, Γκιώνα, Παρνασσός, Κίρφη, Ελικώνας και Κιθαιρώνας φτάνει μέχρι την Πάρνηθα.

Η υψομετρική κλιμάκωση, η άγρια τοπογραφία που με τις μεγάλες περιμετρικές ορθοπλαγιές προστατεύει το μεγάλο εσωτερικό ορεινό χώρο του Ε.Δ. Παρνασσού, τα αναρίθμητα καρστικά βυθίσματα, η επικοινωνία με τη ραχοκοκαλιά της Πίνδου, η γεωλογική ποικιλομορφία και το πολυκύμαντο ιστορικό του περίγυρου συνεισφέρουν στη διατήρηση μέχρι τις μέρες μας μιας τεράστιας βιοποικιλότητας που εκφράζεται τόσο μέσω της χλωρίδας, όσο και δια των θηλαστικών, των πουλιών, των ερπετών και των άλλων οργανισμών.

Η βλάστηση του πυρήνα του Εθνικού Δρυμού συνίσταται αποκλειστικά σε δάση Κεφαληνιακής ελάτης (Abies cephalonica), διασπασμένα από τις μεγάλες δολίνες, τους αλλεπάλληλους βραχώνες και τις παλιές γεωργικές εκτάσεις. Στην περιφερειακή ζώνη και κατά τόπους συναντάμε μεγάλες συστάδες Μαύρης πεύκης (Pinus nigra), καθώς και μεμονωμένα άτομα Ίταμου (Taxus baccata) και Αριάς (Ilex aquifolium), ενώ σημαντική οικολογικά θεωρούνται οι συστάδες της Ήμερης βελανιδιάς (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis) στα κατώτερα όρια του δάσους ελάτης. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα και βραχώδεις θέσεις υπάρχουν άτομα ή μικρές συστάδες μαλόκεδρων (Juniperus foetidissima).

Οι μακρο-οικολογικοί παράγοντες που εκτέθηκαν πιο πάνω, συνέβαλαν στην εξέλιξη μιας ενδιαφέρουσας και συχνά μοναδικής ορεινής χλωρίδας. Συνολικά, περισσότερα από 900 είδη και υποείδη φυτών φύονται στο βουνό και κατ΄επέκταση και στην περιοχή του Εθνικού Δρυμού. Από αυτά, 4 τουλάχιστον είδη είναι τοπικά ενδημικά του Παρνασσού (Centaurea musarum, Hieracium gaudryi subsp. gaudryi, Euphorbia orphanidis, Campanula topaliana subsp. delphica), τουλάχιστον 12 έχουν περιορισμένη εξάπλωση στα βουνά της Στερεάς Ελάδας (όπως τα Paeonia parnassica, Silene barbeyana, Stachys swainsonii swainsonii, Campanula rupicola, Erysimum parnassi, Bupleurum capillare) και περισσότερα από 50 είναι ελληνικά ενδημικά.

Θηλαστικά, πουλιά, ερπετά & αμφίβια

Η περιοχή του Ε.Δ. Παρνασσού τροφοδοτείται σποραδικά με μεγάλα θηλαστικά από τη Γκιώνα: χάρη στους φυσικούς ορεινούς άξονες, το Ζαρκάδι (Capreolus capreolus) και το Αγριογούρουνο (Sus scrofa) έχουν καταφέρει να επιβιώσουν και έχουν συνεχή παρουσία στον πυρήνα του δρυμού.

Ο Λύκος (Canis lupus) εξαφανίστηκε από την Νότια Πίνδο στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και από τότε έχει κάνει πολλές αποτυχημένες προσπάθειες επανεμφάνισης. Πρόσφατα, χάρη στις αλλαγές στο καθεστώς προστασίας, στη συρρρίκνωση της μόνιμης ανθρώπινης παρουσίας στο βουνό και στην πληθυσμιακή αύξηση των βορειότερων πυρήνων, η εγκατάστασή του στη ζώνη του Ε.Δ. Παρνασσού μπορεί να θεωρηθεί μόνιμη.

Πρόσφατα αναφέρθηκε η παρουσία του Αγριόγιδου (Rupicapra rupicapra) σε απόκρημνη περιοχή του Παρνασσού, γεγονός που καταδεικνύει τη σημασία της διατήρησης των αξόνων μετακίνησης των ζώων: τα (νεότερα) αγριόγιδα του Παρνασσού είναι προφανές ότι προήλθαν από τον αυξανόμενο πληθυσμό της Γκιώνας και πέρασαν με κάποια ευκαρία - καταδίωξη, βαριά κακοκαιρία ή απλή περιπλάνηση - νότια του "51". Αν δεν κυνηγηθούν, τα αγριόγιδα θα καταφέρουν να εγκαταστήσουν σταθερούς πληθυσμούς στον Ε.Δ. Παρνασσού, που προσφέρει πολλά απρόσιτα καταφύγια.

Τέλος, ο Αγριόγατος (Felis sylvestris) έχει παρατηρηθεί συστηματικά σε διάφορες θέσεις στο Δρυμό.

Η ορνιθοπανίδα του Ε.Δ. Παρνασσού είναι ιδιαίτερα πλούσια: έχουν καταγραφεί περισσότερα από 100 είδη πουλιών.

Λόγω της κομβικής θέσης του στο σύστημα θερινών βοσκοτόπων και χειμαδιών της Φωκίδας και της Βοιωτίας, ο Παρνασσός ήταν ανέκαθεν μια περιοχή σημαντική για τα αρπακτικά πουλιά και ειδικά τα πτωματοφάγα. Ακόμα και στα τέλη της δεκαετίας του 1980, δεκάδες όρνια και ανάμεσά τους μερικοί μαυρόγυπες κούρνιαζαν στις δυτικές ορθοπλαγιές στην περιοχή των Δελφών (ίσως φώλιαζαν, μετακινούμενα από Μεσολόγγι, τώρα εμφανίζονται πλέον σποραδικά για λίγες μέρες), ένα ζευγάρι γυπαετοί φώλιαζαν στο Ζεμενό, ενώ τουλάχιστον 2 ζευγάρια χρυσαετών (Aquila chrysaetos) γυροπετούσαν στις κορυφές. Σήμερα, τα μεγάλα αρπακτικά που αναπαράγονται στο βουνό είναι οι Σπιζαετοί και Φιδαετοί (Circaetus gallicus), και από τα μεγάλα νυχτόβια αρπακτικά, ο Μπούφος και ο Χουχουριστής. Μεταξύ των μικρότερων αρπακτικών θα δούμε Βραχοκιρκίνεζα, Γερακαετοί, Γερακίνες και Σφηκιάρηδες, ενώ στις μεγάλες ορθολαγιές θα βρούμε Πετρίτες.

Τουλάχιστον τέσσερα είδη δρυοκολαπτών (Μαύρος, Μεσαίος, Λευκονώτης και Πράσινος Δρυοκολάπτης) φωλιάζουν στα δάση του Ε.Δ. Παρνασσού. Τέλος, τα δάση αυτά αποτελούν και το νοτιότερο ευρωπαϊκό σημείο αναπαραγωγής για το Χρυσοτσίχλονο (Emberiza citrinella).

Η ερπετοπανίδα του Ε.Δ. Παρνασσού είναι πλούσια και ποικίλη: έχουν καταγραφεί περισσότερα από 17 είδη ερπετών και αμφιβίων, με πιο σημαντικά τα τρία είδη τριτώνων, δηλ. τον Κοινό τρίτωνα (Lissotriton vulgaris), τον Λοφιοφόρο τρίτωνα (Triturus macedonicus) και τον καθαρά ορεινό Αλπικό τρίτωνα (Ichthyosaura alpestris), αλλά και τα ερπετά της ανώτερης ζώνης (1500-2000 μ.), δηλ. την Τοιχογουστέρα (Podarcis muralis) και το Στεφανοφόρο (Coronella austriaca).

Διαδρομές στον Ε.Δ. Παρνασσού

Τόσο στον πυρήνα του Δρυμού, όσο και στις περιμετρικές περιοχές, έχει αναγεννηθεί πάνω στα παλιά μονοπάτια ένα σημαντικό δίκτυο πεζοπορικών και ορειβατικών διαδρομών. Αν και το δίκτυο αυτό σχεδιάστηκε αρχικά με βάση μεγάλες διασυνδετικές πορείες και δύσκολες αναβάσεις, σήμερα έχει κερματιστεί από το οδικό πλέγμα και μπορεί να γίνει τμηματικά.

Το πιο γνωστό πεζοπορικό δίκτυο στο χώρο του Ε.Δ. Παρνασσού είναι αναμφισβήτητα το τμήμα του Ευρωπαϊκού Μονοπατιού Ε4, που διασχίζει το βουνό από βορρά προς νότο, διαρθρωμένο σε τρία σκέλη: ένα μεγάλο διασκελισμό Από το 51 στην Αγόριανη, την ορεινή σύνδεση Αγόριανη-Δελφοί και την κάθοδο Από τους Δελφούς στην Ιτέα.

Ανάλογης εμβέλειας είναι και το Εθνικό Μονοπάτι Ο22, που διασχίζει τον Παρνασσό αποκλίνοντας από το Ε4 και οδεύοντας διαγώνια προς την Αθήνα. Ο διασκελισμός του Παρνασσού γίνεται με τρία σκέλη Αγόριανη-Πολύδροσο, Πολύδροσο-καταφύγιο Σαραντάρι και καταφύγιο Σαραντάρι-Χάνι Ζεμενού. Τέλος, υπάρχει μια παραλλαγή που από το διάσελο Ακρινό Νερό κατεβαίνει στη μονή Ιερουσαλήμ.

Με βάση το δίπολο Δελφοί-Αράχωβα και με προορισμούς το Κωρύκειο Άντρο, τα Καλάνια, το καταφύγιο Σαραντάρι και τις κορυφές Γεροντόβραχος και Λιάκουρα αρθρώνονται οι διαδρομές:

• Δελφοί-Χρισό
• Χρισό-Κίρρα
• Στο Κωρύκειο Άντρο
• Κύκλος στα Καλάνια
• Κίτρινο Τετράγωνο
• Κόκκινο Τετράγωνο
• Καταφύγιο Δέφνερ-Γεροντόβραχος
• Κελάρια-Γεροντόβραχος
• Κελάρια-Λιάκουρα

Η Αγόριανη συνδέεται μέσω του Ο22 με όλο το πεζοπορικό δίκτυο του Παρνασσού. Τοπικά μπορεί να γίνει η διαδρομή Νίταμος-Βαρκός Δεσπότη.

Με βάση την Αμφίκλεια και με προορισμούς την Αγερσαλή, τη Φτερόλακκα, τον Άνω Πολύδροσο και τις κορυφές Γεροντόβραχος και Λιάκουρα αρθρώνονται οι διαδρομές:

• Αμφίκλεια-Αγερσαλή
• Κύκλος στο Κεραμίδι
• Αμφίκλεια-Φτερόλακκα
• Φτερόλακκα-Λιάκουρα
• Φτερόλακκα-Γεροντόβραχος
• Άνω Πολύδροσος-Αμφίκλεια

Με βάση την Τιθορέα και με προορισμούς κοντινές τοποθεσίες και την κορυφή Λιάκουρα είναι γνωστές οι πιο κάτω διαδρομές:

• Λιάκουρα από Βελίτσα
• Κύκλος Αγερσαλής
• Κύκλος πηγών Βελίτσας
• Κύκλος της Βρωμόβρυσης

Μέσα στον πυρήνα του Δρυμού, δηλαδή στο Δυτικό Παρνασσό, είναι γνωστή η διαδρομή Προφήτης Ηλίας-Καλάνια.

Αντίστοιχα, στο Βόρειο Παρνασσό μπορούν να γίνουν μια σειρά ωραίες διαδρομές με προορισμό την εντυπωσιακή Μπαρουτοσπηλιά, την πανέμορφη Αργοστήλια και το Δροσοχώρι.

• Μαριολάτα-Μπαρουτοσπηλιά
• Μαριολάτα-Μπαρουτοσπηλιά-Αργοστήλια
• Στο Δροσοχώρι

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος