Ε.Δ. Παρνασσού: Οικολογία των ορθοπλαγιών
Εθνικός Δρυμός Παρνασσού
Οικολογία των ορθοπλαγιών
Το σύμπλεγμα ορθοπλαγιών της Λιάκουρας
Πατήστε για μεγέθυνση
Το σύμπλεγμα ορθοπλαγιών της Λιάκουρας
Οι ορθοπλαγιές είναι το πιο ακραίο οικοσύστημα του ελληνικού φυσικού περιβάλλοντος. Παράγοντες άγνωστοι στα δασικά και άλλα συστήματα, όπως η πολλαπλή επίδραση της βαρύτητας, η απομόνωση, η τρομακτική έκθεση στις κλιματικές επιρροές και οι ελάχιστοι εδαφικοί πόροι συνθέτουν ένα χώρο απόλυτα εχθρικό, που μπορεί να αποικιστεί μόνο από εξαιρετικά προικισμένους ή ειδικά προσαρμοσμένους οργανισμούς.
Από την άλλη πλευρά, οι φυσικές αυτές αντιξοότητες προσφέρουν και μοναδικές ευκαιρίες: ασφαλείς θέσεις φωλιάσματος και κουρνιάσματος, ανοδικά ρεύματα, μηδενικός ανταγωνισμός από συγγενή είδη, καταφύγια - σπήλαια, σχισμές και νεροσυρμές - και απρόσιτες - άρα ανενόχλητες - νησίδες βλάστησης.
Το σύμπλεγμα βράχων της Νεραϊδοσπηλιάς
Βιογεωγραφικά, οι ορθοπλαγιές των βουνών και ειδικά αυτές σε μεγάλο υψόμετρο συνιστούν ένα νησί μέσα στο νησί, δηλαδή αποτελούν έναν απομονωμένο βιότοπο μέσα σε μια περιορισμένη χωρική ενότητα. Το ιδιαίτερο αυτό χωρικό καθεστώς, κάνει τις ορθοπλαγιές το κατ΄εξοχήν πρωτοπόρο βιολογικό εργαστήρι, εκεί που σφυρηλατούνται τα πιο τολμηρά πειράματα της φύσης.
Γενική εικόνα των ορθοπλαγιών των Δελφών
Οι ορθοπλαγιές του Παρνασσού κατατάσσονται σε τρεις ενότητες:
- Τις αλπικές ορθοπλαγιές, δηλαδή τα κάθετα συμπλέγματα βράχων των κορυφών πάνω από 2000 μ., όπου επικρατούν συνθήκες του αλπικού περιβάλλοντος. Χαρακτηριστικά τέτοια συμπλέγματα είναι της Λιάκουρας, του Γεροντόβραχου, οι Τρεις Τσούμπες, η Σιδηρόπορτα, τα Μαύρα Λιθάρια και ο Κούκος.
- Τις ορθοπλαγιές μέσου υψομέτρου, ένα ατελείωτο στεφάνι κάθετων βράχων που αναπτύσσεται κυρίως κατά μήκος του ρήγματος του Πλειστού, αρχίζοντας από την Αράχωβα (Πετρίτης, Νερομάννα) και συνεχίζουν στο Ζεμενό (νότια όψη Κούβελου). Πρόκειται για συγκροτήματα μεγάλης υψομετρικής διαφοράς, εντελώς απροσπέλαστα, με κάθετα αλλά και με εκτεταμένα αρνητικά τμήματα, που σχηματίζονται στη ζώνη 1300 με 2000 μ.
- Τις ορθοπλαγιές χαμηλού υψομέτρου , μια σειρά από μεγάλα συμπλέγματα βράχων σε υψόμετρα από 500 μ. έως 1300 μ., που διασπείρονται στις μεγάλες χαράδρες, όπως της Βελίτσας και του Κεραμιδίου, αλλά και σε άλλες περιοχές των υπωρειών του βουνού, όπως στην περιοχή των Δελφών (Φαιδριάδες Πέτρες, περιοχή Ζυγωτής, περιοχή μονής Προφήτη Ηλία), στις τοποθεσίες Μπαρουτοσπηλιά και Νεραϊδοσπηλιά, όπου συνδυάζονται με μεγάλα σπήλαια ή στον Κοκκινόβραχο Δροσοχωρίου.
Η χλωρίδα των βράχων
Σε μια παλιότερη μελέτη είχε σχολιαστεί η μικρή ποικιλότητα ορνιθοπανίδας των ορθοπλαγιών, επισημαίνοντας ωστόσο ότι πρόκειται για είδη μεγάλης σημασίας. Το ίδιο ισχύει - ακόμα πιο έντονα - και για τα φυτά: η ποικιλία των φυτών που μπορούν να επιβιώσουν στο απαιτητικό περιβάλλον των κάθετων βράχων είναι ένα μικρό υποσύνολο της χλωρίδας της κάθε περιοχής, αλλά η ομάδα αυτή περιλαμβάνει πολλά σπάνια ή ενδημικά είδη.
Η ορθοπλαγιά της Νερομάννας
Για τα φυτά, η υψομετρική διαφορά ή η έκταση της ορθοπλαγιάς δεν αποτελεί κριτήριο έλξης ή αποτροπής αποίκησης. Από κάποιο μέγεθος και μετά, η χλωρίδα μιας μάζας βράχου συντίθεται κυρίως από φυτά προσαρμοσμένα στις αντιξοότητες και ευκαιρίες του συγκεκριμένου περιβάλλοντος. Τα φυτά που έχουν την ευχέρεια να αναπτυχθούν σε σχισμές, νεροσυρμές και πατάρια λέγονται χασμόφυτα, ενώ παρόμοια αλλά και πιο κοινά είδη αποικούν τα ζωνάρια, δηλαδή μεγαλύτερες επιφάνειες επί της ορθοπλαγιάς με σύνηθες έδαφος και συχνά κάποια βλάστηση.
Το σύμπλεγμα ορθοπλαγιών στη χαράδρα της Βελίτσας
Πατήστε για μεγέθυνση
Το σύμπλεγμα ορθοπλαγιών στη χαράδρα της Βελίτσας
Η ανάπτυξη δέντρων και θάμνων πάνω στις ορθοπλαγιές διευκολύνεται από το γεγονός ότι οι κάθετοι ασβεστολιθικοί σχηματισμοί είναι ρηγματογενείς - σε αντίθεση με τους βραχώνες πλουτωνίων, που είναι ηφαιστειακής προέλευσης. Αυτό σημαίνει ότι η ορθοπλαγιά φέρει, ως αποτέλεσμα των βίαιων μετακινήσεων και θραύσεων, έντονο ανάγλυφο, μέσα στο οποίο φωλιάζει μια ιδιόμορφη και μικρής ποικιλίας βλάστηση από μεγάλους θάμνους, θαμνίσκους και λίγα δέντρα. Τα συνηθέστερα είδη θάμνων είναι η Δενδρώδης γαλατσίδα (Euphorbia dendroides), το Πουρνάρι (Quercus coccifera) και το Θαμνοκυπάρισσο (Juniperus phoenicea). Μικροί θάμνοι όπως το Ptilostemon gnaphaloides, το ενδημικό Amelanchier parviflora subsp. chelmea και ομάδες από Inula verbascifolia αποικούν τα πιο απόκρημνα ανάγλυφα, ενώ στα πατάρια και τα ζωνάρια αφθονούν τα πιο ανθεκτικά είδη της γύρω βλάστησης.
dendroides
gnaphaloides
Στις αλπικές ορθοπλαγιές θα συναντήσουμε αρκετές δεκάδες είδη χασμόφυτων, ανάμεσα στα οποία επισημαίνουμε τα πιο κάτω:
- Arabis bryoides
- Aquilegia ottonis subsp. ottonis
- Astragalus angustifolius
- Campanula topaliana subsp. delphica
- Campanula rupestris
- Centaurea musarum
- Daphne jasminea
- Galium incanum subsp. incanum
- Gypsophila nana
- Minuartia stellata
- Saxifraga adscendens subsp. parnassica
- Saxifraga sibthorpii
- Saxifraga scardica
- Saxifraga spruneri
- Sedum urvillei
- Sempervivum marmoreum
marmoreum
adscendens
Αντίστοιχα, στις ορθοπλαγιές μέσου και χαμηλού υψομέτρου θα εντοπίσουμε μια χλωρίδα πολλών δεκάδων βραχόφιλων ειδών, ανάμεσα στα οποία τα πιο εμφανή είναι τα εξής:
- Aubrieta deltoidea
- Aurinia saxatilis
- Campanula topaliana subsp. delphica
- Cerinthe retorta
- Cymbalaria muralis
- Euphorbia dendroides
- Inula verbascifolia subsp. parnassica
- Malcolmia graeca subsp. graeca
- Onosma frutescens
- Ptilostemon gnaphaloides
- Sedum acre
- Sedum hispanicum
- Sedum laconicum subsp. laconicum
- Silene auriculata subsp. auriculata
- Stachys swainsonii
- Thymus teucrioides
- Umbilicus horizontalis
verbascifolia
swainsonii
Τα πουλιά των βράχων
Για τα πουλιά, που δεν υπόκεινται στον έλεγχο της βαρύτητας, οι ορθοπλαγιές αποτελούν ένα ακόμα πεδίο δυο διαστάσεων, που μάλλον τους προσφέρει πλεονεκτήματα παρά τα περιορίζει. Πολλά είδη, όπως οι αετοί και τα γεράκια, δημιουργούν τις φωλιές τους στις τρύπες ή σχισμές των βράχων, ενώ όλα τα αρπακτικά αξιοποιούν τα ανοδικά ρεύματα για να κερδίσουν ύψος, ειδικά το πρωί και στις νότιου προσανατολισμού όψεις.
Γυπαετός (Gypaetus barbatus) στο Ζεμενό, φωτογραφία του 1982
Πατήστε για μεγέθυνση
Γυπαετός στο Ζεμενό, φωτογραφία του 1982
Οι ορθοπλαγιές του Παρνασσού γνώρισαν μια παρατεταμένη λαμπρή περίοδο, που σχετιζόταν με την δημιουργία ευκαιριών από μια πρωτόγονη, αλλά πλήρως ενταγμένη στο οικοσύστημα, κτηνοτροφία. Ακόμα και στα τέλη του 20ου αιώνα, τα κοπάδια συντηρούσαν 2-3 ζευγάρια Χρυσαετών, μια ακμαία αποικία Όρνιων, λίγους Μαυρόγυπες (Aegypius monachus) και ένα ζευγάρι Γυπαετών (Gypaetus barbatus), που φώλιαζαν στο Ζεμενό. Συμπτωματικά, όλα αυτά τα πουλιά χάθηκαν μόλις εμφανίστηκαν οι ορεινοί δρόμοι, τα κτηνιατρικά φάρμακα και οι επιδοτήσεις.
Ο Τοιχοδρόμος, με το χαρακτηριστικό μακρύτατο ράμφος, με το οποίο ανασύρει τα ασπόνδυλα απο τις νεροσυρμές
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πουλιά των ορθοπλαγιών, ο Τοιχοδρόμος (Tichodroma muraria), αναζητά την τροφή του κατά μήκος των νεροσυρμών. Πράγματι, αν προσέξει κανείς, οι κάθετες γραμμές που δημιουργεί το νερό που αναβλύζει ή ρέει πάνω στις επιφάνειες των βράχων συντηρούν μια λουρίδα βρύων και άλλων μικρών φυτών, μέσα στην οποία αναπτύσσονται πολυμελείς κοινωνίες ασπόνδυλων. Ο Τοιχοδρόμος φτερουγίζει από κάτω προς τα πάνω κατά μήκος των πράσινων αυτών μικρο-βιοτόπων και συλλέγει έντομα, σκουλήκια, λάρβες και άλλα μικροσκοπικά ζώα. Καθότι τα ασπόνδυλα ενεργοποιούνται σε ζεστές συνθήκες, οι αποικίες τους - μαζί με τα λιγοστά ζευγάρια Τοιχοδρόμων που τις νέμονται - βρίσκονται κυρίως στις νότιας έκθεσης ορθοπλαγιές, όπως οι τοίχοι του Ζεμενού και των Δελφών.
Η ορθοπλαγιά του Ζεμενού, στην νότια όψη του Κούβελου
Πατήστε για μεγέθυνση
Η ορθοπλαγιά του Ζεμενού, στην νότια όψη του Κούβελου
Σε όλα τα συγκροτήματα βράχων, ακόμα και τα μικρότερα, θα ακούσουμε το κελαρυστό κάλεσμα του Βραχοτσοπανάκου (Sitta neumayer) που κινείται αποκλειστικά γύρω από τα βράχια, ενώ φτιάχνει τις απιοειδείς φωλιές του κάτω από μικρά αρνητικά. Στα ίδια μέρη θα ακούσουμε και το μελωδικό και πλούσιο τραγούδι του Γαλαζοκότσυφα (Monticola solitarius), που και αυτός δεν απομακρύνεται πολύ από τα βράχινα καταφύγιά του.
Στα κάπως μεγαλύτερα συγκροτήματα φωλιάζουν ομαδικά τα Βραχοχελίδονα (Ptyonoprogne rupestris), είδος που είναι εύκολο να το εντοπίσουμε καθώς πετά αδιάκοπα σε μεγάλες ομάδες κοντά στα βράχια. Αντίθετα, οι Βουνοσταχτάρες (Tachymarptis melba) μπορεί να μας ξεγελάσουν, καθώς μοιάζουν πολύ με χελιδόνια και κινούνται πιο ελεύθερα.
Βραχοτσοπανάκος (Sitta neumayer)
Στις ορθοπλαγιές των Δελφών φώλιαζε παλιότερα, και ενδεχομένως ενεργοποιεί ακόμα την παλιά φωλιά του, ο Χρυσαετός (Aquila chrysaetos). Κάτω από τους Δελφούς θα δούμε ή θα ακούσουμε τα μικρά σμήνη από Κάργιες (Corvus monedula) που ενδημούν στα βράχια. Στα ίδια μέρη θα δούμε να φεύγουν με ταχύτητα, από κάποια σπηλιά ή εσοχή των βράχων, τα Αγριοπερίστερα (Columba livia).
Αγριοπερίστερο (Columba livia)
Τέλος, σε πολλές θέσεις θα εντοπίσουμε κάποια από τα ενδιαφέροντα αρπακτικά τη περιοχής, όπως ο Φιδαετός (Circaetus gallicus) και ο Πετρίτης (Falco peregrinus) ή κάποιο περιπλανώμενο Όρνιο (Gyps fulvus) από τις αποικίες της Δυτικής Ελλάδας.
Μια περιήγηση στη βάση των βράχων
Το πεδίο της προτεινόμενης διαδρομής, από τον Πετρίτη μέχρι τα Μαύρα Λιθάρια
Πατήστε για μεγέθυνση
Το πεδίο της προτεινόμενης διαδρομής, από τον Πετρίτη μέχρι τα Μαύρα Λιθάρια
Ανάμεσα στις οδικές διαδρομές που μπορεί να κάνει κανείς στον Παρνασσό, ελάχιστες εξυπηρετούν την προσέγγιση των ορθοπλαγιών. Η πιο ενδιαφέρουσα από αυτές ακολουθεί το χωματόδρομο από την Αράχωβα προς τα Διστομίτικα Καλύβια, περιτρέχοντας τη βάση του Πετρίτη, της Νερομάννας και των Μαύρων Λιθαριών και καταλήγοντας στην πηγή Ακρινό Νερό.
Χαρακτηριστικές γεωμορφές στη Νερομάννα
Με συνεχόμενες στάσεις κατά μήκος της διαδρομής, μπορούμε να δούμε όλα τα αρπακτικά του Παρνασσού, πολλά από τα κορακοειδή και ένα μέρος από τα στρουθιόμορφα, τόσο των βράχων, όσο και του δασοορίου. Επίσης, μπορούμε να επισκεφθούμε την πηγή Νερομάννα, το ξωκλήσι των Ταξιαρχών και τη Τούρκου Στρούγκα, μια από τις ελάχιστες αυθεντικές στάνες του βουνού.
Το καλοκαίρι, που ο δρόμος χρησιμοποιείται από τους κτηνοτρόφους, δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα βατότητας. Η διαδρομή φαίνεται με κόκκινο σύμβολο στο χάρτη και περιλαμβάνεται στον ψηφιακό οδηγό National Parks of Greece της Anadigit.
Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος
topoguide greece
Οδηγος του Παρνασσου
Ο οδηγός Παρνασσός topoguide είναι διαθέσιμος για συσκευές Android ως μία απο τις δεκάδες διαθέσιμες περιοχές της Ελλάδας, μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide greece. Ο Παρνασσός περιλαμβάνεται στην ομάδα της Κεντρικής Ελλάδας. Αποκτήστε τον οδηγό Παρνασσός topoguide ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.
Ο οδηγός Παρνασσός topoguide είναι επίσης διαθέσιμος για συσκευές iOS (iPhone και iPad) μέσα από την γενική εφαρμογή πεζοπορικών περιοχών Topoguide Greece. Αποκτήστε τον οδηγό του Παρνασσού ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή, επιλέγοντάς τον από την ομάδα της Κεντρικής Ελλάδας.
Η εφαρμογή παρέχει ενεργητική πλοήγηση κατά μήκος της διαδρομής, καθώς και έναν πλούσιο οδηγό στη γεωγραφία, τη φύση και τον πολιτισμό της περιοχής του Παρνασσού.
Όλα τα σημεία ενδιαφέροντος που απεικονίζονται στο χάρτη αποτελούν διαδραστικές πηγές πληροφορίας της εφαρμογής: στο πεδίο, κάθε σημείο προβάλλεται αυτόματα στην οθόνη όταν το πλησιάζουμε και μας οδηγεί στο σχετικό λήμα του ψηφιακού οδηγού που περιέχεται στην εφαρμογή.
