Η φύση της Κεντρικής Εύβοιας

Βλάστηση της Κεντρικής Εύβοιας

Το ορεινό σύμπλεγμα της Κεντρικής Εύβοιας, δηλαδή η Δίρφυς με το Ξεροβούνι, ο Πυξαριάς, η Ταναΐδα και τα βουνά γύρω από τη Σκοτεινή συγκροτούν τον μεγαλύτερο και πιο ζωντανό πυρήνα της ορεινής βλάστησης του νησιού. Το ελατόδασος που περιβάλλει τις κορυφές, το καστανόδασος της Δίρφυος αλλά και οι υποαλπικές πετροπλαγιές στη Δέλφη αποτελούν τα κυριότερα μέλη του αντίστοιχου τύπου βλάστησης σε ολόκληρη την Εύβοια.

Το κεφάλαιο παρουσιάζει τους κύριους τύπους βλάστησης της Κεντρικής Εύβοιας, δηλαδή τη ζώνη των φρυγάνων και του μεσογειακού θαμνώνα, το ημιορεινό πευκοδάσος, τα καστανοδάση της Στενής και των Στροπώνων, το ορεινό δάσος (που συγκροτείται κυρίως από έλατα και δευτερευόντως από μαυρόπευκα) και την χαμηλή κάλυψη των πετρολίβαδων των κορυφών. Παράλληλα, εξετάζει την παρόχθια βλάστηση των πολυάριθμων μικρών ποταμών και χειμάρρων της περιοχής και ρίχνει μια ματιά στους γεωργικούς θύλακες των Στροπώνων, σπάνιο πλέον συμπλήρωμα των ορεινών οικοσυστημάτων. Τέλος, σχολιάζει την ιδιαίτερη βλάστηση των ορθοπλαγιών και των φαραγγιών.

Αντίστοιχα, η χλωρίδα των ζωνών αυτών και κυρίως τα σπάνια μέλη της, συζητιώνται στο κεφάλαιο Η χλωρίδα της Κεντρικής Εύβοιας.

Τα φρύγανα

Στις ζώνες των παλιών - και πλέον εγκαταλελειμένων - καλλιεργειών ανάμεσα στα χωριά και τους πρόποδες του βουνού, αναπτύσσονται σήμερα ενώσεις φρυγάνων, που περιλαμβάνουν κυρίως είδη των διαταραγμένων εδαφών. Στις περιοχές αυτές κυριαρχεί μια χαμηλή βλάστηση από ακανθώδεις θάμνους και πόες, φυτά ανθεκτικά στη φωτιά και σκληροτράχηλα είδη με προσαρμογές στην παρατεταμένη ξηρή περίοδο.

Ανάμεσα σε πολλά άλλα είδη, χαρακτηριστικά μέλη των φρυγάνων στην περιοχή είναι οι λαδανιές (επικρατεί η Κρητική λαδανιά, Cistus creticus, συνοδευόμενη από την Άσπρη λαδανιά, Cistus salviifolius), ο Ασπάλαθος (Calicotome villosa), η Αφάνα (ή Αστοιβίδα, Sarcopoterium spinosum), το Αλογοθύμαρο (Anthyllis hermanniae), η Γαλαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos) και το Σκουπόχορτο (Osyris alba), ενώ κατά τόπους κάνουν έντονη την παρουσία τους και τα θαμνώδη Hypericum (H. empetrifolium, perforatum και perfoliatum).

Στο λήμμα Η χλωρίδα των φρυγάνων και του θαμνώνα της Κεντρικής Εύβοιας παρουσιάζονται μερικά στοιχεία για τη χλωρίδα της ενότητας.

Ο μεσογειακός θαμνώνας

Ανάμεσα στη ζώνη των χωριών, στα δυτικά ή την ακτή στα ανατολικά και το πευκοδάσος μεσολαβεί η ζώνη του μεσογειακού θαμνώνα, μια ένωση θάμνων και μικρών δέντρων που έχουν αναπτύξει προσαρμογές και ιδιότητες που τους επιτρέπουν να επιβιώσουν στις σκληρές συνθήκες που συνθέτουν το θερμό κλίμα, το στιφό εδάφος και η συνεχής πίεσης της βόσκησης.

Η ζώνη αυτή είναι πολυσχιδής και σύνθετη, καθώς οι τεκτονικοί, πετρολογικοί και μορφολογικοί όροι μεταβάλλονται συνεχώς και επηρεάζουν τις βλαστητικές συνθήκες. Τα κοινά χαρακτηριστικά των φυτών του μεσογειακού θαμνώνα είναι η μεγάλη ευρύτητα προσαρμογής και η εκπληκτική ισοστασία: η μεσογειακή μακκία μπορεί να καεί, να εκχερσωθεί ή να βοσκηθεί επί αιώνες και να επανέλθει σε μια ή δυο δεκαετίες σε μια ικανοποιητική κατάσταση και κυρίως στην ίδια σύνθεση ειδών.

Τα επικρατέστερα είδη της ζώνης αυτής είναι - φυσικά - το Πουρνάρι, το Σχίνο, η Αγριελιά, το Χρυσόξυλο, η Κοκκορεβυθιά και τα κέδρα (Θαμνοκυπάρισσο και άρκευθος), ενώ άλλοι μεγάλοι θάμνοι με σποραδική παρουσία είναι η Δενδρώδης γαλατσίδα, η Κουτσουπιά και το Παλιούρι. Κάτω από τη σκέπη των μεγάλων θάμνων ευδοκιμούν πολλοί μικρότεροι θάμνοι και γύρω από αυτούς πολλές πόες, ενώ κατά τόπους διατηρούνται άτομα ή συστάδες από πεύκα, που άλλοτε κάλυπταν σε μεγαλύτερο βαθμό τις πλαγιές αυτές.

Στο λήμμα Η χλωρίδα των φρυγάνων και του θαμνώνα της Κεντρικής Εύβοιας παρουσιάζονται μερικά στοιχεία για τη χλωρίδα της ενότητας.

Το δάσος της Χαλεπίου πεύκης

Από τους πρόποδες των βουνών και μέχρι τα 700-800 μ. απλώνονται τα ημιορεινά δάση, μεγάλες συμπαγείς εκτάσεις που διακόπτονται μόνο από ρεματιές, γεωργικές εκτάσεις και οικισμούς. Τα δάσος αποτελείται από Χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis), το κοινό πεύκο της νότιας Ελλάδας, που συνδυάζεται με πλούσια μεσογειακή μακία και ρεματική βλάστηση.

Στο μεγαλύτερο μέρους του, το πευκοδάσος είναι σε καλή κατάσταση, έχοντας υποστεί μικρές απώλειες από κλιματικές ή εδαφικές αντιξοότητες και πυρκαγιές. Κατά τόπους τα πεύκα βρίσκονται υπό καθεστώς ήπιας ριτηνοσυλλογής, ενώ παραμένουν αρκετοί διάσπαρτοι κτηνοτροφικοί πυρήνες : οι δραστηριότητες αυτές εξυπηρετούνται από ένα εκτεταμένο δίκτυο αγροτικών και δασικών δρόμων. Κατά τόπους, οι τομές των δρόμων διακόπτουν τη φυσικότητα των επιφανειακών απορροών, εντείνοντας φαινόμενα διάβρωσης των πρανών.

Σε ορισμένες ζώνες, που λόγω ιδιαίτερα ξηρών συνθηκών θεωρούνται ευάλωτες σε πυρκαγιές, έχουν γίνει αντιπυρικές λωρίδες: η πρακτική αυτή, κοινή στο μεσογειακό χώρο, θεωρείται αρκετά αποτελεσματικό μέτρο ασφάλειας, ενώ από την άλλη η διακοπή της συνέχειας του δάσους δεν φαίνεται να βλάπτει το συγκεκριμένο δασικό οικοσύστημα.

Στο λήμμα Η χλωρίδα του πευκοδάσους της Κεντρικής Εύβοιας παρουσιάζονται μερικά στοιχεία για τη χλωρίδα της ενότητας.

Το ορεινό δάσος

Το ορεινό δάσος της Κεντρικής Εύβοιας είναι παρόν σε όλα τα βουνά με υψόμετρο πάνω από 800 μέτρα και αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από Κεφαλληνιακή ελάτη (Abies cephalonica). Σποραδικά συναντάμε μικρές ομάδες ή άτομα ώριμων βελανιδιών και μεγάλες επιφάνειες με καστανιές, ενώ σε συγκεκριμένες θέσεις σχηματίζονται συστάδες από Μαυρόπευκα (Pinus nigra).

Στην έκταση του όλου συμπλέγματος, το ελατόδασος δεν είναι συνεχές και διακόπτεται από τις υποαλπικές, βραχώδεις ή γεωργικές ζώνες ή από δάση της Χαλεπίου πεύκης, που συνήθως αποικούν τα διάσελα σύνδεσης των επιμέρους όγκων. Στην κατετμημένη αυτή κάλυψη του ελάτου, η πιο εκτεταμένη από τις ενότητες είναι το ελατόδασος της Δίρφυος.

Όπως και σε πολλά άλλα βουνά της νοτιας Ελλάδας, τα έλατα της Κεντρικής Εύβοιας έχουν αρχίσει να επηρεάζονται από την αλλαγή του κλίματος: κατά τόπους, στις πιο βραχώδεις και κυρίως στις χαμηλότερες υψομετρικά θέσεις, παρατηρούμε ξερά έλατα. Το φαινόμενο είναι σημειακό και δεν έχει πάρει την έκταση που παρατηρούμε σε άλλα βουνά, ακόμα και σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Προφανώς η συνεισφορά της αυξημένης ατμοσφαιρικής υγρασίας που μεταφέρουν οι ανατολικοί άνεμοι βοηθά την επιβίωση των δέντρων μέσα στην ξηρή περίοδο.

Η πολύ ενδιαφέρουσα χλωρίδα του ορεινού δάσους της Δίρφυος σχολιάζεται στο λήμμα Η χλωρίδα του ελατοδάσους της Κεντρικής Εύβοιας.

Οι ορεινές καλλιέργειες

Παρόλο που η γεωργική δραστηριότητα έχει χαθεί σε ολόκληρη την Εύβοια - και μόλις συντηρείται στην ηπειρωτική Ελλάδα -, η Δίρφυς παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη εξαίρεση: τις ορεινές καλλιέργειες των Στροπώνων, που καταλαμβάνουν έκταση περίπου 700 στρεμμάτων στην υψομετρική ζώνη από τα 400 έως τα 800 μέτρα. Η γεωργική γη έχει διεκδικηθεί από το ημιορεινό και ορεινό δάσος - άρα περιβάλλεται από πεύκα, έλατα και καστανιές - πάνω σε μια σειρά ομαλές λεκάνες και οροπέδια, ανάντι και κατάντι του χωριού.

Μέσα στην έκταση αυτή καλλιεργούνται κηπευτικά, πατάτες και όσπρια, συντηρούνται οπωρώνες με ελιές, καστανιές, μηλιές, κερασιές και αχλαδιές και αναπτύσσονται φυτώρια. Τα κτήματα είναι μικρά, κατατμημένα από ζωηρές ρεματιές και μεγάλες συστάδες άγριας βλάστησης και η ανθρώπινη παρουσία είναι χαμηλής έντασης: αυτό το πλαίσιο φυσικής βλάστησης μέσα στο οποίο εγκολπώνεται ένα μωσαϊκό ψηφίδων υψηλής παραγωγικότητας αποτελεί πραγματικό δώρο για την πανίδα της περιοχής, που βρίσκει εδώ ένα πλούσιο συμπλήρωμα στους διάσπαρτους και ασταθείς πόρους του βουνού.

Εκτός του κάμπου των Στροπώνων, τα παλιά χωράφια της ορεινής ζώνης έχουν μετατραπεί σε λιβάδια με φτέρες, βουνοκυπάρισσα, σορβιές (Sorbus aria), αγριοκορομηλιές και γκορτσιές.

Το καστανόδασος

Η Καστανιά (Castanea sativa, εδώδιμη καστανιά), σε άγρια ή καλλιεργημένη μορφή, είναι ένα μεγάλο φυλλοβόλο δέντρο που έχει μακρινή συγγένεια με την Οξιά (παλιότερα λεγόταν Fagus castanea) και αναπτύσσεται σε περιοχές με σχιστόλιθους και πλούσια υγρασία ή πυκνό υδρογραφικό δίκτυο.

Η κατανομή της Καστανιάς έχει ευνοηθεί από τον άνθρωπο, που τη μετέφερε ευρέως εκτός της αρχικής μεσογειακής εξάπλωσής της σε όλη την Ευρώπη, όπου και εγκλιματίστηκε πλήρως. Η παρουσία της Καστανιάς στην Κεντρική Εύβοια σχετίζεται άμεσα με το πλούσιο υδρογραφικό πλέγμα των σχιστολιθικών πετρωμάτων και τα τα βαθιά εδάφη των ορεινών κοιλάδων. Λόγω της προσφοράς της στην αγροτική οικονομία έχει διαδοθεί ευρέως και έτσι τη βρίσκουμε σε όλα τα ορεινά χωριά (Στενή, Στρόπωνες, Γλυφάδα κλπ). Τα περισσότερα δάση ή συστάδες Καστανιάς στην περιοχή είναι εμβολιασμένα με ποικιλίες εξελιγμένων κάστανων, που είναι εδώδιμα, σε αντίθεση με τον καρπό της μη εμβολιασμένης Καστανιάς που είναι μικρότερος και στιφός.

Το καστανόδασος της Στενής είναι το πιο εκτεταμένο στην περιοχή της Κεντρικής Εύβοιας και το μόνο που περιλαμβάνει μεγάλο ποσοστό άγριων δέντρων, δηλαδή συστάδων που δεν έχουν κλαδευτεί και εμβολιαστεί ποτέ. Πράγματι, το συμπαγές καστανοδάσος της Στενής έχει έκταση περίπου 7.000 στρεμμάτων, από τα οποία στα 2.500 στρέμ. έγιναν από το 1932 εμβολιασμός και εξημέρωση των άγριων καστανόδεντρων. Οι καλλιεργημένες συστάδες κατατμήθηκαν σε μερίδια, όπου διανοίχθηκαν δρομάκια και ξέφωτα, στα οποία φυτεύτηκαν και κερασιές και μηλιές.

Τις τελευταίες δεκαετίες η καλλιέργεια των δέντρων και η παραγωγή καστάνου έχει ατονήσει και σήμερα το καστανόδασος της Στενής βρίσκεται υπό διαχείριση για ξυλοπαραγωγή, με το μεγαλύτερο ποσοστό του λήμματος να προορίζεται για καυσόξυλα. Ταυτόχρονα, η Καστανιά παραμένει σημαντικό μελισσοκομικό δέντρο: το μέλι της Καστανιάς θεωρείται ιδιαίτερα εύγευστο και ευεργετικό για την υγεία.

Από οικολογική σκοπιά, το καστανόδασος είναι ένα σπουδαίο συστατικό του ορεινού δάσους: η πυκνή φυλλωσιά του προσφέρει ένα σημαντικό κατάλυμα για στα πουλιά, η άφθονη φυλλάδα του δίνει καταφύγιο σε μεγάλους αριθμούς ασπόνδυλων και ερπετών, ενώ οι θρεπτικοί καρποί του αποτελούν καθοριστική πηγή διατροφής σε πολλά ζώα, κυρίως πουλιά και θηλαστικά.

Δηλωτική της πλούσιας ζωής του καστανοδάσους είναι η παρουσία πολλών αρπακτικών πουλιών, όπως το Ξεφτέρι και ο Χουχουριστής, μεγάλου αριθμού καρποφάγων ειδών, όπως το Αγριογούρουνο και η Κίσσα και ενός πλήθους εντομοφάγων στρουθιόμορφων, όπως οι παπαδίτσες και ο Καμποδεντροβάτης, που βρίσκουν άφθονη τροφή στις ραγάδες και τα βρύα των πολύμορφων κορμών.

Ορθοπλαγιές και φαράγγια

Παρόλο το αντίξοο περιβάλλον που προσφέρουν, οι κάθετοι βράχοι δεν είναι έρημοι από βλάστηση. Οι βραχώδεις παρειές φέρουν αναρίθμητες σχισμές, ζωνάρια, πατάρια και άλλες ασυνέχειες, στις οποίες συγκεντρώνονται εδαφικοί και υδατικοί πόροι, πενιχροί στα δικά μας μάτια, αλλά αρκετοί να συντηρήσουν φυτικούς οργανισμούς που αναζητούν περιβάλλοντα μικρού ανταγωνισμού.

Αξίζει να προσέξει κανείς ότι η βλάστηση των αδιατάρακτων βράχων είναι πολύ διαφορετική και πιο ποικίλη από εκείνη των τεχνητών πρανών που προκύπτουν από διανοίξεις δρόμων ή νταμάρια.

Σε κάθε περίπτωση, χαρακτηριστικά φυτά που ξεπερνούν τη μορφή της χασμοφυτικής πόας και μπαίνουν στην κατηγορία του θάμνου είναι η Κάππαρη και το Κρίταμο στα παράκτια βράχια και τα σκληροτράχηλα Ptilostemon chamaepeuce, Inula verbascifolia και Phagnalon rupestre στα φαράγγια.

Η πολύ ενδιαφέρουσα χλωρίδα των παράκτιων βράχων της Κεντρικής Εύβοιας σχολιάζεται στο λήμμα Η χλωρίδα των ακτών.

Η κατάσταση είναι αρκετά διαφορετική στις απόκρημνες ή κάθετες βραχώδεις πλαγιές γύρω ή πάνω από το δασοόριο. Ελάχιστα φυτά μπορούν να ευδοκιμήσουν κάτω από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία και τους συνεχείς ανέμους που σαρώνουν τους εκτεθειμένους αυτούς ασβεστολιθικούς βραχώνες. Αν και αποτελούνται από είδη σπάνια και συχνά ενδημικά, οι αραιές φυτοκοινωνίες των ακραίων αυτών βιοτόπων δεν αποτελούν πραγματική κάλυψη και τα μέλη τους εξετάζονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο της χλωρίδας.

Ρεματική βλάστηση

Στα ρέματα όλων των υψομετρικών ζωνών φυτρώνουν πλατάνια (Platanus orientalis), ιτιές (Salix sp.), σκλήθρα (Alnus glutinosa), σφενδάμια (Acer hyrcanum) και λεύκες (Populus tremula). Χαρακτηριστικό είναι το ωραίο πλατανόδασος της Στενής, που συγκροτείται από ψηλά, ώριμα άτομα και ευτυχώς δεν έχει προσβληθεί ακόμα από το μύκητα που έχει καταστρέψει τα παρόχθια δάση της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Από το δασοόριο μέχρι τις κορυφές

Οι κορυφές χαρακτηρίζονται από την εκτεταμένη εμφάνιση έντονα καρστικοποιημένων και διαβρωμένων ασβεστολίθων, πάνω στους οποίους συντηρείται ένα υπολειμματικό ελατόδασος, μαζί με ομάδες ή άτομα βουνοκυπάρισσου (Juniperus foetidissima), συχνά μεγάλης ηλικίας. Στο άνω δασοόριο θα συναντήσουμε και σποραδικά άτομα Ιτάμου (Taxus baccata). Η χλωρίδα αυτών των περιοχών είναι πλούσια, με πολλά σπάνια και ενδημικά είδη. Τα κυριότερα από τα είδη αυτά σχολιάζονται στο λήμμα Τα φυτά των κορυφών της Δίρφυος και του Ξεροβουνίου

Χαρακτηριστικοί θάμνοι των υποαλπικών πετρολίβαδων είναι η Daphne oleoides, η Οξύκεδρος άρκευθος (Juniperus oxycentrus) και η εντυπωσιακή Genista millii, που με αμέτρητα κίτρινα ανθάκια εκκινεί τον ανοιξιάτικο στολισμό των πλαγιών.

Ιδιαίτερη περίπτωση του τοπίου των κορυφών αποτελούν οι δολίνες στο δραματικά καρστικοποιημένο Ξεροβούνι, όπου ανάμεσα στις δεκάδες βαθιές δολίνες με κατασπασμένο βραχώδη πυθμένα υπάρχουν αρκετές ομαλές λεκάνες με terra rossa, που φιλοξενούν λίγη ποώδη βλάστηση.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος