Τα νερά του Μαίναλου

Ποτάμια, πηγάδια, στέρνες, λούτσες, πηγές και κρήνες του Μαίναλου

Το Μαίναλο είναι μια περιοχή με πολλά ρέοντα και υπόγεια νερά και πολυάριθμες πηγές και κεφαλάρια. Δύο σημαντικοί ποταμοί εκκινούν τις ροές τους από το Μαίναλο, ο Αλφειός και ο Λάδωνας, ενώ αρκετά άλλα μικρότερα ποτάμια, όπως ο Λούσιος, ο Ελισσών και ο Τράγος, γεννιώνται μέσα στις πτυχές του βουνού και συμβάλλουν με άλλους ποταμούς της Πελοποννήσου.

Ωστόσο, όπως όλα τα ασβεστολιθικά βουνά, το Μαίναλο έχει άνιση κατανομή των επιφανειακών νερών: απέναντι στις πλούσιες σε νερά ζώνες, όπως η χαράδρα του Λούσιου, απλώνονται απέραντες άνυδρες ζώνες, όπως η νότια πλευρά του συγκροτήματος, που ξεδιπλώνεται πάνω από τη λεκάνη της Μεγαλόπολης.

Στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε τα ποτάμια του Μαίναλου και τις πηγές και κρήνες των χωριών και του δάσους, αλλά και τις λύσεις που έδωσαν οι ντόπιοι για να εξασφαλίσουν το πολύτιμο νερό, εκεί όπου η φύση τους χάρισε πλούσια εδάφη, χωρίς να προσφέρει ταυτόχρονα και υδατικούς πόρους.

Τα ποτάμια του Μαίναλου

Ο Αλφειός

Ο Αλφειός είναι o μεγαλύτερος ποταμός της Πελοποννήσου, τόσο σε ότι αφορά στο μήκος, όσο και στον όγκο των νερών. Το όνομά του είναι αρχαίο και στη βυζαντινή περίοδο ονομαζόταν Αλφέας. Οι Φράγκοι τον αποκαλούσαν Charbon, ενώ οι ντόπιοι το έλεγαν Ρουφιά, λόγω των βαθιών και επικίνδυνων νερών στα περάσματά του.

Το συνολικό μήκος του Αλφειού είναι περίπου 110 χλμ. Οι ψηλότερες απορροές του βρίσκονται στο δυτικό τμήμα του Ασεατικού πεδίου, στη Φαλαισία και τους λόφους πάνω από το Ανεμοδούρι, ενώ δέχεται νερά και από το υπόγειο καρστικό δικτύο του Μαίναλου. Στον άνω ρου του συγκεντρώνει εποχικές ροές πολλών χειμάρρων, όπως του Ξερίλα, ενώ στο μέσο και κάτω ρου του συμβάλλουν ο Ελισσών, ο Λούσιος, ο Λάδωνας, ο Ερύμανθος και ο Κλαδέος.

Από τις ποικίλες πηγές του και μέχρι το φαράγγι της Καρύταινας, ο Αλφειός είναι ένας μάλλον ήσυχος ορεινός ποταμός, που κυλά σε μια ομαλή ζώνη, με εξαίρεση το μικρό φαράγγι Στενό Σπιθάρι. Από το στενό της Καρύταινας το ρεύμα του ποταμού γίνεται ορμητικό και δημιουργεί μια βαθιά χαράδρωση.

Ο Αλφειός εκβάλλει στο βόρειο άκρο του Κυπαρισσιακού κόλπου και με τις φερτές ύλες που μεταφέρει έχει συμβάλλει στη δημιουργία ποικίλων διαμορφώσεων, όπως ρηχές ακτές, αμμοθίνες, λωρίδες χέρσου και έλη, καθώς και των λιμνοθαλασσών του Καϊάφα, της Αγουλινίτσας και της Μουριάς.

Ο Λούσιος

Ο Λούσιος είναι κύριος παραπόταμος του Αλφειού. Σύμφωνα με την αρχαία μυθολογία πήρε το όνομά του, επειδή στις πηγές του ποταμού οι νύμφες Νέδα, Αγνώ και Θεισόα έλουσαν το νεογέννητο Δία.

Παρόλο το μικρό μήκος του (περίπου 23 χλμ), ο Λούσιος είναι ένας πλούσιος σε νερά και ορμητικός ποταμός. Η ψηλότερη πηγή του βρίσκεται στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, κοντά στο χωριό Καλονέρι. Ο Λούσιος, αφού περάσει δυτικά της Δημητσάνας, όπου υπάρχει το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, διασχίζει ένα εντυπωσιακό φαράγγι μήκους 15 χλμ, προτού καταλήξει στον Αλφειό, κοντά στην Καρύταινα. Μετά την περιοχή της αρχαίας Γόρτυνας ονομάζεται Γορτύνιος.

Οι πηγές της χαράδρας ανάμεσα στα χωριά Δημητσάνα, Ζάτουνα, Ζυγοβίστι και Στεμνίτσα, αποτέλεσαν τους βασικούς πόρους γύρω από τους οποίους αναπτύχθηκαν οι προβιομηχανικές υδροκίνητες εγκαταστάσεις της περιοχής. Τα πιο πάνω χωριά ήδη από το 16ο αιώνα άρχισαν να κατασκευάζουν υδροκίνητες βιοτεχνίας, όπως νερόμυλους, νεροτριβές, νεροπρίονα και μαντάνια, ενώ αργότερα δημιούργησαν οργανωμένες μονάδες παραγωγής μπαρούτης με βάση παρωτόγονους αλλά απόδοτικούς μπαρουτόμυλους και μεγάλα βυρσοδεψεία, όπου η επεξεργασία του δέρματος βασιζόταν σε μια αλληλουχία κατεργασιών στις οποίες το νερό έπαιζε πρωταρχικό ρόλο.

Στο χαμηλότερο τμήμα του φαραγγιού ο Λούσιος εμπλουτίζεται από διάφορες καρστικές πηγές που παλιότερα τροφοδοτούσαν τους νερόμυλους της Γόρτυνας. Σήμερα τα νερά αυτά καταλήγουν άμεσα στο ποτάμι.

Ο Ελισσώνας

Τα πρώτα νερά του Ελισσώνα αναβλύζουν στο κεφαλάρι του Αγίου Νικολάου Αλωνίσταινας και σμίγουν με άλλα νερά που κατεβαίνουν από τη ρεματιά της Πιάνας.

Ο Ελισσώνας κοντά στο χωριό Τσελεπάκο έχει ήδη συγκεντρώσει τον κύριο όγκο των υδάτων του. Η κατεύθυνση που ακολουθεί για λίγα χιλιόμετρα είναι ανατολική και, αφού πάρει μαζί του τα νερά που έρχονται από τον Ροεινό, βγαίνει στον κάμπο της Δαβιάς, όπου εκεί το ποτάμι αλλάζει το όνομά του και λέγεται Νταβιώτικο ποτάμι. Από εκεί συνεχίζει νότια και λίγο μετά το Καρτερόλι τα ορμητικά του νερά περνούν ελισσόμενα μέσα από ένα άγριο και επιβλητικό φαράγγι, την Μπαρμπουτσάνα. Μετά το φαράγγι περνάει την ιστορική ομώνυμη γέφυρα στο κάμπο της Μεγαλόπολης και κοντά στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Μεγάλης Πόλης. Λίγο πιο κάτω εκβάλλει στον Αλφειό, έχοντας διασχίσει 34 χλμ.

Ο Μυλάων

Ο Μυλάων είναι μικρός ποταμός της Γορτυνίας που διασχίζει τη ζώνη από την Ελάτη μέχρι τη μονή Κερνίτσας και μετά μπαίνει στον κάμπο του Δάρα. Παλιότερα οι μεγαλύτερες πηγές του ήσαν στο Ασπρονέρι, στις μαστευμένες σήμερα πηγές απέναντι από το Πυργάκι.

Ο Μυλάων συγκεντρώνει τα νερά πολλών πηγών: ο άνω ρους του σχηματίζεται από τα νερά των πηγών Κανελλάκι, Λουμάκι, Μπαρμπά, Εφτακαρβελού, Παλιοχώρι, Λάκκωμα, Κακαβιά και Προσηλάκι, ενώ στο μέσο ρου συγκεντρώνει τα νερά των πηγών Μακρίνου, Τρανή Βρύση, Αγίων Θεοδώρων, Αγίου Δημήτρη, Βρωμονέρι και άλλων. Στη θέση Ζιόζιου (διασταύρωση επαρχιακής οδού Βυτίνας-Δημητσάνας με τον τοπικό δρόμο προς το Μεθύδριο), ο Μυλάων δέχεται τα χειμαρρικά νερά του ρέματος Μαλίτα.

Στο μέσο ρου του, ο Μυλάων παλιότερα έθετε σε κίνηση τους νερόμυλους της Βυτίνας, από τους οποίους σώζονται τα ερείπια τουλάχιστον τριών. Η χαράδρα του βαθαίνει και στη θέση Μαύρα Λιθάρια σχηματίζει ένα σύντομο αλλά εντυπωσιακό φαράγγι.

Στη ζώνη απο του Ζιόζιου μέχρι τη μονή Κερνίτσας είναι γνωστά τρια σημαντικά γεφύρια, το μονότοξο γεφύρι του Ζαρζίου, το μεγάλο γεφύρι της Τζαβάραινας και το επίσης μονότοξο γεφύρι της Κερνίτσας.

Μετά την Κερνίτσα, ο Μυλάων δέχεται τα χειμαρρικά νερά της Λαγκάδας, που έρχεται από το Αγριδάκι και μπαίνει στο φαράγγι της Ανάληψης. Φτάνοντας κάτω απο την Καμενίτσα, η κλίση της κοίτης μετριάζεται και τελικά το ποτάμι φτάνει στο νότιο μέρος του κάμπου του Δάρα ως Ξεριάς ποταμός, χωρίς μόνιμη ροή. Ο Ξεριάς ενώνεται με το ρέμα Χελώνα κάτω απο του Δάρα και μαζί σχηματίζουν τον αρκαδικό Τράγο ποταμό, και αυτός χωρίς ροή τους θερινούς μήνες.

Κεφαλάρια και κρήνες των χωριών

Οι κρήνες αποτελούν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των περιμενάλιων οικισμών. Κτίσματα μικρού μεγέθους και κόστους, με δυσανάλογα μεγάλη όψη που επέτρεπε την έντονη προβολή των διακοσμητικών στοιχείων, εύκολα προσαρμόσιμες στην οικιστική δομή, οι κρήνες απέσπασαν για ένα μεγάλο διάστημα το ενδιαφέρον των ευπόρων μελών της τοπικής κοινωνίας και έγιναν μέσον προβολής τόσο του κοινωνικού ρόλου του εμπνευστή, ιδιοκτήτη ή χορηγού του έργου, όσο και των μαστόρων που το υλοποιούσαν. Σημείο κοινωνικής συνεύρεσης των ανδρών αλλά κυρίως των γυναικών του χωριού - μιας ομάδας που είχε έλλειμα δημόσιας παρουσίας -, η κρήνη πέρασε σταδιακά από το χρηστικό στο συμβολικό επίπεδο και έγινε επώνυμο, διαχρονικό και εντέλει μνημειακό συστατικό της τοπικής ιστορίας.

Σήμερα, οι παραδοσιακές κρήνες που συναντάμε στα χωριά του Μαίναλου είναι όλες λειτουργικές, ενώ διατηρούν ακέραια τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τους. Αν και έχουν χάσει τον κομβικό κοινωνικό ρόλο - και φυσικά τη χρηστικότητα - που είχαν, παραμένουν ξεχωριστά τεχνουργήματα της τοπικής παράδοσης και παντοτινά σημεία αναφοράς στις υλικές και άυλες ροές του οικισμού.

Μοναδική διαφοροποίηση από την ιστορική αφετηρία τους είναι ότι οι περισσότερες πλέον τροφοδοτούνται από το δημοτικό δίκτυο ύδρευσης.

Η εξέλιξη της μορφής της κρήνης ξεκινά από μια καθαρά οικοδομική φάση, όπου οι τεχνικές είναι απλές, διαχρονικές και αχρονολόγητες. Οι απλές αυτές κρηνικές κατασκευές σώζονται σήμερα μόνο στο βουνό, με χαρακτηριστικό δείγμα το απλό κρηνικό πλαίσιο της διαχρονικά πολύτιμης πηγής στης Γριάς το Λιθάρι, όπου η μάστευση είναι στοιχειώδης, η τοιχοποΐα αμελής και το πρέκι κέδρινο. Οι περισσότερες πηγές των βουνών έχουν μαστευτεί και οι κρήνες τους έχουν αντικατασταθεί με τσιμεντένιες δεξαμενές, απλές βρύσες και ποτίστρες.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, η κατασκευή της κρήνης περνά σε μια πιο αισθητική εκδοχή, που ταιριάζει με το ορθολογικό κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον της περιόδου. Τυπικά μέλη αυτής της νέας ομάδας κρηνών είναι μερικές από τις παλιές κρήνες της Βυτίνας, όπως της Αγίας Σωτήρας, ενώ οι κύριες κρήνες της γειτονικής Νυμφασίας σηματοδοτούν μια επιβλητική μνημειακή μορφή που θα βρει ελάχιστους μιμητές. Οι κρήνες της περιόδου έχουν επίπεδο τελείωμα, έναν ή περισσότερους κρουνούς, συχνά χάλκινους και συνοδεύονται από ποτίστρα.

Από τα τέλη του 19ου και όλο τον 20ό αιώνα, περίοδο άνθησης της ορεινής οικονομίας, αλλά και εμβασμάτων και χορηγιών από τους ξενιτεμένους, οι κρήνες αποκτούν ομαδικά νεοκλασικά αισθητικά στοιχεία, με κυρίαρχα στοιχεία την απόλυτη συμμετρία, την πέτρινη γούρνα και το αετωματικό επιστέγασμα. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει πλέον για αρχιτεκτονική, αν η τελευταία αυτή εκδοχή δεν ήταν στην πραγματικότητα στοιχειώδης, μαζική και τυποποιημένη. Είναι ενδιαφέρον ότι παρόλη την τοπική κοινότητα λιθοξόων, οι κρήνες δεν έχουν διακοσμητικά λιθανάγλυφα όπως στο Πήλιο ή το Ζαγόρι - πρόκειται σαφώς για αντανάκλαση της λιτής αρκαδικής αισθητικής. Επίσης, στο βαθμό που οι νεότερες κρήνες τροφοδοτούνται από το δίκτυο, δεν κατασκευάζονται πλέον στις θέσεις που υπαγορεύει η υδρολογία ή η ανάγκη, αλλά σε σημεία ανάπαυσης ή αναψυχής και άλλες παρόδιες τοποθεσίες. Πολλές από αυτές δεν έχουν καθόλου νερό - πρόκειται για πέτρινα "παραδοσιακά" προϊόντα προγραμμάτων ανάπλασης ή καλλωπισμού.

Οι κρήνες της Δημητσάνας

Το πιο προικισμένο, από πλευράς πηγαίων νερών, χωριό είναι αναμφίβολα η Δημητσάνα. Εκτός από το μεγάλο Κεφαλάρι στον Αγιώργη, που κινεί σειριακά τις υδροκίνητες βιοτεχνίες του χωριού - σήμερα ενταγμένες στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης -, η Δημητσάνα υδρεύεται από πολλές ακόμα πηγές, που αναβλύζουν ανάντι του οικισμού και τροφοδοτούν τις κρήνες των συνοικιών.

Οι κρήνες της Στεμνίτσας

Η Στεμνίτσα υδρευόταν από τη μεγάλη πηγή Μάννα, που τροφοδοτούσε πέντε μεγάλες πέτρινες κρήνες, όπως τη βρύση του Μπαρή, διανέμοντας τον πολύτιμο πόρο στις πάνω συνοικίες. Οι κάτω συνοικίες είχαν δικές τους πηγές, όπως τη Δραγουνέρα, μεγάλη δίκρουνη κρήνη πάνω στον παλιό ημιονικό δρόμο προς το Ελληνικό και το οροπέδιο της Μεγαλόπολης.

Οι κρήνες της Βυτίνας

Η Βυτίνα υδρευόταν από ποικίλες πηγές, εξοπλισμένες με μεγάλες, συχνά μνημειακές, κρήνες, οι οποίες τροφοδοτούσαν την κώμη πριν κατασκευαστεί το υδραγωγείο από τις πηγές Πυργακίου. Από τις παλιότερες κρήνες είναι η βρύση Αρτότση, ενώ δύο άλλες αξιοσημείωτες κρήνες είναι του Κοκότση και της Σωτήρας.

Οι κρήνες του Ζυγοβιστίου

Το Ζυγοβίστι ακουμπά στη ζώνη επαφής των ασβεστολίθων με τον υποκείμενο φλύσχη. Έτσι το χωριό έχει αρκετές τοπικές πηγές, όπως την Πάνω και την Πίσω Βρύση.

Οι κρήνες των Μαγούλιανων

Το κύριο σημείο ύδρευσης των Μαγούλιανων ήταν παλιότερα η βρύση του Κολοπανά, κρυμμένη σήμερα κάτω από το πλάτωμα της παρόδιας πλατείας του χωριού. Η πεντάκρουνη κρήνη πλαισιώνεται από τρεις στιβαρούς πεσσούς που κλείνουν με τόξα.

Οι κρήνες της Νυμφασίας

Κοντά στη Νυμφασία, εκτός από τη μικρή πηγή Βρυσούλα, αξίζει να επισκεφθούμε τις λιθόκτιστες ανακατασκευασμένες κρήνες Καρυδιά (αρχική κατασκευή του 1824) και Μούσγα (1876), που βρίσκονται στο δρόμο προς τη μονή Κερνίτσας.

Η ύδρευση των κεντρικών συνοικιών της Νυμφασίας γινόταν από το μεγάλο πηγάδι και τη διπλανή κρήνη Κάτω Βρύση, ενώ η ανατολική πλευρά του χωριού ανηφόριζε μέχρι την πηγή Νυμφασία, που τότε λεγόταν Προσινίκο και αναγνωρίστηκε ως η θέση της πηγής της αρχαιότητας που περιγράφει ο περιηγητής των ελληνιστικών χρόνων Παυσανίας. Η κρηνική κατασκευή που βλέπουμε σήμερα στην πηγή Νυμφασία είναι νεότερη.

Οι οικογένειες στα νότια του χωριού υδρεύονταν από την πηγή Βρυσούλα, σήμερα παραμελημένη. Στην περίμετρο χωριού, προς τη μονή Κερνίτσας, συναντάμε τις λιθόκτιστες ανακατασκευασμένες κρήνες Καρυδιά (αρχική κατασκευή του 1824) και Μούσγα (1876).

Οι κρήνες του Βαλτεσινίκου

Το Βαλτεσινίκο έχει πολλά πηγαία νερά και ανάλογες κρήνες. Μία από αυτές, ο Μαλικάς, βρίσκεται στην κάτω είσοδο του οικισμού, στο παλιό μονοπάτι από τα Μαγούλιανα.

Μία από τις παλαιότερες κρήνες του χωριού, ο Μαλικάς, βρίσκεται στην κάτω είσοδο του οικισμού, στο παλιό μονοπάτι από τα Μαγούλιανα. Η κρήνη έχει διπλή υπόσταση, με το παλιότερο κτίσμα να είναι μια χαμηλή ασκεπής κρήνη, ενώ το νεότερο είναι μεγαλύτερο κρηνικό οικοδόμημα με δίρριχτη στέγη.

Οι κρήνες των Λαγκαδίων

Τόπος πλούσιος σε πηγαία νερά, τα Λαγκάδια στολίζονται με πολλές κρήνες, που οι περισσότερες βεβαιώνουν τη δεξιοτεχνία των μαστόρων του χωριού στο λάξεμα και το χειρισμό της πέτρας. Πράγματι, αν και οι κρήνες των Λαγκαδίων δεν παρουσιάζουν κάποια αρχιτεκτονική πρωτοτυπία, είνα ιδιαίτερα καλοχτισμένες.

Πηγές και κρήνες της Καρκαλούς

Κτισμένη κοντά στον άξονα του άνω ρου του Λούσιου, η Καρκαλού έχει το προνόμιο να βρίσκεται και πολύ κοντά στη μεγάλη πηγή Νεροπρίονο, που παλιότερα κινούσε ένα νεροπρίονο και πιο πρόσφατα νερόμυλο. Σήμερα το νερό ρέει ελεύθερο σε στενή κοίτη.

Λίγο βορειότερα, χαμένη μέσα στο δάσος, η μικρή πηγή Νικολίτσα τροφοδοτεί μια παλιά, ξεχασμένη κρήνη.

Οι κρήνες του Ράδου

Ο οικισμός του Ράδου βρίσκεται σε μια περιοχή με πολλά πηγαία νερά. Χαρακτηριστική είναι η πηγή Πευκάνι, ενώ στην είσοδο του χωριού θα βρούμε δύο ωραίες πέτρινες κρήνες. Χαμηλότερα, προς τις αγροτικές ζώνες στα νότια, αναβλύζει η πηγή Κορφοξυλιά, σήμερα μαστευμένη.

Οι κρήνες της Καμενίτσας

Όπως και τα άλλα χωριά της περιοχής, η Καμενίτσα έχει αρκετά πηγαία νερά. Ο οικισμός είναι ενταγμένος πλέον στο δημοτικό δίκτυο, αλλά στην περίμετρό του λειτουργούν μερικές κρήνες με πηγαία νερά, όπως η κρήνη στη διπλή εκκλησία της Παναγιάς και η παρόδια βρύση Αγγελή.

Οι κρήνες της Ελάτης

Η Ελάτη βρίσκεται στον άξονα μιας σειράς αναβλύσεων που επεκτείνονται μέχρι το γειτονικό Πυργάκι. Η κύρια κρήν ητου χωριού βρίσκεται μπροστά στην είσοδο του περιβόλου της ενοριακής εκκλησίας της Παναγίας.

Πολύ χαμηλότερα, κοντά στην κοίτη του Μυλάοντα, αναβλύζει η πηγή Λακκώματα, που παλιότερα είχε κάποια κρηνική κατασκευή.

Οι κρήνες στο Λιμποβίσι

Οι πιο αξιόλογες πηγές γύρω από το Λιμποβίσι είναι η πηγή στο Αρκουδόρεμα - εξοπλισμένη με μεγάλη κρηνική κατασκευή -, η κρήνη στο ίδιο το ιστορικό χωριό και η πηγή Λιβάδι.

Οι κρήνες στου Σέρβου

Στην ανατολική είσοδο του Σέρβου συναντάμε μικρό χώρο αναψυχής, όπου έχει δημιουργηθεί η εντυπωσιακή κρήνη Σουληνάρι.

Η κρήνη Τρανή Βρύση στου Σέρβου αποτελεί τμήμα του κτιριακού συμπλέγματος της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής.

Άλλες κρήνες

Παλιότερα, η κύρια πηγή νερού του Ατσίχολου βρισκόταν χαμηλότερα από το χωριό, εκεί όπου σήμερα υπάρχει μεγάλο κρηνικό συγκρότημα από τσιμέντο.

Όλα τα μεγάλα μοναστήρια του Μαίναλου βρίσκονται πολύ κοντά σε κάποια πηγή. Η κρήνη της μονής Προδρόμου βρίσκεται μέσα στον περίβολο του μοναστηριού. Η αντίστοιχη βρύση της μονής Φιλοσόφου, που παίρνει νερό από την πηγή Καλάμι, βρίσκεται στο κέντρο του κτιριακού συγκροτήματος και ο χώρος είναι πάντα προσπελάσιμος.

Τα υδραγωγεία

Οι πρώτοι ανοιχτοί αγωγοί μεταφοράς νερού ήταν τα μυλαύλακα, δηλαδή τα πετρόχτιστα συνήθως κανάλια που οδηγούσαν το νερό των πηγών ισοκλινώς σε κατάλληή θέση για την εξασφάλιση μιας ικανοποιητικής υψομετρικής διαφοράς με σκοπό την κίνηση των νερόμυλων.

Με βάση τις κεκτημένες δεξιότητες, ήδη απο τον 19ο αιώνα είχαν κατασκευαστεί δίκτυα ανοιχτών αγωγών για τη μεταφορά νερού από τις πηγές προς τις κεντρικές κρήνες των μεγάλων οικισμών του Μαίναλου.

Με τη διάδοση των κλειστών αγωγών, η μεταφορά νερού έγινε ευκολότερη. Σταδιακά, τα δίκτυα αυτά έγιναν κανονικά υδραγωγεία, απέκτησαν δηλαδή φρεάτια και δεξαμενές.

Το μεγαλύτερο παλιό υδραγωγείο της περιοχής του Μαίναλου είναι τα δίκτυα από τις πηγές Πυργακίου και Μεθυδρίου, μεγάλες πλήρως μαστευμένες αναβλύσεις.

Ένα ακόμα υδραγωγείο μετέφερε το νερό της πηγής Γαύρος στα Μαγούλιανα.

Οι αγροτικές πηγές

Όλο το Μαίναλο, ακόμα και η άνυδρη νότια ζώνη, είναι κατάστικτο από μικρές και μεγαλύτερες πηγές, σημεία αναφοράς σε ένα πεδίο σχετικά ομαλό και φιλικό, άρα κατοικήσιμο και παραγωγικό.

Όλες οι πηγές, ακόμα και αυτές που στεγνώνουν το καλοκαίρι, έχουν τύχει κάποιας μάστευσης και έχουν εξοπλιστεί με κάποια μορφή κρηνικής κατασκευής ή ποτίστρας ή έχουν αξιοποιηθεί μέσω ενός δικτύου μεταφοράς με σκοπό την ύδρευση του κοντινότερου χωριού.

Στη θέση Παλαιοχώρι Ελάτης υπάρχει μεγάλη κρήνη, σημείο αναφοράς του παλιού συνοικισμού Εφτά Ψωμιά και ταυτόχρονα σημείο συνάντησης και ανάπαυσης όλων των διερχόμενων, ντόπιων και ξένων. Η κρήνη έχει πάντα άφθονο και κρύο νερό.

Η πλέον αξιομνημόνευτη πηγή νερού σε σπήλαιο είναι η παλαιότατη κρήνη στο ασκηταριό της Σφυρίδας. Η πηγή αναβλύζει και κυλά πάνω και μέσα στο βράχινο τοίχο της βραχοσκεπής που στέγει το μονΰδριο.

Στην άνω κοιλάδα του Μυλάοντα θα βρούμε την ωραία κρήνη του Μακρίνου και την πηγή στα Λακκώματα, κάτω από την Ελάτη.

Στην περιοχή του Βαλεσινίκου, είναι γνωστές οι πηγές της Αγίας Τριάδας, εξοπλισμένη με δεξαμενή, η βρύση στο Γριάς Λιθάρι και η μεγάλη πηγή Κρύα Βρύση, κοντά στο διάσελο Τσαπουρνιά.

Γύρω από τα Λαγκάδια, ο περιηγητής θα βρει σήμερα τη μικρή πηγή Κούμπλιζα και τη μεγαλύτερη βρύση της Δραΐνας, πυρήνας ενός παλιού αγροτικού συνοικισμού.

Ο αγώνας για νερό στις άνυδρες ζώνες

Είναι λίγο απρόσμενο, σε ένα συγκρότημα με σημαντικά ποτάμια και πολυάριθμες πηγές, καλυμένο από δάση και στον πυρήνα μιας περιοχής με αρκετές βροχές, να βρίσκουμε μεγάλες εκτάσεις απολύτως άνυδρες. Αυτή είναι όμως η συμπεριφορά του ασβεστόλιθου: η άτακτη δημιουργία των καρστικών δικτύων, διοχετεύει τις υπόγειες ροές σε απρόβλεπτες κατευθύνσεις, αποστερώντας από μεγάλες ζώνες το νερό των υπερκείμενων όγκων.

Η απάντηση των ορεινών κοινωνιών στο δίλημα που προέκυπτε από την ασύμμετρη κατανομή των εδαφικών και υδατικών πόρων ήταν απλή, αν και επίπονη: δημιούργησαν συστήματα συλλογής και αποθήκευσης του νερού, εκεί όπου τα χρειάζονταν, δηλαδή τόσο στις θέσεις όπου εγκαταστάθηκαν, όσο και στην καρδιά των μεγάλων και εύφορων λεκανών που τους χάρισε το βουνό. Τα συστήματα αυτά είναι κατά βάση στοιχειώδεις συλλέκτες ομβρίων, υλοποιημένοι σε τέσσσερις παραλλαγές:

• παραδοσιακοί υπόγειοι θάλαμοι συγκέντρωσης των απορροών μιας στενής εδαφικής ζώνης, που έχουν τη μορφή ανοιχτών ή κλειστών πηγαδιών, συνήθως με ψηλό επιστόμιο και μαγκανοπήγαδο
• υπόγειες κλειστές δεξαμενές συλλογής ομβρίων, κυρίως από την ίδια τους την επιφάνεια
• ανοιχτές λούτσες σε συμπιεσμένα εδάφη, συνήθως ελαφρά διαμορφωμένα
• σύγχρονοι ομβροσυλλέκτες με μεγάλη επιστρωμένη επιφάνεια συλλογής ομβρίων, κλειστό χώρο αποθήκευσης και ποτίστρα ή αγωγούς εκροής

Τα πηγάδια

Η πιο συνηθισμένη λύση μέσα στα χωριά ή στην άμεση περίμετρό τους είναι οι θάλαμοι με μορφή πηγαδιών. Τα "πηγάδια" αυτά τα συναντάμε κυρίως στο ανατολικό και νότιο Μαίναλο, σε κάποιους οικισμούς σε κεντρικό σημείο του χωριού, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις σε θέσεις ευνοϊκής υδροφορίας, όπως οι ρεματιές.

Τα πηγάδια μέσα στους οικισμούς συγκεντρώνουν αποκλειστικά τις επιφανειακές απορροές μια στενής και συχνά επιστρωμένης με πλάκες ζώνης. Τα πηγάδια των ρεματιών, συνήθως στην άμεση γειτονία του χωριού, αξιοποιούν το ρεύμα νερού που κυλά υπόγεια, στην κερματισμένη κοίτη. Βρίσκονται πάντα σε υπερυψωμένη θέση της όχθης, για να μην κινδυνεύουν από τα χειμαρρικά νερά. Σχεδόν πάντα είναι καλοφτιαγμένα και συνήθως συνιστούν σημείο κοινωνικής συνάντησης και συναλλαγής. Χαρακτηριστικό δείγμα, τα μνημειακά πηγάδια του Ελληνικού, μια ομάδα εξαιρετικών τεχνικών έργων, σωστά ανακατασκευασμένα και προβεβλημένα.

Παρόμοια κοινοτικά πηγάδια βρίσκουμε στη Σιλίμνα, τον Τσελεπάκο και τα Μανταίικα, αλλά κυρίως στο διάδημα οικισμών του νοτίου περιθωρίου του Μαίναλου - Σύρνα, Ψάρι, Παλαμάρι, Παλιομοίρι, Παύλια, Λυκοχια κλπ. Στο Ψάρι, το κύριο κοινοτικό πηγάδι ανακατασκευάστηκε μνημειακά και αφιερώθηκε στις γυναίκες του χωριού, που κουβαλούσαν ακούραστες με τις βουτσέλες το νερό στα σπίτια. Στην Παύλια είναι γνωστά περισσότερα από 20 πηγάδια.

Εκτός των οικισμών τα περισσότερα πηγάδια που συναντάμε βρίσκονται στο κέντρο φυσικών λεκανών και αποσκοπούν κυρίως στον ποτισμό των ζώων - σπάνια στην άρδευση κτημάτων ή περιβολιών. Διανοίγονται στο πρόσφορο τεχνικά κοκκινωπό έδαφος αποσάθρωσης (terra rossa) της λεκάνης και επωφελούνται της κατείσδυσης των νερών του φυσικού κοίλου.

Τα πηγάδια των χωριών έχουν μαγγάνια, ενώ στα κτηνοτροφικά πηγάδια η άντληση γίνεται με κουβάδες. Σε σημαντικές γεωργικές ζώνες, όπως ο Κάμπος του Δάρα, τα πηγάδια έχουν διευρυνθεί και στεγανοποιηθεί εσωτερικά και είναι εξοπλισμένα με πετρελαιοκίνητες αντλίες, που πιθανόν αντικατέστησαν ζωήλατα συστήματα άντλησης με κουβάδες.

Στέρνες, λούτσες, δεξαμενές και ομβροσυλλέκτες

Η μεγάλη δεξαμενή στο οροπέδιο του Αη-Γιώργη, ανάμεσα στο Περιθώρι και την Κάψια, τροφοδοτείται από τη μικρή ροή της μακρινής πηγής Σιπάτα, μέσω ενός παλαιού υδραγωγείου, που ανανεώνεται κατά τόπους και κατά διαστήματα. Η δεξαμενή συντηρεί το αξιοσημείωτο κτηνοτροφικό κεφάλαιο του Περιθωρίου.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος