Το νερό στην Ανατολική Μάνη

Η κατανομή των υδατικών πόρων στην Ανατολική Μάνη είναι ιδιαίτερα άνιση. Στο βόρειο τμήμα θα συναντήσουμε ένα μικρό αλλά συνεχούς ροής ποτάμι, το Σμήνο ποταμό, και λίγο νοτιότερα, στον όρμο του Βαθέως Αγερανού, απλώνονται παράκτια έλη, που διατηρούν νερό όλη τη χρονιά. Οι πηγές είναι αρκετές και έχουν καθορίσει τους όρους χωροθέτησης των οικισμών.

Αντίθετα, νότια από τον Κότρωνα, ξαναβρίσκουμε τον άνυδρο κόσμο της βαθειάς Μάνης. Με εξαίρεση λίγες πηγές, όπως στο Σουτάρι, τα Μενενιάνικα, τη μονή Κουρνού και το Αχίλλειο, οι υπόλοιποι οικισμοί έζησαν με τη συμπαράσταση της βροχής, που τη συλλέγουν και την αποθηκεύουν με τρόπους παρόμοιους με εκείνους της Δυτικής Μάνης.

Ο Σμήνος ποταμός

Ο Σμήνος ποταμός είναι ένα μικρό αλλά μόνιμης ροής ποτάμι, στη λεκάνη βόρεια του Γυθείου. Ο ποταμός διατηρεί το αρχαίο όνομά του, αν και τοπικά λέγεται και Πλατύ Ποτάμι, Ποτάμι της Άρνας, αλλά και Μπαρδουνοπόταμος, Βαρδούνιας και Ποτάμι της Μπαρδούνιας, από το άγνωστης ετυμολογίας όνομα της περιοχής που διατρέχει.

Ο Σμήνος πηγάζει από τις πηγές της Αγίας Μαρίνας, που αποτελεί την εκκροή μεγάλου καρστικού αγωγού μέσα σε σπηλιά. Ο άνω ρους έχει μια σχετικά απλή γεωμετρία, με όχθες πυκνά δασωμένες από παρόχθια βλάστηση. Ο μέσος ρους μαιανδρίζει αρκετά και διατρέχει μια βαθύτερη κοιλάδα με πιο ανοιχτά τοπία. Ο κάτω ρους, που ξεκινά από το χωριό Αρχοντικό, διατρέχει πιο επίπεδες ζώνες με καλλιέργειες, οι οποίες αρδεύονται από το ποτάμι. Το ποτάμι εκβάλει στον όρμο του Στομίου, κοντά στον οικισμό Αγαδαίικα. Για την επικοινωνία των εκατέρωθεν περιοχών, στο διάστημα από τις πηγές μέχρι το Αρχοντικό κατασκευάστηκαν παλιότερα τρία πέτρινα γεφύρια: το ρωμαϊκό γεφύρι της Άρνας, το γεφύρι της Μπαρδούνιας και το γεφύρι της Στάρας. Στο ίδιο τμήμα, λειτουργούσαν περίπου 10 νερόμυλοι, από τους οποίους κάποιοι σώζονται ακόμα. Τέλος, ανάντη του γεφυριού της Στάρας κατασκευάστηκε κατά την ρωμαϊκή περίοδο μεγάλο υδραγωγείο, για την ύδρευση του Γυθείου, από το οποίο διακρίνοτναι τμήματα καθώς και μια σήραγγα μήκους 16 μέτρων.

Δεν υπάρχουν εγκαταστάσεις ή δραστηριότητες μέσα στη μισγάγγεια του ποταμού, η κοίτη είναι όμως βατή και αξιοποιείται ως πεζοπορική διαδρομή.

Η διασύνδεση των χωριών εκατέρωθεν του Σμήνου γίνεται σήμερα με αρκετές οδικές γέφυρες.

Οι πηγές της νότιας ζώνης

Λίγοι είναι οι οικισμοί της νότιας ζώνης της Ανατολικής Μάνης που στηρίζονται σε γνωστές από παλιά πηγές. Πέραν των χωριών, οι λιγοστές πηγές έχουν ελκύσει και άλλες μόνιμες εγκαταστάσεις, όπως η μονή Κουρνού και η μονή Αγίου Γεωργίου στο Σκουτάρι.

Δύο μικρές αλλά ενδιαφέρουσες πηγές αναβλύζουν δυτικά και ανατολικά του κάστρου Πόρτο Κάγιο, στο Αχίλλειο. Η δυτικότερη και υψομετρικά καταλληλότερη πηγή προφανώς αποτελούσε το σημείο υδροληψίας του κάστρου και πιθανόν να υπήρχε κάποιος υδραγωγός βαρύτητας. Τα άλλα κάστρα της Μάνης, όπως και τα χωριά, βασίζονταν σε δεξαμενές ομβρίων.

Οι άνυδρες ζώνες

Πέραν των πιο πάνω, ευνοημένων από τη γεωλογία θέσεων, όλη η υπόλοιπη ΝΑ Μάνη έπρεπε να αντιμετωπίσει τις ετήσιες ανάγκες σε νερό με τη βοήθεια του μόνου υδατικού πόρου που είναι αδιάκριτα διαθέσιμος: της βροχής.

Στα χωριά, κάθε σπίτι είχε τη στέρνα του, όπου συγκεντρωνόταν με προσοχή οι εκρροές από μικρές, επιστρωμένες επιφάνειες, διαμορφωμένες σε κατάλληλη θέση, ειδικά για το σκοπό αυτόν. Οι στέγες ήταν από τίκλες (πλάκες) με ακανόνιστη απορροή και τα υλικά για τη συγκέντρωση των ομβρίων και τη μεταφορά τους σπάνιζαν. Το νερό αποθηκευόταν σε ημιυπόγειες δεξαμενές, με καλή αδιαβροχοποίηση και άνοιγμα με καπάκι. Σπάνια η στέρνα βρισκόταν σε σημείο ψηλότερο της υδροληψίας: έτσι η μεταφορά του νερού γινόταν σχεδόν πάντα με δοχεία.

Ο ποτισμός των ζώων

Ο ποτισμός των κοπαδιών γινόταν ανέκαθεν με απλούστερα μέσα: λούτσες, πέτρινες γούρνες, μικρές δεξαμενές και προδέκτες. Οι τεχνικές αυτές προσέφεραν λίγο νερό με ασταθή διαθεσιμότητα, που δεν μπορεί να συντηρήσει κοπάδι προβάτων ή βοοειδών: δεν είναι τυχαίο ότι στη Μάνη υπήρχαν μόνο γίδια, που είναι εξαιρετικά καλά προσαρμοσμένα στον άνυδρο πεδίο. Οι λούτσες, φυσικές ή τεχνητές, ήσαν διαμορφωμένες στο μόνο έδαφος που πρόσφερε στεγανότητα στη Μάνη: στην terra rossa, που συγκεντρωνόταν σε επίπεδες λεκάνες ή δολίνες. Οι λούτσες της Μάνης είναι μικρές και απελπιστικά εφήμερες. Οι μεγαλύτερες βρίσκονται στα Κορογονιάνικα και την Καινούργια Χώρα. Οι λαξεμένες σε πλουτώνια πετρώματα γούρνες, που κρατούσαν λίγο νερό της βροχής, αν και προφανώς είναι λύση ελάχιστης αποτελεσματικότητας, είναι αρκετά διαδεδομένες στα ορεινά της Μάνης. Βρίσκονται σχεδόν πάντα κοντά στις καλύβες των στανοτοπιών. Οι δεξαμενές για τα ζώα είναι πρόχειρα επιχρισμένες τάφροι, σκεπασμένες με σχιστολιθικά μακρόνια, που αφήνουν ένα μικρό στόμιο για την άντληση του νερού.

Οι προδέκτες, πετρόχτιστες κατασκευές για τη συλλογή ομβρίων, είναι σπάνιοι στη Μάνη και γενικά στην Ελλάδα, ίσως επειδή απαιτούν αρκετή και επιδέξια οικοδομική εργασία. Το πιο πυκνό δίκτυο από προδέκτες το συναντάμε στα Κορογονιάνικα. Είναι όλοι πλέον αποδομημένοι, εκτός από τον κοντινό στην Αγία Τριάδα, που διατηρεί αυτούσια την ιδιότυπη κατασκευή με των επάλληλων κόλουρων κώνων.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος