Μανιτάρια του Μαινάλου

Γνωρίστε είδη μανιταριών

Στην Ελλάδα είναι γνωστά περισσότερα από 2.000 είδη άγριων μανιταριών. Το πραγματικό σώμα των μυκήτων, το μυκήλιο, σχηματίζεται κυρίως μέσα στο έδαφος, ενώ αυτό που αναγνωρίζουμε ως μανιτάρι είναι η αναπαραγωγική δομή του οργανισμού, γνωστό ως καρπόσωμα.

Τα μανιτάρια είναι ετερότροφοι οργανισμοί που δεν φωτοσυνθέτουν, αλλά αποδομούν υπάρχοντα οργανικά συστατικά, επιταχύνοντας τους κύκλους της ανασύνθεσης του δάσους. Πολλά είδη δημιουργούν συμβιωτικές σχέσεις αλληλοβοήθειας (μυκόρριζα), ενώ άλλα παρασιτούν σε ζωντανό ή νεκρό ξύλο.

Τα μανιτάρια στο πευκοδάσος

Κοντά σε πολλούς οικισμούς του Μαινάλου συναντάμε ένα τεχνητά φυτεμένο δάσος πεύκων, με μεγαλύτερο αυτό που απλώνεται ανάμεσα στην Τρίπολη και την τεθλασμένη Ταμπούρια-Άγιοι Θεόδωροι-Ανάλυψη-άλσος Αγίου Γεωργίου. Κάτω από την σχετικά πυκνή κώμη, συχνά σε όξινα εδάφη και μέσα στην παχιά στρώση από πευκοβελόνες, θα συναντήσουμε μαι ενδιαφέρουσα ποικιλία από μανιτάρια, μικρότερη ή μεγαλύτερη, ανάλογα τις κλιματικές συνθήκες της χρονιάς.

Στα δάση αυτά θα βρούμε άφθονες αλεποπορδές (Lycoperdon, όπως τα Lycoperdon perlatum και Lycoperdon pyriforme), σχετικά πολλούς βωλίτες (γένη Suillus και Boletus, με πιο ενδιαφέροντα τα Boletus edulis, Boletus pinophilus και Suillus luteus), λακτάριους (τοπικά κουμαρίτες ή πευκίτες, κυρίως τα εδώδιμα Lactarius deliciosus και Lactarius salmonicolor), τον αρκετά κοινό σκουρόχρωμο πλευρώτο Pleurotus ostreatus, την έγχρωμη Russula integra, τις μάλλον ασυνήθιστες κανθαρέλες (Cantharellus cibarious), τις "τρομακτικές" αλλά εδώδιμες τρομπέτες (Cratarellus curnicupoides και Cratarellus lutescens) και βέβαια τη βασίλισσα του κάθε τύπου δάσους, τη χορταστική Macrolepiota procera - εύκολη στην αναγνώριση, ικανή να γεμίσει μόνη της ένα τηγάνι και ανθεκτική στις κλιματικές αντιξοότητες.

Μανιτάρια στο ελατόδασος

Τα ελατοδάση του Μαινάλου, απλώνονται στους πλούσιους εδαφικούς πόρους ενός ορεινού περιβάλλοντος με αρκετή υγρασία και ευνοϊκή γεωμορφολογία. Υλοτομημένα επί αιώνες με παραδοσιακό τρόπο, τα πολυπρόσωπα αυτά τοπία έχουν συσσωρεύσει άφθονη νεκρή ύλη κλαδιών, βελονών και πρέμνων. Πάνω στον καμβά αυτό, έρχεται η φύση το φθινόπωρο και κεντά, από κορμό σε κορμό, τα αραχνοΰφαντα μυκήλια των μανιταριών.

Το φθινόπωρο, το ορεινό δάσος είναι απλά κατάσπαρτο από μανιτάρια. Όλα τα γένη συνωστίζονται εδώ πάνω: Αμανίτες, Κορτινάριοι, Ρουσούλες και Λακτάριοι στις πυκνές λόχμες με τα Αγαρικά στις παρυφές τους, Λεπιότες στα ξέφωτα και αναρίθμητες άλλες ομάδες από Hypholoma, Clitocybe, Hygrophorus, Craterellus, Boletus, Suillus, Pleurotus, Mycena, Stropharia και Tricholoma σε κάθε κατάλληλη θέση και ευκαιρία.

Εκτός από τα επίγεια μανιτάρια, την τιμητική τους έχουν και τα μανιτάρια που αναπτύσσονται στους πεσμένους κορμούς και κλαδιά που σαπίζουν. Ο προσεκτικός παρατηρητής θα βρει εκτός από τις γνωστές ευμεγέθεις και ξυλώδεις ίσκες, μια τεράστια ποικιλία από χρωματιστά και συχνά ημιδιαφανή καρποσώματα που μοιάζουν να στολίζουν τις νεκρικές πομπές του ξύλου.

Οι παράξενες μορφές των μυκήτων

Εκτός από τη γνωστή μορφή του καρποσώματος με το καπέλλο και το πόδι, ο ευφάνταστος γενετικός καλλιτέχνης της Φύσης δημιούργησε μια ατελείωτη ποικιλία μορφών, χρωμάτων και δομών. Τα δάση του Μαινάλου είναι μια πραγματική γκαλερί παράδοξων σχημάτων.

Θα ήταν πολύ κουραστικό να παραθέσουμε όλα τα γένη των αλλόκοτων μανιταριών, αλλά αξίζει να θυμηθούμε μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά, όπως τα Hydnum, που έχουν βελονίτσες αντί για λάμες, τα συμπαγή "αιμορραγούντα" Hydnellum, οι ζελατινώδεις Aleuria, Guepinia και Otidea, οι δερματώδεις Caloscypha, τα ροπαλόμορφα Clavariadelphus, ο αναίσχυντος Phallus impudicus, τα αστερόμορφα Geastrum και οι "θαμνώδεις" Clavaria και Ramaria.

Τα μανιτάρια των λιβαδιών

Τα λιβάδια κατά μήκος του Menalon Trail είναι παλιά κτηνοτροφικά πεδία, εγκαταλελειμένα χωράφια ή δολίνες: δεν θα συναντήσουμε ορεινά λιβάδια στα υψόμετρα της πορείας μας. Αν και συχνά στολισμένες με βραχώνες, οι ανοιχτές αυτές εκτάσεις είναι πολύ εύφορες, αποτέλεσμα του υγρού ηπειρωτικού κλίματος και της μακρόχρονης λίπανσης από τα κοπάδια. Στα λιβάδια αυτά θα βρούμε μια ενδιάφερουσα μυκοχλωρίδα, με αρκετά εδώδιμα είδη.

Το πιο εντυπωσιακό από τα μανιτάρια των λιβαδιών είναι η μεγαλειώδης Macrolepiota procera, πιο συνηθισμένη στις παρυφές ανάμεσα στους ανοιχτούς βιοτόπους και το δάσος. Κοντά της θα βρούμε διάφορα Αγαρικά (Agaricus campestris και Agaricus arvensis), ενώ κατά τόπους αναπτύσσονται ομάδες από Βωλίτες και διάσπαρτα άτομα της ομάδας των Αλεποπορδών (Calvatia, Lycoperdon). Χαρακτηριστικοί είναι οι κυκλικοί σχηματισμοί των Μαράσμιων (Marasmius oreades).

Καθότι η ορεινή κτηνοτροφία έχει περάσει εδώ και 2 δεκαετίες μαζικά από τη γίδα στην αγελάδα, τα λιβάδια είναι πλέον κατασπαρτα από τις σβουνιές των γαλήνιων αυτών τετράποδων. Στις πλούσιες σε οργανικά συστατικά μάζες αυτές θα βρούμε τους εφήμερους Κοπρίνους, με πιο συνηθισμένο τον πολύ κοινό Coprinus comatus και κάπου στις σκιές - και συνήθως σε κοπριές περισσοδάκτυλων θηλαστικών - θα βρούμε διακριτικές συστοιχίες του Coprinellus niveus.

Τα εδώδιμα μανιτάρια

Το πoιο μανιτάρι θα συλλέξουμε για τροφή είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα: τα είδη που μπορούν να καταναλωθούν με ασφάλεια - από κάποιον με μικρή επαφή με τους λαβυρίνθους της ταξινομικής των απίθανων αυτών οργανισμών - είναι πολύ λίγα. Εκτός από τις απαραγνώριστες Macrolepiota procera, που χάρη στο μέγεθός τους μπορούν να γεμίσουν εύκολα ένα καλάθι, και 1-2 είδη αγαρικών των λιβαδιών, ελάχιστα άλλα είδη είναι ασφαλή. Για παράδειγμα, όταν είναι ακόμα νεαροί, οι μυθικοί Αμανίτες του Καίσαρα (Amanita ceasarea), μοιάζουν πολύ με τους θανατηφόρους Amanita phalloides.

Προσοχή χρειάζεται και με τα Βασιλομανίταρα (Boletus edulis), καθώς πολλά από τα είδη του γένους των Boletus και των συγγενικών Suillus είτε δεν είναι βρώσιμα, είτε είναι ελαφρά τοξικά. Πιο ασφαλείς είναι οι πεντανόστιμοι Κουμαρίτες (Lactarius deliciosus), που στην χειρότερη περίπτωση μπορούμε να τους μπερδέψουμε με τους επίσης γευστικούς Lactarius salmonicolor, όπως και η εξαιρετικά νόστιμη Μαύρη τρομπέτα (Craterellus cornucopioides).

Ένα ακόμα ασφαλές μανιτάρι είναι η κανθαρέλλα (Cantharellus cibarius), που χάρη στο κίτρινο χρώμα και τη χαρακτηριστική επέκταση των λαμών πάνω στο πόδι, είναι εύκολα αναγνωρίσιμη.

Τα μαγικά μανιτάρια

Το πιο εντυπωσιακό από τα μανιτάρια του δάσους είναι αναμφίβολα ο ολόλαμπρος Μυγοκτόνος αμανίτης (Amanita muscaria). Λόγω των τοξικών ουσιών που περιέχει, και οι οποίες έχουν απρόβλεπτες επιπτώσεις - από παραισθήσεις έως και εξαιρετικά δυσάρεστες καταστάσεις - λέγεται και "ζουρλομανίταρο". Εικονιστικά, είναι το πιο γνωστό μανιτάρι και έχει συνδεθεί με μαγικά και μυστηριώδη όντα και ιστορίες - σε κάθε σπίτι υπάρχει ένα παιδικό βιβλίο με νάνους κάτω από ένα πελώριο ζουρλομανίταρο.

Ανάμεσα στα πολλά και παράδοξα γένη μανιταριών που αναπτύσσονται σε σάποιο ξύλο και ρίζες και που στην Ελλάδα τα λέμε γενικά "ίσκες", ξεχωρίζουν τα ιδιόμορφα είδη του γένους Γανόδερμα. Το πιο γνωστό είδος του γένους είναι το Ganoderma lucidum, που αναπτύσσεται στο σκληρό ξύλο των πλατύφυλλων. Αν και δεν τρώγεται, λόγω της ξυλώδους υφής του, είναι περιζήτητο γιατί πιστεύεται ότι το αφέψημα που παράγεται από λεπτές, αποξηραμένες φέτες φρέσκου γανοδέρματος έχει αντικαρκινικές ιδιότητες - άλλωστε ένα συγγενικό είδος, γνωστό ως reishi (Ganoderma lingzhi) θεωρείται από τους Απω-ασιατικούς πολιτισμούς ως «το μανιτάρι της αθανασίας». Στο Μαίναλο συναντάμε κυρίως το πολύ παρόμοιο Ganoderma carnosum, που ενδημεί σε ρίζες και κορμούς κωνωφόρων.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος