Η οροσειρά της Ροδόπης

Το δάσος Λεπίδα

Το δάσος και τα λιβάδια Λεπίδα και η δασική περιοχή Τραχωνίου απλώνονται νότια και ανατολικά της Στάμνας, μέχρι το δυτικό όριο της Χαϊντούς. Πρόκειται για μια μεγάλη ζώνη δασών και οροπεδίων, που μέχρι το Β' Παγκόσμιο Πολεμο φιλοξενούσε μια σημαντική κτηνοτροφία. Αν και το δάσος επανέκτησε τις επικράτειές του, ο παλιός πυρήνας των σαρακατσαναίικων λιβαδιών εξακολουθεί να προσθέτει μια νότα φωτός και χρωμάτων στο σκούρο δάσος.

Ουσιαστικά, η ενότητα του Λεπίδα συνιστά το χώρο μέσα στον οποίο εκπτύσσονται οι παραπόταμοι και ο κύριος ρους του Αρκουδορέματος. Ο ανώτερος υδροκρίτης της λεκάνης ταυτίζεται με τη συνοριογραμμή, η οποία περνά από διαδοχικές κορυφές των 1500-1600 μέτρων.

Τόπος άνισος, αλλού βραχώδης και επικλινής και αλλού ομαλός και φιλικός, το δάσος του Λεπίδα έζησε μια μικρή περίοδο αίγλης με την εποχιακή εγκατάσταση των Σαρακατσάνων και τη διέλευση της βουλγαρικής αγροτιάς, που κατέβαινε στα μακεδονο-θρακικά παράλια για δουλειά.

Με την αναχώρηση του μικρού πομάκικου πληθυσμού και την άφιξη των Ποντίων, η προσπάθεια για εξημέρωση του δύσβατου αυτού τόπου κορυφώθηκε, ενώ λίγες δεκαετίες αργότερα ξεκίνησε η συστηματική εκμετάλλευση του δάσους, που συγκράτησε τους κατοίκους και συνέδεσε τους τοπικούς πόρους με την ευρύτερη οικονομία.

Σήμερα τα δάση του Λεπίδα και της Στάμνας συνιστούν μια σφήνα άγνωστων τόπων ανάμεσα στο φιλολογικά γνώριμο Φρακτό και την κάπως τουριστική Χαϊντού, «μετά το Φαρασινό» από τη μια και «μετά τον Ουλούγιαλα» από την άλλη.

Οι καταρράκτες

Οι ρεματιές της περιοχής του Λεπίδα, όπως και στις άλλες ενότητες της Ροδόπης, στολίζονται με αρκετούς καταρράκτες, με πιο γνωστούς του Σκοτεινού ρέματος, του ρέματος Λεπίδα και της Αγίας Βαρβάρας.

Ο καταρράκτης της Αγίας Βαρβάρας βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον κεντρικό άσφαλτο, στο σκέλος του δρόμου που περιτρέχει την κοιλάδα του Αρκουδορέματος. Ο καταρράκτης, ωστόσο, δεν είναι πάνω στη ροή του Αρκουδορέματος, αλλά στον παραπόταμό του, το Βαθύρεμα, το οποίο έχει την αφετηρία του στο Λειβαδίτη της Χαϊντούς και τις πηγές του πάνω από το μεγάλο ομώνυμο καταρράκτη. Χάρη στη μεγάλη λεκάνη απορροής, ο καταρράκτης της Αγίας Βαρβάρας έχει μεγάλη παροχή και η ορμή του νερού έχει σχηματίσει στη βάση του μια ευμεγέθη λίμνη. Το σύντομο μονοπάτι που οδηγεί εκεί ξεκινά από τον κεντρικό δρόμο, δίπλα σε παρόχθιο καφέ και δρασκελίζει το Αρκουδόρεμα με κρεμαστή πεζογέφυρα.

Ο καταρράκτης του Σκοτεινού ρέματος βρίσκεται σε παραπόταμο του Αρκουδορέματος (ρέμα Καμπά) και δεν έχει εύκολη πρόσβαση. Η προσπέλαση της περιοχής γίνεται μέσω του δρόμου του Ουλούγιαλα.

Πιο εντυπωσιακός από τους τρεις, είναι ο καταρράκτης στο ρέμα Λεπίδα. Πρόκειται για μια ωραία υδατόπτωση, ορμητική και «καταιονιστική» όταν έχει πολλά νερά, που πέφτει από ύψος περίπου 20 μέτρων πάνω σε έναν μαύρο γρανίτη. Η προσπέλαση της θέσης γίνεται με καλό μονοπάτι μήκους 720 μ., αρκετής υψομετρικής διαφοράς, επισημασμένο στην αρχή και διαμορφωμένο πάνω σε απότομη πλαγιά.

Η βλάστηση

Οι κοιλάδες από τη ζώνη του Αρκουδορέματος μέχρι τα 1300-1400 μέτρα καλύπτονται από δάση φυλλοβόλων - δηλαδή χαμηλά το τυπικό μίγμα δρυών και άλλων πλατύφυλλων της Ροδόπης και ψηλότερα οξιές. Από το τέλος της ζώνης της Οξιάς αρχίζει ένα εκτεταμένο δάσος κωνοφόρων που συντίθεται από τα τέσσερα δασικά δέντρα της περιοχής: Μαυρόπευκο στις κάπως ξηρές ζώνες, Δασόπευκο στις λεκάνες, Ερυθρελάτη στις ψηλότερες τοποθεσίες και λίγα Μακεδονίτικα έλατα σε διάφορες θέσεις.

Σε όλες τις ομαλές λεκάνες, η σύγχρονη κτηνοτροφία των βοοειδών συντηρεί τα ανοιχτά τοπία που της κληρονόμησε η αιγοπροβατοτροφία των περασμένων αιώνων. Οι κτηνοτρόφοι εξακολουθούν να εγκαθίστανται εποχιακά, αλλά πλέον σε κάπως ανετότερες και πρακτικά μόνιμες, εγκαταστάσεις.

Στα ανάντι του Ουλούγιαλα βρίσκεται ένας από τους όξινους τυρφώνες της Ροδόπης. Όπως και οι αντίστοιχοι τυρφώνες της Ελατιάς και της Χαϊντούς προστατεύεται από παρεμβάσεις, καθότι η διαστρωμάτωση των αποθέσεων περικλείει κόκκους γύρης από τα δέντρα περασμένων χιλιετιών, αποτελώντας έτσι μια τράπεζα μνήμης της βλάστησης παλιότερων περιόδων.

Η πανίδα

Έκταση που συνδυάζει το δασικό στοιχείο με τα λιβάδια, στα οποία μεγάλα κοπάδια παραμένουν όλη τη θερινή περίοδο, η περιοχή του Λεπίδα φιλοξενεί μια μίξη από ζώα του δάσους και των λιβαδιών. Βασικό συστατικό της ανθεκτικότητας του τόπου είναι ότι η ορεινή ζώνη ερημώνει εντελώς από το Νοέμβριο μέχρι και τον Μάιο, αφήνοντας το χώρο ελεύθερο στα θηλαστικά και τα πουλιά των γύρω ενοτήτων. Στο ίδιο διάστημα, η βλάστηση και η χλωρίδα προλαβαίνουν να πάρουν μια ανάσα.

Τα πουλιά

Το δάσος του Λεπίδα και τα λιβάδια που ενσωματώνει φιλοξενούν όλα τα δασικά είδη της Κεντρικής Ροδόπης, αλλά ελκύουν και είδη που συμπληρώνουν τα ενδιαιτήματα του ορεινού δάσους με τους πόρους των λιβαδιών, όπως οι Κεδρότσιχλες, οι Κοκκινότσιχλες, ορισμένες σπίζες, τα περισσότερα τσιχλόνια, ακόμα και οι μερμηγκοφάγοι δρυοκολάπτες.

Επιπλέον, το πιο ανοιχτό τοπίο εξυπηρετεί και τις θηρευτικές πρακτικές των μεγάλων δασικών αρπακτικών, όπως ο Γερακαετός, που έχει παρατηρηθεί εδώ.

Επισημαίνουμε ότι η περιοχή δεν έχει διερευνηθεί συστηματικά και πολλά τοπία, όπως ο Ουλούγιαλας και τα μεγάλα ρέματα, μπορεί να κρύβουν κάποιες εκπλήξεις.

Το δασικό εργοτάξιο Λεπίδα και άλλες δραστηριότητες

Ο κύριος δασικός δρόμος από τα Διπόταμα οδηγεί στο δασικό εργοτάξιο Λεπίδα: πρόκειται για ένα μεγάλο συγκρότημα από εγκαταλελειμένα και φθαρμένα λυόμενα, που παλιότερα εξυπηρετούσαν τη διαχείριση των υλοτομιών στα γύρω δάση. Τα κτίσματα είναι ανοιχτά (και βανδαλισμένα), οπότε μπορεί να βρει κανείς καταφύγιο σε μια καταιγίδα ή και να διανυκτερεύσει σε περίπτωση ανάγκης.

Μετά το δασικό εργοτάξιο, ο δρόμος δεν είναι χαλικόστρωτος και σταδιακά γίνεται αβέβαιης βατότητας, ειδικά μετά τον Οκτώβρη.

Περιοχή απομονωμένη και ελάχιστα γνωστή, το δάσος Λεπίδα φιλοξενεί μόνο υλοτόμους, κτηνοτρόφους και σπανιότατα ερευνητές· οι λιγοστοί επισκέπτες εστιάζουν στη ζώνη του Αρκουδορέματος και τους καταρράκτες. Παλιότερα, στο Αρχοντοβούνι είχε ανιχνευτεί μεταλλοφορία πισουρανίτη και ουρανίτη, αλλά μετά από πιλοτική εξόρυξη και κατεργασία, η αξιοποίηση του κοιτάσματος εγκαταλείφθηκε ως ασύμφορη.

Προσπέλαση και περιήγηση

Ο δρόμος που οδηγεί στο δάσος Λεπίδα ξεκινά από τον κεντρικό δρόμο Παρανεστίου-Θερμιών στη γέφυρα Bailey και αρχικά ακολουθεί το Αρκουδόρεμα. Από τον παραποτάμιο αυτόν κλάδο αποκλίνει ο άσφαλτος που οδηγεί προς την Πρασινάδα, που και αυτός διακλαδίζεται αριστερά προς τη Σίλλη. Μετά την Πρασινάδα, ο άσφαλτος συνεχίζει μέχρι τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, από όπου συνδέεται με το κεντρικό δασικό δρόμο της Στάμνας μέσω δύσβατου χωματόδρομου.

Ο παραποτάμιος δρόμος φτάνει στη συμβολή των ρεμάτων Τσουκάλι (που αποστραγγίζει το κέντρο της δασικής περιοχής του Λεπίδα) και Αρκουδόρεμα (που τροφοδοτείται από τα ανάντι από το ρέμα Καμπά και το Μελόρεμα): στη θέση αυτή, χάρη στα παρόχθια λιβάδια και τις ομαλές γύρω πλαγιές, άνθισε κάποτε ένας μικρός γαλαξίας κτηνοτροφικών συνοικισμών, τα ονόματα των οποίων μας μεταφέρθηκαν ως Ποταμιά, Διπόταμα, Μυλονοχώρι και Άγιος Νικόλαος.

Η σύνδεση της περιοχής αυτής με το Παρανέστι γινόταν με ένα παραποτάμιο μονοπάτι, που δρασκέλιζε το ρέμα Τσουκάλι με τη βοήθεια τοξωτής γέφυρας, η οποία είναι επισκέψιμη με σύντομο μονοπάτι.

Από τη συμβολή των ποταμών ξεκινά και ο δρόμος που εξυπηρετεί το Τραχώνι, άλλοτε κέντρο αναφοράς μια μεγάλης αγροδασικής περιοχής στα μακεδονο-θρακικά όρια. Η σύνδεση του Τραχωνίου με τα Διπόταμα γινόταν μέσω της εντυπωσιακής γέφυρας των Διποτάμων (ή Τραχωνίου), η οποία σώζεται σε άριστη κατάσταση και εξακολουθεί να εξυπηρετεί πεζοπόρους και δρομείς.

Πριν περάσουμε τη γέφυρα των Διποτάμων, σύντομο μονοπάτι οδηγεί σε μικρό επίπεδο χώρο όπου έχει ανεγερθεί ένας ενδιαφέρων ναΐσκος, αφιερωμένος στον Άγιο Πολύκαρπο. Το μονόχωρο, σχεδόν λιλιπούτειο, κτίσμα είναι φτιαγμένο από ποταμίσιες κροκάλες και περιβάλλεται από δεκάδες μικρές και μεγαλύτερες λίθινες στήλες με εγχάρακτες μορφές αγίων. Το θέαμα, τόσο μυστηριακό όσο και δυσεξήγητο, συνάδει με την επιβλητικότητα της χαράδρας.

Από τα Διπόταμα, ο δρόμος συνεχίζει ως χαλικόστρωτος καλής βατότητας και φτάνει στο δασικό εργοτάξιο Λεπίδα. Μετά από λίγα χιλιόμετρα φτάνουμε στο Μεγάλο Λιβάδι, από όπου το οδικό δίκτυο διακλαδίζεται σε δρόμους ήσσονος βατότητας, που εξυπηρετούν τα παλιά λιβαδοτόπια και τα προωθημένα εργοτάξια των υλοτόμων, ενώ ένας κλάδος συνδέεται με τη Στάμνα. Μια από τις διακλαδώσεις περιτρέχει το λιβάδι Καλντερίμι (το τοπωνύμιο αναφέρεται στο παλιό καλντερίμι που συνέδεε τα βουλγάρικα χωριά με το Παρανέστι) και συνεχίζει προς το λιβάδι Ουλού Γιαϊλά.

Το λιβάδι Ουλού Γιαϊλά (οι ντόπιοι το λένε «ο Ουλούγιαλας»), είναι ένα πολύ ενδιαφέρον τοπίο με ομαλό ανάγλυφο που καταλαμβάνει έκταση 12.000 στρεμμάτων. Το Ουλού Γιαϊλά διαρρέεται από πολλές μικρές ρεματιές οι οποίες συγκλίνουν στο ρέμα Καμπά, που στα κατάντι σχηματίζει τον καταρράκτη του ρέματος Καμπά (ή καταρράκτη του Σκοτεινού ρέματος). Το Ουλού Γιαϊλά είναι από τα ομορφότερα τοπία της Ροδόπης και την Άνοιξη μοιάζει με έναν απέραντο υγρό ανθότοπο.

Από τον Ουλούγιαλα, και παρόλη τη γειτνίαση, η οδική σύνδεση από του Λεπίδα προς τη Χαϊντού δεν είναι εφικτή. Αντίθετα, είναι εύκολο να πάει κανείς πεζοπορώντας.

Κατοίκηση

Όντας πλησιέστερος προς το Παρανέστι, ο αγροτικός χώρος των πλαγιών του Αρκουδορέματος κατοικήθηκε πυκνότερα από κάθε άλλη γωνιά της κεντρικής Ροδόπης, αρχικά από Πομάκους και μετά από Ποντίου. Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, οι Πόντιοι άπλωσαν μια σειρά γεωργικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις στις γύρω κοιλάδες, προφανώς σε θέσεις που είχαν ήδη εκχερσωθεί από τους Πομάκους. Κάποιες από τις τις εγκαταστάσεις αυτές λειτουργούν ακόμα, παρόλες τις δυσκολίες επικοινωνίας και εξυπηρέτησης.

Το μεγαλύτερο χωριό είναι η Πρασινάδα, αρχικά Πομακοχώρι με το όνομα Τζούρα. Το 1923 μετατράπηκε σε οικισμό Ποντίων προσφύγων που μετακινήθηκαν εδώ από τα Λιβάδια της Γαλίαινας Τραπεζούντας. Η Σίλλη, και αυτή χωριό Πομάκων αγροτών υπό το όνομα Μπελέν, μετονομάστηκε το 1924, οπόταν εγκαταστάθηκαν Πόντιοι. Στις γύρω πλαγιές κατοικήθηκαν παλιότερα οι έρημοι πλέον συνοικισμοί Βουνοπλαγιά, Μάνδρες, Διάμεσο, Οξιά και Πεύκη, ενώ στο βουνό Μακροκάρφι φωλιάζει ο απομονωμένος οικισμός Θόλος. Τέλος, προς τη Στάμνα λειτούργησε παλιότερα το φυλάκιο Πάγκαλος, που εξυπηρετείτο με ωραίο, πετρόστρωτο δρομίσκο.

Στο δρόμο από την Πρασινάδα προς τη Στάμνα, οι Πόντιοι οικοδόμησαν το 2007 τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Το μοναστήρι βρίσκεται πάνω σε ασβεστολιθικό έξαρμα, που μοιάζει με αντίστοιχη τοποθεσία στον Πόντο, όπου υπήρχε βυζαντινή μονή του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα. Είναι πιθανόν στην ίδια θέση, αλλά και στους βράχινους πύργους της ανάντι κοιλάδας να υπήρχαν πολύ παλαιότερα ασκηταριά ή μικρή μοναστική εγκατάσταση. Από τη μονή, καλό μονοπάτι οδηγεί σε πηγή («αγίασμα»).

Αν και πρακτικά ακατοίκητα, τα Διπόταμα είναι ο πιο σαφής οικιστικός πυρήνας στην ανάντι ζώνη του Αρκουδορέματος: το χωριουδάκι αποτελείται από μια μικρή ομάδα σπιτιών που αρθρώνονται γύρω από την πετρόχτιστη ενοριακή εκκλησία κα ισυμπληρώνεται από 2-3 μικρές ακόμα δορυφορικές ομάδες αγροικιών.

Περιήγηση και πεζοπορία

Με αφετηρία τον άξονα του Αρκουδορέματος υπάρχουν αρκετές πεζοπορικές προτάσεις, όπως το παλιό δασικό μονοπάτι Βουνοπλαγιά-Θόλος και η περιβαλλοντική διαδρομή Μονοπάτι Πρασινάδας.

Η περιήγηση στην περιοχή βασίζεται στο δασικό οδικό δίκτυο, που είναι βατό την ξηρή περίοδο. Μέρος των δρόμων και κάποια παλιά μονοπάτια έχουν ενταχθεί στους δυο μεγάλους αγώνες ορεινού τρεξίματος της Ροδόπης, το ROUT και το Virgin Forest Trail. Διαβάστε περισσότερα για τους αγώνες της Ροδόπης στη σελίδα To oρεινό τρέξιμο στη Ροδόπη. Δεδομένου ότι οι οδεύσεις των αγώνων είναι καλά σημαδεμένες, θα μπορούσε κανείς να συντάξει διαδρομές που περιλαμβάνουν σκέλη των αγώνων και δασικούς δρόμους.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος