Η οροσειρά της Ροδόπης

Η Χαϊντού

Χαϊντού είναι το συλλογικό τοπωνύμιο του τμήματος της Ροδόπης που απλώνεται ανάμεσα στα ορεινά του Παρανεστίου και τα Πομακοχώρια του Εχίνου και από τη Σταυρούπολη μέχρι την κορυφογραμμή της Ροδόπης. Η Χαϊντού έχει έντονο ανάγλυφο, με πολλούς βραχώδεις σχηματισμούς, βαθιές χαράδρες και πλαγιές μεγάλης υψομετρικής διαφοράς. Η μορφολογία της προσφέρει αρκετά σημεία θέασης του άγριου τοπίου, κάτι που λείπει από την Ελατιά, τη Στάμνα και του Λεπίδα.

Το παρόν κεφάλαιο αποπειράται να δομήσει μια συνοπτική εικόνα του γεωγραφικού πλαισίου, του φυσικού περιβάλλοντος, της κατοίκησης και των δραστηριοτήτων στην περιοχή της Χαϊντούς.

Ένας πυριγενής τόπος

Τα πετρώματα της περιοχής αποτελούνται από γνεύσιους, γρανίτες και άλλα πλουτώνια και ηφαιστειογενή πετρώματα. Κοντά στη Σταυρούπολη υπάρχουν αξιόλογες μάζες μαρμάρων, από τις οποίες εξορύσσεται λευκό μάρμαρο καλής ποιότητας.

Στην ευρύτερη περιοχή της Χαϊντούς έχουν αναγνωριστεί τέσσερις γεώτοποι: μια ομάδα ηφαιστειακών δόμων κοντά στο χωριό Ωραίο, δυο ζώνες με εμφανίσεις ηφαιστιτών στον Ερύμανθο και το Γυφτόκαστρο και τέλος ο τυρφώνας στο Λειβαδίτη.

Χάρη στα αδιαπέρατα πετρώματα της περιοχής, οι απορροές είναι έντονες και συνεχείς και σχηματίζουν δεκάδες συγκλίνουσες ρεματιές, οι οποίες - καθότι η κορυφογραμμή αποτελεί και το βασικό υδροκρίτη της οροσειράς - κατευθύνονται προς το ελληνικό έδαφος, κυρίως προς το Νέστο και εν μέρει προς τον Κόσυνθο, το ποτάμι που διατέμνει την Ξάνθη.

Τα κυριότερα ρέματα είναι το Αρκουδόρεμα, το Βαθύρεμα, το Σκοτεινό και το ρέμα Τσάι.

Παράλληλα, οι διαρρηγμένες μάζες του γρανίτη επιτρέπουν την κατείσδυση ενός ποσοστού των ομβρίων, τα οποία αναδύονται σύντομα με τη μορφή μικρών πηγών. Αρκετές από τις πηγές έχουν μαστευτεί στοιχειωδώς και τροφοδοτούν τις κρήνες που έχει κατασκευάσει η Δασική Υπηρεσία κατά μήκος των δασικών δρόμων.

Το τοπίο και η βλάστηση

Ως περιοχή της Χαϊντούς νοείται το κεντρικό τμήμα της Ροδόπης, από τη ζώνη του ορεινού δάσους μέχρι της κορυφογραμμή της οροσειράς. Στο πλαίσιο αυτό, ως ψηλότερο σημείο της Χαϊντούς θεωρείται το Γυφτόκαστρο (1828 μ.), η κορυφή της Κούλας, όπως λέγεται το κεντρικό τμήμα της κορυφογραμμής, που εκτείνεται κατά μήκος της συνοριογραμμής με τη Βουλγαρία. Άλλες κορυφές είναι η Διχάλα (1745 μ.), ο Τσουκνιδότοπος (1709 μ.), τα Μάλια (1699 μ.), ο Δρυμός (1617 μ.), η Μαύρη Πέτρα (1586 μ.) και ο Ερύμανθος (1569 μ.).

Ωστόσο, αν και το τοπωνύμιο Χαϊντού αναφέρεται στην ανώτερη υψομετρικά ζώνη, η παρούσα αναφορά στο τοπίο της περιοχής θα περιλάβει και την παρανέστια περιοχή.

Το λοφώδες ανάγλυφο της ημιορεινής ζώνης, από τον άξονα του Νέστου μέχρι την τεθλασμένη των χωριών, καλύπτεται από απέραντα δάση δρυών και άλλων φυλλοβόλων, μια ζώνη σχετικά ευνοϊκών εδαφικών και κλιματικών συνθηκών, μέσα στην οποία αναπτύχθηκαν η γεωργία και η εδραία κτηνοτροφία των χωριών.

Η επίδραση των εκτατικών αυτών δραστηριοτήτων υπήρξε μικρής βαρύτητας και σήμερα αντανακλάται περισσότερο στη μορφή και τη σύνθεση της βλάστησης, δηλαδή στην πρεμνοφυή δομή των φυλλοβόλων και στο σημαντικό ποσοστό από ανθεκτικά στη βόσκηση και τη φωτιά παλιούρια, παρά στη διαμόρφωση του τοπίου, όπου οι παλιές πεζούλες έχουν χαθεί και τα χωράφια και λιβάδια έχουν ξαναδασωθεί.

Σήμερα, που οι αγροτικές δραστηριότητες έχουν ουσιαστικά παύσει, ανάμεσα στην παραποτάμια βλάστηση του Νέστου και το ορεινό δάσος απλώνεται ένα μάλλον αδιάσπαστο δάσος με πυκνή, τυπικά πρεμνοφυή, μορφή, μέσα στο οποίο μόλις ξεχωρίζουν τα σχετικά μικρά διάκενα των οικισμών και των λιβαδικών εκτάσεων, καθώς και ορισμένες ενότητες κωνοφόρων που προέρχονται από φυτεύσεις.

Πάνω από το δρυοδάσος ξεκινά μια μεγάλη συμπαγής ενότητα από Οξιές, που καλύπτει όλη τη ζώνη του ορεινού δάσους, αφήνοντας στα κωνοφόρα τις κορυφές και ορισμένες κοιλάδες. Κατά τόπους, η Οξιά αναμειγνύεται με Δασόπευκα, Ερυθρελάτες, Μακεδονίτικο έλατο και Μαυρόπευκα, ενώ σώζονται και λίγες συστάδες Βαλκανικής πεύκης (Pinus peuce).

Τόσο στη ζώνη της Οξιάς, όσο και στα δάση των κωνοφόρων, συναντάμε διάσπαρτα άτομα ή και μικρές συστάδες Σημύδας.

Το τοπίο της Χαϊντούς διανθίζεται από πολυάριθμες ορθοπλαγιές πλουτώνιων πετρωμάτων, οι περισσότερες ασυνεχείς και επικλινείς. Οι σχηματισμοί αυτοί συνιστούν στοιχεία του βιοτόπου των αρπακτικών πουλιών, αλλά και πολύτιμα καταφύγια για άλλα βραχόφιλα είδη, όπως τα αγριόγιδα.

Στις ψηλότερες κορυφές, όπως στο Γυφτόκαστρο, σχηματίζονται εκτεταμένοι λιθώνες γρανιτικών λατυπών, ένας τύπος βιοτόπου που είναι ασυνήθης στη Ροδόπη και είναι γνωστό ότι φιλοξενεί μια ιδιαίτερη χλωρίδα.

Στη Χαϊντού βρίσκονται επίσης κάποιοι από τους όξινους τυρφώνες της Ροδόπης. Πρόκειται για μικρά κυρίως λιμνία, ενώ ένας πολύ μεγάλος τυρφώνας, που έχει καλλιεργηθεί επί μακρόν με πατάτες (η τοποθεσία λέγεται Πατατοχώραφα) βρίσκεται κοντά στο Λειβαδίτη.

Η χλωρίδα

Χάρη στην μεγάλη υψομετρική κλιμάκωση και τις πολλαπλές βιογεωγραφικές επιρροές, η περιοχή από τη Σταυρούπολη μέχρι τη Χαϊντού φιλοξενεί μια πολυμελή χλωρίδα, που αποτελείται από φυτά της μεσογειακής ζώνης, από πολλά δασικά είδη, έως και τυπικά φυτά των κορυφών της Ροδόπης, στα οποία συγκαταλέγονται πολλά βαλκανικά είδη.

Τα περισσότερα φυτά της δασικής ζώνης, όπως ο Κρίνος της Ροδόπης (Lilium rhodopaeum) και το Geum rhodopaeum είναι φυτά που τα συναντάμε και στην Ελατιά. Άλλα, όπως το βραχόφιλο Sempervivum heuffelii και η φίλη των σκιερών ρυακιών Soldanella rhodopea, τα βρίσκουμε κυρίως εδώ και στο Φρακτό, όπου αφθονούν οι συγκεκριμένοι βιότοποι.

Τέλος, στα δάση της Χαϊντούς αφθονούν οι ορχιδέες, από είδη ευρείας εξάπλωσης, όπως η Cephalanthera damasonium και η Epipactis helleborine, έως είδη μάλλον δυσεύρετα, όπως η Corallorrhiza trifida και το Epipogium aphyllum.

Η πανίδα

Τα θηλαστικά

Η πανίδα της Χαϊντούς είναι ανάλογη της Ελατιάς και του Φρακτού. Τα θηλαστικά εκπροσωπούνται με όλα τα είδη της οροσειράς: Αρκούδα, Λύκος και Ζαρκάδι έχουν έντονη παρουσία, ενώ τα αγριογούρουνα έχουν μειωθεί πολύ, λόγω της πρόσφατης επιδημίας πανώλης των χοίρων.

Τα τελευταία χρόνια αναφέρεται η παρουσία λίγων ζευγαριών ελαφιών, που ενδεχόμενως προέρχονται από την επέκταση του πυρήνα του Φρακτού. Αντίστοιχα, εδώ και δυο δεκαετίες έχει εγκατασταθεί στην περιοχή και το Αγριόγιδο (Rupicapra rupicapra), που κινείται ανάμεσα στον καταρράκτη Λειβαδίτη και το Γυφτόκαστρο.

Ο κατάλογος των θηλαστικών που έχουν καταγραφεί στην περιοχή συμπληρώνεται με τον Αγριόγατο, την Αλεπού, τη Νυφίτσα, το Πετροκούναβο, δύο ή τρία είδη μυωξών, το Σκίουρο και το Λαγό. Στα ποτάμια ζουν βίδρες, ενώ στα χαμηλά υψόμετρα κινούνται αρκετά είδη νυχτερίδων.

Τα πουλιά

Με εξαίρεση τον Τριδάκτυλο δρυοκολάπτη (που αναφέρεται μόνο από την Ελατιά), στη Χαϊντού ζουν όλα τα πουλιά της Ροδόπης και κυρίως τα περι-αρκτικά είδη - ο Αγριόκουρκος, η Δασόκοτα, η Σπουργιτόγλαυκα, ο Καρυοθραύστης και ο Αιγωλιός -, για τα οποία η οροσειρά είναι μέσα στη νοτιότερη ζώνη της ευρωπαϊκής κατανομής τους.

Στις κορυφές βλέπουμε σποραδικά τον σπάνιο πλέον Χρυσαετό, στις σάρες της Κούλας ζουν Χιονοψάλτες, στις πετρώδεις πλαγιές της Διχάλας και του Ερύμανθου κελαηδούν λίγες Πετροπέδικες, στα κωνοφόρα συναντάμε Χιονοκότσυφες, Σταυρομύτες και Λοφιοπαπαδίτσες, στα ρέματα περιπολούν Νεροκότσυφες, στην οξιά τέλος παραμένουν ολοχρονίς αρκετές Βουνοπαπαδίτσες και Βουνοδεντροβάτες.

Χαμηλά θα δούμε Νανοδρυοκολάπτες και, την κατάλληλη εποχή, Χαλκοκουρούνες, Μελισσοφάγους και Τσαλαπετεινούς. Το χειμώνα εμφανίζονται Κεδρότσιχλες (οι οποίες πιθανόν φωλιάζουν) και Κοκκινότσιχλες.

Στη σελίδα για Τα πουλιά της Ροδόπης έχουν καταχωρηθεί όλες οι πρόσφατες παρατηρήσεις πουλιών στη Χαϊντού.

Ερπετά και αμφίβια

Τόσο οι χερσαίοι βιότοποι, όσο και τα άφθονα νερά, φιλοξενούν μια αξιόλογη ποικιλία ερπετών και αμφιβίων. Στην ορεινή ζώνη, οι πιο χαρακτηριστικές παρουσίες είναι η πιστή στους ορεινούς νερόλακκους Κιτρινομπομπίνα (Bombina variegata), ο Λισσοτρίτωνας (Lissotriton vulgaris), ο Βαλκανικός Τρίτωνας (Triturus ivanbureschi), ο Βαλκανικός Πηλοβάτης (Pelobates balcanicus), ο σπάνιος για την Ελλάδα - και περιορισμένος στη Ροδόπη - Βουνοβάτραχος (Rana temporaria), το Κονάκι (Anguis fragilis), η σπάνια για τη χώρα μας Σαύρα του Πόντου (Darevskia praticola), η Βαλκανόσαυρα (Podarcis tauricus), ο Στεφανοφόρος (Coronella austriaca) και η Οχιά (Vipera ammodytes). Στις κορυφές ζει ο σπάνιος Αστρίτης (Vipera berus), ενώ χαμηλά έχουν καταγραφεί ο Δεντροβάτραχος (Hyla arborea) και ο Ανήλιος (Xerotyphlops vermicularis).

Το Δάσος της Τσίχλας

Το Δάσος της Τσίχλας είναι ένα από τα ωραιότερα δάση Οξιάς της Ροδόπης. Βρίσκεται στην περιοχή Δρυμός και συγκροτείται από πανύψηλες, υπεραιωνόβιες οξιές, αναμεμειγμένες με μαυρόπευκα, έλατα και ερυθρελάτες. Ένα τμήμα του δάσους, έκτασης 180 στρεμμάτων έχει χαρακτηριστεί ως «Μνημείο της Φύσης», όπως και το Παρθένο Δάσος του Φρακτού.

Η προστατευόμενη περιοχή καλύπτεται αποκλειστικά από ψηλές οξιές, που δεν έχουν υλοτομηθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Η προσπέλαση της θέσης γίνεται από το Δασικό Χωριό και στην είσοδο του χώρου υπάρχουν παλιές υποδομές αναψυχής.

Το Δάσος Χαϊντούς και οι κορυφές της Κούλας

Η περιοχή Δάσος Χαϊντούς και κορυφές της Κούλας έχει χαρακτηριστεί ως «Ειδική Ζώνη Διατήρησης» (SAC). Πρόκειται για μια διαδοχή από δασικούς και υποαλπικούς βιοτόπους, ένας συνδυασμός που είναι ασυνήθης στη Ροδόπη.

Η προστατευόμενη περιοχή περιλαμβάνει δάση Οξιάς και κωνοφόρων της Χαϊντούς και τις πλαγιές των κορυφών Ερύμανθος, Διχάλα και Γυφτόκαστρο του συγκροτήματος της Κούλας.

Δασικό Χωριό Χαϊντούς

Πολύ κοντά στο παλιό δασικό εργοτάξιο του Ερυμάνθου, σε μεγάλο λιβάδι σε υψόμετρο 1315 μ., λειτουργεί το Δασικό Χωριό «Ερύμανθος», πιο γνωστό ως Δασικό Χωριό Χαϊντούς, που δημιουργήθηκε το 2000 από τη Διεύθυνση Δασών Ξάνθης με σκοπό τη φιλοξενία των επισκεπτών της περιοχής. Αποτελείται από 13 λυόμενους οικίσκους των δύο δωματίων που μπορούν να στεγάσουν 4-5 άτομα ο καθένας, καθώς και από μεγάλο εστιατόριο που λειτουργεί υπό τη διαχείριση ιδιώτη, και βοηθητικά κτίσματα. Το συγκρότημα είναι ανοιχτό όλο το χρόνο (επικοινωνία στο +30 25410 63710).

Η προσπέλαση του Δασικού Χωριού γίνεται είτε από το Λυκοδρόμι, περνώντας από το χωριό Καλλιθέα, είτε από τη Σταυρούπολη, μέσω καλοσυντηρημένου ασφαλτόδρομου που εξυπηρετεί και τα χωριά Ανω και Κάτω Καρυόφυτο και Λειβαδίτη.

Στη ΒΑ βάση της κορυφής Δρυμός, σε αυχένα που είναι ταυτόχρονα οδικό τετράστρατο και κόμβος του πεζοπορικού δικτύου, διατηρείται σε καλή κατάσταση ημιτελές κτίσμα, γνωστό ως «ο Γερμανός» ή «Στέκι των Κυνηγών», που μπορεί να χρησιμεύσει ως καταφύγιο ανάγκης.

Κατοίκηση

Σε σχέση με την πλευρά της Δράμας, η ζώνη της ξανθιώτικης Ροδόπης είναι πιο πυκνά κατοικημένη. Το οικιστικό κέντρο της περιοχής της Χαϊντούς είναι η Σταυρούπολη, σημείο αναφοράς στο μέσο ρου του Νέστου και μέχρι πρόσφατα έδρα δήμου. Αν και τις τελευταίες δεκαετίες η Σταυρούπολη έχασε τα περισσότερα από τα στηρίγματα του δευτερογενή και τριτογενή (εργοστάσιο μοκέτας, εστιατόρια, καφέ, στρατόπεδο, εμπορικά), διατηρεί ένα καλά εξοπλισμένο Κέντρο Υγείας, δευτεροβάθμια εκπαίδευση και αρκετές υπηρεσίες και συνεπώς εξακολουθεί να στηρίζει ικανοποιητικά ένα μικρό γαλαξία χωριών και στις δυο πλευρές του Νέστου.

Τα πρώτα χωριά, στον κύριο οδικό άξονα προσπέλασης της Χαϊντούς, είναι τα δίδυμα Άνω Καρυόφυτο και Κάτω Καρυόφυτο, που φωλιάζουν σε δυο γειτονικές λεκάνες, χωρισμένες από μια ράχη. Μεγαλύτερο και πιο ζωντανό, όντας και πάνω στον κεντρικό δρόμο, το Κάτω Καρυόφυτο διατηρεί δυο-τρεις επιχειρήσεις διαμονής και εστίασης και ένα καφενείο. Στο Άνω Καρυόφυτο δίπλα στο βυζαντικό ναό του Αγίου Γεωργίου, έχει ανακαινιστεί ένα παλαιό μονότοξο γεφύρι, ενώ λίγο στα ανάντι της ίδιας ρεματιάς σώζεται ο επίσης παμπάλαιος νερόμυλος του χωριού.

Χωριό Ποντίων, που εγκαταστάθηκαν εδώ με τις ανταλλαγές πληθυσμών μετά το 1922, ο Λειβαδίτης, απλωμένος μέσα σε δυο ηλιόλουστες υφέσεις, είναι ο πλέον προωθημένος στο βουνό οικισμός και ταυτόχρονα αφετηρία ή κατάληξη πολλών πεζοπορικών διαδρομών. Παλιότερα το χωριό επιδιδόταν σε ποικίλες αγροτικές δραστηριότητες, με κύριο αντικείμενο την ορεινή πατάτα, εξ΄ου και η μεγάλη παταταποθήκη στη δυτική είσοδο της λεκάνης, η οποία έχει ξανατεθεί σε λειτουργία.

Μέχρι πρόσφατα λειτουργούσε κατάστημα εστίασης, ενώ μετά από συνεννόηση μπορεί κανείς να διανυκτερεύσει στον ξενώνα του τοπικού Φιλοπρόοδου Συλλόγου (τηλ. +30 6944833799) ή στο καταφύγιο του ΕΟΣ Ξάνθης (καταφύγιο «Μιχάλης Θεοδωρίδης», υπό τη διαχείριση ιδιώτη πλέον, τηλ. +30 6946280220, +30 6946280221).

Ο Λειβαδίτης είναι μείζων πεζοπορικός κόμβος: από εδώ περνά η Μεγάλη Διαδρομή Nestos-Rodopi Trail, που καταλήγει στο Δασικό Χωριό, το μονοπάτι προς το μεγάλο καταρράκτη του Λειβαδίτη (ή Τραχωνίου), η διάσχιση προς τα Διπόταμα Παρανεστίου, καθώς και μονοπάτια προς άλλους κοντινούς προορισμούς.

Παραγωγικές και άλλες δραστηριότητες

Τα δάση της Χαϊντούς είναι από τα πιο παραγωγικά της Ελλάδας και υλοτομούνται συστηματικά από δασικούς συνεταιρισμούς υπό την επίβλεψη της Διεύθυνσης Δασών Ξάνθης. Παλιότερα, στον αυχένα ανάμεσα στην κορυφή Ερύμανθος και Δρυμός λειτουργούσε μεγάλο δασικό εργοτάξιο, το οποίο εγκαταλείφθηκε και σήμερα είναι ερειπωμένο.

Σε διάφορες θέσεις κοντά στον κεντρικό δρόμο συναντάμε καλύβες υλοτόμων, που κόβουν κυρίως Οξιά και δευτερευόντως κωνοφόρα. Η Οξιά δίνει τόσο τεχνική ξυλεία («χρήσιμα»), όσο και καυσόξυλα.

Το δρυοδάσος υλοτομείται επίσης συστηματικά, με σχεδόν αποκλειστικό προϊόν τα καυσόξυλα, που κατά ένα μέρος αποδίδονται ως «ατομικές ανάγκες» στους κατοίκους των γύρω οικισμών, τροφοδοτώντας τις ξυλόσομπες, τους ξυλολέβητες και τα τζάκια από τον Οκτώβρη μέχρι και το τέλος Μάη.

Κοντά στον οδικό άξονα Λυκοδρόμι-Δασικό Χωριό Χαϊντούς, σε ανοιχτό χώρο, γίνεται το ετήσιο Αντάμωμα των συλλόγων Σαρακατσάνων, εκδήλωση αντίστοιχη με εκείνη της Ελατιάς. Στο χώρο έχουν κατασκευαστεί δυο αντιπροσωπευτικές καλαμένιες σαρακατσαναίικες καλύβες (βέβαια, πάνω σε μεταλλικό σκελετό).

Περιήγηση και πεζοπορία

Χάρη στην εύκολη πρόσβαση, στις εξυπηρετήσεις που παρέχει το Δασικό Χωριό, τα πολυάριθμα αξιοθέατα και τα καλοδουλεμένα μονοπάτια, η Χαϊντού χαίρει μεγάλης επισκεψιμότητας. Το πιο δημοφιλές αξιοθέατο είναι ο μεγάλος (35 μ.) καταρράκτης του Λειβαδίτη, που μπορεί να τον επισκεφθεί κανείς μέσω πολύ καλά διαμορφωμένης και σημαδεμένης διαδρομής τόσο από το Δασικό Χωριό, όσο και από το χωριό Λειβαδίτης. Ενδιαφέρον έχει και η πορεία προς το τοξοτό γεφύρι του Λεωνίδα, στη διαδρομή προς το Αρκουδόρεμα.

Από το Δασικό Χωριό, τελικό σταθμό της Μεγάλης Διαδρομής Nestos-Rodopi Trail, εκκινούν οι πορείες προς τις κορυφές Ερύμανθος, Μαύρη Πέτρα και Γυφτόκαστρο, καθώς και οι διασκελισμοί προς το πομακοχώρι Ωραίο και το Τραχώνι Δράμας, το μονοπάτι προς τον καταρράκτη Λειβαδίτη και οι διαδρομές προς το Δάσος της Τσίχλας και το γεφύρι του Λεωνίδα.

Τέλος, η ζώνη της Χαϊντούς διατέμνεται από την όδευση του αγώνα ορεινού τρεξίματος ROUT, ενώ και το Virgin Forest Trail περνά από τα όρια της περιοχής. Διαβάστε περισσότερα για τους αγώνες της Ροδόπης στη σελίδα To oρεινό τρέξιμο στη Ροδόπη. Δεδομένου ότι οι οδεύσεις των αγώνων είναι καλά σημαδεμένες, θα μπορούσε κανείς να συντάξει διαδρομές που περιλαμβάνουν σκέλη των αγώνων και δασικούς δρόμους.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος