Η οροσειρά της Ροδόπης

Το Φρακτό και το Παρθένο Δάσος

Από περιβαλλοντική και αισθητική άποψη, το Φρακτό είναι το πιο πλούσιο τμήμα της Ροδόπης. Η ομορφιά του τοπίου, ειδικά το Φθινόπωρο, είναι απαράμιλλη: το υπέροχο, πολύχρωμο δάσος της Ζαγκραντένιας απλώνεται κάτω από ένα μεγάλο πέταλο γρανιτικών ορθοπλαγιών, διατρέχεται από ορμητικές ρεματιές, πολύβουους καταρράκτες και κατοικείται από ελάφια, αγριόγιδα και λύκους.

Το Φρακτό χωρίζεται από την Ελατιά με το Μεγάλο Ρέμα και από τη Στάμνα με το Φαρασινό ποτάμι. Στην κορυφογραμμή του βρίσκεται η ψηλότερη κορυφή της Ροδόπης, η Δελημπόσκα (1953 μ.), ενώ αρκετές άλλες κορυφές ξεπερνούν τα 1800 μ. (Ύψωμα 1873 μ., Λυκόλακκα 1850 μ., Καψαλάκι 1829 μ., Ράχη 1817 μ.). Καθώς το αμφιθέατρο των κορυφών έχει μία μόνο φυσική διέξοδο, στο Αχλαδόρεμα, όλη η περιοχή μοιάζει κλειστή, φραγμένη, εξ ου και το τοπωνύμιο Φρακτό, όπως και το ομόσημο - και πιο εύηχο - βουλγάρικο Ζαγκραντένια.

Το Φρακτό καλύπτεται από τα πιο ζωντανά και πολύχρωμα δάση της Ροδόπης. Από το Παρανέστι μέχρι τα 1000 μ. απλώνεται ένα δάσος φυλλοβόλων μεγάλης ποικιλίας ειδών, όπου κυριαρχούν οι δρύες με διάσπαρτη παρουσία γάβρων, φράξων, κέδρων και φουντουκιών. Τα δρυοδάση είναι κυρίως πρεμνοφυή, ωστόσο κατά τόπους συναντάμε συστάδες ώριμων ατόμων και μεμονωμένα γηραιά δέντρα. Ο υπόροφος είναι πλούσιος, με μεγάλη πυκνότητα καρποφόρων θάμνων.

Πάνω από τα Θερμιά και μέχρι τα 1300 μ. συναντάμε την πρώτη ζώνη του ορεινού δάσους, που εδώ αποτελείται από Μαύρη πεύκη. Σταδιακά κάνει την εμφάνισή της η Οξιά, που παρουσιάζει μεγάλες, σχεδόν αμιγείς, συστάδες στις κοιλάδες προς την Ελατιά (πχ. στο Αληκιοΐ). Ψηλότερα επικρατούν η Ερυθρελάτη και η Δασική πεύκη, σε μίξη με την Οξιά και τη Σημύδα.

Το Φθινόπωρο, το βλέμμα του επισκέπτη προσeλκύεται από την παλέτα χρωμάτων του Παρθένου Δάσους. Τόσο στις κοιλάδες, όσο και στους γρανιτένιους τοίχους, οι πλαγιές είναι ντυμένες με Οξιά, Ερυθρελάτη και Ελάτη σε διαφόρους βαθμούς μίξης και κατά τόπους παρουσία Δασικής πεύκης, Λεύκας, Σημύδας και ιτιών, ενώ κάπου κρύβεται και μια συστάδα Πενταβέλονης πεύκης. Η ποικιλία και η έντονη ανάμιξη των δασικών ειδών σχετίζεται τόσο με τη συνεχή εναλλαγή της ποιότητας τόπου, όσο και με την αλληλουχία των φυσικών καταστροφών, καταστάσεις που έδωσαν ένα προσωρινό προβάδισμα στα πρόδρομα είδη, τα οποία με τη σειρά τους επισκιάστηκαν από την επέκταση των δέντρων του τελικού σταδίου της φυσικής διαδοχής. Άλλωστε, αυτή ακριβώς είναι και η έννοια του Παρθένου Δάσους: ένας τόπος όπου οι φυσικές λειτουργίες εξελίσσονται ανενόχλητες από τις παραγωγικές προσεγγίσεις του ανθρώπου, που εκφράζονται με επιλεκτικές παρεμβάσεις.

Οι καταρράκτες

Λόγω του απόκρημνου αναγλύφου, η άνω ζώνη του Φρακτού διαρρέεται από ορμητικές ρεματιές με έντονη ροή που διασχίζουν ζώνες με κάθετα σκαλιά, τα περισσότερα της τάξης της δεκάδας μέτρων, αλλά κάποια πολύ μεγαλύτερα. Στις θέσεις αυτές σχηματίζονται βουεροί καταρράκτες.

Οι πιο γνωστοί και εύκολα προσπελάσιμοι καταρράκτες του Φρακτού είναι οι τρεις διαδοχικές υδατοπτώσεις στο ρέμα Βαγγελίνας, τα δυο μεγάλα συστήματα καταρρακτών στα ανατολικά και ο μικρός καταρράκτης στο ρέμα Τζάκι.

Οι τρεις καταρράκτες του ρέματος Βαγγελίνας προσπελαύονται από ένα - κάποτε - καλά διαμορφωμένο μονοπάτι, πλήρως επισημασμένο στην αρχή και καλά σημασμένο στην πορεία. Το μονοπάτι δεν είναι πλέον ξεκάθαρο στο έδαφος, οι πινακίδες όμως είναι σε καλή κατάσταση και εξυπηρετούν τον προσανατολισμό.

Μετά το δεύτερο καταρράκτη, οι πινακίδες επισημαίνουν ότι το μονοπάτι προς τον τρίτο και τελευταίο καταρράκτη είναι επικίνδυνο. Στην πραγματικότητα είναι ένα πολύ σταθερό και βατό μονοπάτι, διανοιγμένο σε μια μεγάλη σάρα λατυπών. Από το τέλος του μονοπατιού, έχουν γίνει διάφορες απόπειρες καλύτερης θέασης του καταρράκτη, χωρίς ίχνος επί του κρημνώδους, εδάφους που πράγματι οδηγούν σε επικίνδυνες θέσεις.

Στο ρέμα της Βαλαώρας υπάρχουν δυο καταρράκτες, και οι δυο πολλαπλών επιπέδων. Ο πρώτος, πιο προσιτός και πολύ εντυπωσιακός, είναι πάνω στο δρόμο, μετά το κιόσκι. Ο δεύτερος είναι πολύ ψηλότερα και δυσπρόσιτος.

Ένας ακόμα μικρός καταρράκτης των 8 περίπου μέτρων βρίσκεται κάτω από το δρόμο, στο Τζάκι ρέμα. Η θέση είναι επισημασμένη με πινακίδα.

Η χλωρίδα

Χάρη στη μεγάλη ποικιλία βιοτόπων, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν οι βραχώδεις σχηματισμοί του Παρθένου Δάσους, η χλωρίδα της περιοχής είναι ιδιαίτερα πλούσια. Πιο ενδιαφέρουσες παρουσίες είναι το Lilium rhodopaeum, που ενδημεί στις δυο πλευρές της Ροδόπης, η σπάνια Lathraea rhodopaea, ένα παρασιτικό φυτό με εντυπωσιακή ταξιανθία που έχει βρεθεί στη Ροδόπη και στο Υψάρι της Θάσου, η Gentiana asclepiadea, μια γεντιανή με ευρεία ευρωπαϊκή εξάπλωση αλλά μάλλον περιορισμένη παρουσία στην Ελλάδα (βουνά Βόρειας Ελλάδας, Πήλιο, Οίτη), τα βαλκανικά Geum rhodopeum, Viola orbelica, Viola tricolor, Viola macedonica, Silene waldsteinii, Haberlea rhodopensis, Dianthus petraeus ssp. orbelicus, η ελληνική ενδημική ορχιδέα Dactylorhiza kalopissii subsp. macedonica και η Veronica barrelieri subsp. barrelieri.

Η πανίδα

Τα θηλαστικά

Η πανίδα των θηλαστικών του Φρακτού περιλαμβάνει όλα τα είδη της Ροδόπης.

Χαρακτηριστική παρουσία είναι του Αγριόγιδου (Rupicapra rupicapra), που δεν περιορίζεται στα βράχινα πέταλα του Παρθένου Δάσους - όπου βεβαίως βρίσκονται τα κυριότερα καταφύγιά του - αλλά κινείται και σε μεγάλο μέρος του δασικού χώρου, κυρίως στις κάπως απόκρημνες χαράδρες, μέσα από τις οποίες καταβαίνει και σε αρκετά χαμηλά υψόμετρα.

Τα πουλιά

Η ορνιθοπανίδα της περιοχής του Φρακτού δεν διαφέρει από εκείνη που συναντάμε σε όλη τη Ροδόπη, με αυξημένη παρουσία των πουλιών των αλπικών βιοτόπων (Χρυσοτσίχλονο, Χιονοψάλτης κλπ)) και των ειδών των ορμητικών νερών (όπως ο Νεροκότσυφας). Οι αδιατάρακτες ζώνες του Παρθένου Δάσους διατηρούν την πληρέστερη δυνατή ποικιλία καταστάσεων των δέντρων - ξερά, νεκρά, στρεβλά, προσβεβλημένα από έντομα ή μύκητες - και προσελκύουν τους δρυοκολάπτες, που εδώ εκροσωπούνται με όλο το εύρος των ειδών της χώρας. Οι συστάδες αυτές φιλοξενούν και όλα τα σπάνια πουλιά της Ροδόπης: Σπουργιτόγλαυκα, Αιγωλιός, Δασόκοτα, Αγριόκουρκος, Καρυοθραύστης, Βουνοπαπαδίτσα, Βουνοδεντροβάτης, Σταυρομύτης, Πύρρουλας κλπ.

Στα δάση συναντάμε όλα τα είδη δρυοκολάπτη της χώρας, εκτός του Τριδάκτυλου, που έχει καταγραφεί μόνο στην Ελατιά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνύπαρξη των τεσσάρων μικρών δρυοκολαπτών - Πευκοδρυοκολάπτης, Μεσαίος, Λευκονώτης και Νανοδρυοκολάπτης - στις διάφορες υψομετρικές ζώνες και τους βιοτόπους.

Το Παρθένο Δάσος του Φρακτού

Λόγω της απομονωμένης, δυσπρόσιτης και εν γένει μεθοριακής θέσης, η λεκάνη του άνω ρου του Αχλαδορέματος γνώρισε περιορισμένη ανθρώπινη δραστηριότητα και ως στρατιωτική ζώνη παρέμεινε απρόσιτη και δεν υλοτομήθηκε για πολλές εκατοντάδες χρόνια. Το 1980, όλο το βραχώδες αμφιθέατρο από την κορυφογραμμή μέχρι το δασικό οδικό δίκτυο, έκτασης 5.900 στρεμμάτων, κηρύχθηκε Διατηρητέο μνημείο της Φύσης με το όνομα «Παρθένο Δάσος Φρακτού» (αναφέρεται και ως Παρθένο Δάσος Παρανεστίου, ενώ οι ντόπιοι το λένε ακόμα Ζαγκραντένια, όπως ήταν το παλιό βουλγάρικο τοπωνύμιο).

Με την θεσμοθέτηση του Εθνικού Πάρκου Οροσειράς Ροδόπης, το Παρθένο Δάσος Φρακτού αποτελεί πλέον μια από τις τρεις περιοχές «Απόλυτης Προστασίας της Φύσης» - οι άλλες δυο είναι το Δάσος Οξιάς της Τσίχλας Χαϊντούς και το Δάσος Χαϊντούς με τις κορυφές της Κούλας.

Χωρίς ουσιαστική ανθρώπινη παρέμβαση εδώ και πέντε αιώνες, το Παρθένο Δάσος Φρακτού θεωρείται ένα από τα ελάχιστα πλέον αδιατάρακτα δασικά τοπία της Ευρώπης. Η βλάστηση αποτελείται από συστάδες Ερυθρελάτης, Δασόπευκου, Μακεδονίτικου ελάτου, Σημύδας και Οξιάς, με μια συστάδα Πενταβέλονης πεύκης, που διακόπτονται από ρεματιές και βραχώδη ή πετρώδη διάκενα.

Το δάσος φιλοξενεί όλα τα σπουδαία είδη πανίδας της Ροδόπης (εκτός, ίσως, από τον Τριδάκτυλο δρυοκολάπτη) και κυρίως ελάφια και αγριόγιδα, καθώς και τα περισσότερα από τα σπάνια φυτά της οροσειράς.

Η προσπέλαση του Παρθένου Δάσους Φρακτού είναι εφικτή μέσω δασικού δρόμου που ξεκινά από την πρώτη φουρκέτα, 1 χλμ. από το Δασικό Χωριού Φρακτού, ενώ υπάρχουν και μονοπάτια που περιτρέχουν τη χαμηλότερη ζώνη του. Σε κάθε περίπτωση το Παρθένο Δάσος προσεγγίζεται μόνο με τα πόδια και μετά από σχετική άδεια της Δασικής Υπηρεσίας.

Το Δασικό Χωριό Φρακτού

Το Δασικό Χωριό Φρακτού είναι ένα μικρό συγκρότημα ξύλινων οικίσκων, χαλαρά διαταγμένα στην κεκλιμένη επιφάνεια ενός φυσικού πλατώματος. Κεντρικό κτίσμα είναι το γραφείο διοίκησης του δασικού συμπλέγματος Φρακτού, ενώ τα άλλα κτήρια αποτελούν βοηθητικές εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης του προσωπικού του δασαρχείου και των υλοτόμων (κοιτώνες, εστιατόριο, WC κλπ). Τα τελευταία χρόνια οι δασεργάτες έχουν εγκατασταθεί γύρω από την πρώτη μπάρα εισόδου στο Φρακτό, όπου διατηρούν και τα ζώα, τα μηχανήματα και τα οχήματά τους και ο κύριος ξενώνας του Δασικού Χωριού διατίθενται άτυπα στους επισκέπτες του χώρου.

Το εστιατόριο, που είναι πάντα ανοιχτό, προσφέρει ένα μεγάλο χώρο με τραπέζια, καρέκλες και ξυλόσομπα, τρεχούμενο νερό, υγραέριο και κουζινικά σκεύη. Ο ξενώνας είναι συνήθως ανοιχτός και διαθέτει 4 δωμάτια, 18 κρεβάτια με στρώματα, σε μάλλον σπαρτιάτικο περιβάλλον. Ξύλα για τις σόμπες και τσεκούρια θα βρείτε στο πίσω υπόστεγο του εστιατορίου. Τα κτήρια έχουν ηλεκτρικό ρεύμα από φωτοβολταϊκά και σε όλους τους κοινόχρηστους χώρους υπάρχει φωτισμός.

Για συστηματική χρήση του χώρου, ειδικά κατά το διάστημα των δασικών εργασιών (Ιούλίος-Νοέμβριος), πρέπει να γίνει σχετική συνεννόηση με το οικείο Δασαρχείο.

Οδικό δίκτυο

Το Φρακτό προσπελαύνεται από το Παρανέστι, μέσω του δρόμου που εξυπηρετεί τα Θερμιά (και διακλαδίζεται προς την Πρασινάδα, τα δασικά εργοτάξια της Στάμνας και του Λεπίδα ή την Ελατιά). Ο δρόμος είναι ασφαλτοστρωμένος μέχρι τα Θερμιά, όπου γύρω από τις θερμές πηγές έχει δημιουργηθεί ένας μικρός συνοικισμός από πρόχειρα καταλύματα, που ωστόσο προσελκύουν αρκετούς επισκέπτες που θέλουν να δοκιμάσουν τη θαλπωρή του πρωτόγονου αυτού ιαματικού σταθμού. Μετά τα Θερμιά ο δρόμος είναι χαλικόστρωτος και αφού περάσει από μια φυσική πύλη με μπάρα, κατηφορίζει λίγο προς το Δασικό Χωριό και διακλαδίζεται προς τους διάφορους εσωτερικούς προορισμούς. Μετά το Δασικό Χωριό, το οδικό δίκτυο είναι αβέβαιης βατότητας, ενώ συνήθως η περιοχή δεν είναι προσπελάσιμη το Χειμώνα.

Κατοίκηση

Η ημιορεινή ζώνη από το Παρανέστι μέχρι τη βάση του Φρακτού κατοικήθηκε στο παρελθόν από διάσπαρτoυς συνοικισμούς κτηνοτρόφων (Καλύβια Χατζηχρήστου, Καλύβια Χατζησπύρου, Πευκόλοφος), ενώ σήμερα φιλοξενεί μια φθίνουσα αγελαδοτροφία. Στα ορεινά διακρίνονται πεζούλες, μάντρες και ερείπια των συνοικισμών Κρούσοβο, Φρασινός, Αχλαδοχώρι και Αληκιοΐ. Στα μεγάλα ρέματα διατηρούνται αρκετά πέτρινα γεφύρια.

Η μοναδική θέση στη ζώνη του Φρακτού που διατηρεί κάποια ζωή είναι ο μικρός οικισμός από παράγκες και σπιτάκαι που έχει δημιουργηθεί γύρω από τις πηγές θερμών νερών των Θερμιών, αντικαθιστώντας τις παλιές λουτρικές εγκατάσεις που φθίνουν λίγο χαμηλότερα. Δεν πρόκειται μια μόνιμη κατοίκηση αλλά μάλλον για μια συστηματική επισκεψιμότητα.

Πεζοπορία και παρατήρηση της φύσης

Οι αγώνες ορεινού τρεξίματος

Όλη η περιοχή του Φρακτού διατέμνεται από τις οδεύσεις των αγώνων ορεινού τρεξίματος ROUT και Virgin Forest Trail. Δεδομένου ότι οι οδεύσεις των αγώνων είναι καλά σημαδεμένες, θα μπορούσε κανείς να συντάξει διαδρομές που περιλαμβάνουν σκέλη των αγώνων και δασικούς δρόμους. Διαβάστε περισσότερα για τους αγώνες της Ροδόπης στη σελίδα To oρεινό τρέξιμο στη Ροδόπη.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος