Η φύση της Ροδόπης

Η χλωρίδα της Ροδόπης

Στην τομή τριών βιογεωγραφικών κύκλων

Είναι γεγονός ότι το σύνολο του ορεινού δάσους της οροσειράς καλύπτεται από δασικά είδη της βόρειας Παλαιαρκτικής, όπως η Σημύδα, η Ερυθρελάτη, το Δασόπευκο και το Γκρίζο σκλήθρο· μέσα στο δάσος αυτό διαβιούν πολλά είδη πουλιών, αλλά και αμφιβίων και ερπετών του περι-αρκτικού βιοσυνόλου. Αναπόφευκτα, η παρουσία των ειδών αυτών δημιουργεί την εντύπωση ότι ο φυσικός κόσμος της Ροδόπης έχει καθοριστεί από βιοκλιματικές παραμέτρους της βόρειας Ευρώπης.

Η πιο πάνω εικόνα συμπληρώνεται και διευκρινίζεται καίρια με τη βοήθεια της χωρολογικής ανάλυσης (δηλαδή της συσχέτισης των προτύπων κατανομής) των φυτικών ειδών και κυρίως των ποωδών, οδηγώντας σε μια πιο λεπτοφυή σκιαγράφηση της βιογεωγραφικής ένταξης της περιοχής.

Έτσι, σε ότι αφορά στα ποώδη φυτά, η επιρροή του περι-αρκτικού κύκλου είναι μικρή, ενώ και το ποσοστό των ειδών βαλκανικής κατανομής, όπως και των ειδών μεσογειακής εξάπλωσης, δεν διαφέρουν πολύ από εκείνο άλλων ορεινών περιοχών της Βόρειας Ελλάδας. Τέλος, η παρουσία ειδών της Ανατολίας είναι συναφής με τη γεωγραφική γειτνίαση.

Συνεπώς, η σύνθεση του φυτικού κόσμου της Ροδόπης εκφράζει τη θέση της στην τομή της βόρειο-ευρωπαϊκής σφαίρας και κυρίως του τόξου της ΝΑ Βαλκανικής με το ιρανοκασπικό βιοσύνολο και την ανατολική Μεσογείο.

Ένας πλούσιος ορεινός γίγαντας

Πέραν της βιογεωγραφική θέσης, η ποικιλία και η σύνθεση της χλωρίδας της Ροδόπης αντανακλούν το κλιματικό ιστορικό και τη γεωλογία και γεωμορφολογία της περιοχής.

Έτσι, ο χλωριδικός κατάλογος της περιοχής περιλαμβάνει είδη των κύριων βιοσυνόλων της Ευρασίας, που αναπτύχθηκαν σε ένα τοπίο που κυριαρχείται από πυριγενή και περιλαμβάνει λίγους ασβεστολιθικούς θύλακες και σε ένα ανάγλυφο ανάλογης ποικιλίας.

Εν γένει, τα όξινα πυριγενή πετρώματα και οι ήπιες γεωμορφές, χαμένες σε ένα πέλαγος αλλούβιων, γεννούν ένα υπόβαθρο μέτριας γεωποικιλότητας, που ελκύει μικρότερο αριθμό ειδών και υποστηρίζει μικρότερο βαθμό ειδογένεσης από ότι τα πολυκερματισμένα, αλκαλικά, κυρίως ασβεστολιθικά μέλη της Πίνδου και της Κρήτης.

Στην αντίθετη κατεύθυνση, λόγω του μέτριου υψομέτρου, η Ροδόπη είναι μια από τις περιοχές που καλύφθηκαν μόνο εν μέρει και για μικρό χρονικό διάστημα από τους πάγους και τα μακραίωνα χιόνια του Τεταρτογενούς, διατηρώντας μέσα στο δαιδαλώδες ανάγλυφό της αναρίθμητους θώκους ήπιων κλιματικών συνθηκών, μέσα στους οποίους κατέφυγαν φυτικοί οργανισμοί που είχαν ευρύτερη εξάπλωση στο Τριτογενές, αλλά συρρικνώθηκαν ή εξαφανίστηκαν στην υπόλοιπη Βαλκανική λόγω του ψυχρού κλίματος. Το φαινόμενο των κλιματικών καταφυγίων εκφράζεται και σε άλλα ορεινά συγκροτήματα, όπως η Τύμφη και ο Όλυμπος.

Συνολικά, στην έκταση της Δυτικής Ροδόπης, δηλαδή στην περιοχή που καλύπτουν ενότητες Μικρομηλιάς, Ελατιάς, Φρακτού, Στάμνας, Λεπίδας και Χαϊντούς του παρόντος αφιερώματος, οι πιο πάνω παράγοντες συνηγορούν στη γένεση και φιλοξενία μιας χλωρίδας που περιλαμβάνει 1.568 είδη και υποείδη.

Αυτός ο εντυπωσιακός χλωριδικός καταλόγος είναι συγκρίσιμος με εκείνους άλλων ορεινών γιγάντων της χώρας. Αναπόφευκτα, συγκροτήματα που συνδυάζουν μια βιογεωγραφική ένταξη ανάλογη της Ροδόπης με μια πλουσιότερη γεωμορφολογία και πολύ μεγαλύτερο υψομετρικό εύρος, όπως η Τύμφη και ο Όλυμπος που προαναφέραμε, έχουν ακόμα μεγαλύτερη ποικιλότητα, η οποία μπορεί να πλησιάζει ή και να ξεπερνά τα 2000 taxa.

Από μια άλλη οπτική, τη σχέση ειδών ευρείας και στενής κατανομής, η Ροδόπη εμφανίζει το διπλάσιο (54.5%) ποσοστό ευρέως εξαπλωμένων ειδών σε σχέση με τη χλωρίδα της χώρας και το 1/10 του βαθμού ενδημισμού της Ελλάδας. Με απλά λόγια, η χλωρίδα της Ροδόπης συντίθεται κυρίως από είδη κοινά στην Ελλάδα και τις γειτονικές περιοχές και εμφανίζει έναν πολύ μικρό βαθμό ενδημισμού. Η εικόνα αυτή συνάδει με τη γεωγραφική θέση της, καθώς η Ροδόπή βρίσκεται πολύ μακριά από τα μεγάλα κέντρα ενδημισμού της ελληνικής χλωρίδας (Κρήτη, Πελοπόννησος) και πλησιέστερα στη ζώνη επιρροής των τριών βιοσυνόλων που αναφέραμε.

Από τη χλωρίδα της Ροδόπης

Η βαλκανική επιρροή

Παρόλο το όνομά του είδους (και του υποείδους !) η Minuartia attica subsp. attica δεν περιορίζεται στην Αττική, αλλά εξαπλώνεται σε όλη την Ελλάδα και τα Βαλκάνια και μάλιστα από το επίπεδο της θάλασσας έως την αλπική ζώνη. Στη Ροδόπη τη βρίσκουμε κυρίως στους οφιόλιθους.
Το Tanacetum corymbosum subsp. cinereum έχει επίσης ευρεία υψομετρική παρουσία, αλλά σε μικρό μέρος της Ελλάδας και των Βαλκανίων, σε πετρώδη περιβάλλοντα.

Ένας βαλκανικός κρόκος, ευρύτατα διαδεδομένος στα ελληνικά βουνά, από τα οποία παίρνει και το όνομά του - Crocus veluchensis = από το Βελούχι (Τυμφρηστός).
Το Linum elegans είναι και αυτό φυτό βαλκανικής κατανομής. Τυπικά είναι φυτό των πετροπλαγιών της μέσης υψομετρικά ζώνης, αλλά φτάνει και στα αλπικά οροπέδια των μεγάλων βουνών.

Δυο βαλκανικά φυτά των υποαλπικών πετρότοπων της Χαϊντούς: χάρη στο χρώμα του, ο κατάλευκος Dianthus integer subsp. minutiflorus είναι ένας από τους πιο εύκολους στην αναγνώριση Δίανθους.
Η Corydalis solida subsp. incisa είναι επίσης χαρακτηριστική και ξεχωρίζει έντονα μέσα στις γκριζοπράσινες λατύπες της σάρας.

Δυο βαλκανικά φυτά, που στο όνομά τους τιμάται ο ούγκρος βοτανικός J. Heuffel (1800–1857).
Το Sempervivum heuffelii είναι, όπως όλα τα μέλη του γένους, ένα σκληροτράχηλο φυτό των σχισμών των υποαλπικών βράχων. Στη Ροδόπη το συναντάμε στον «Κήπο των Βράχων» του Παρθένου Δάσος Φρακτού και στους βραχώνες της Χαϊντούς, ενώ σε αντίστοιχα περιβάλλοντα το βρίσκουμε και σε όλη την ορεινή Ελλάδα, βόρεια της Πελοποννήσου.
Το Silene heuffelii είναι φυτό των δασών και ρεματιών της ΒΑ Ελλάδας. Τα τριχωτά άνθη του ανοίγουν αργά το καλοκαίρι.

Η Noccaea lutescens ευδοκιμεί σε μεγάλα ξέφωτα αλλά και λιβάδια μέχρι και τα 2000 μ. στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας και τη Νότια Βαλκανική.
Βαλκανική είναι η εξάπλωση και της Moehringia pendula, φυτό των ρεματιών και άλλων ρεόντων νερών της ΒΑ Ελλάδας.

Ο Dianthus viscidus είναι φυτό της Βαλκανικής, με ευρεία εξάπλωση σε όλη την ημιορεινή Ελλάδα.
Ο Dianthus stenopetalus είναι παρών σε όλη την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και την Ανατολία. Φύεται σε πετροπλαγιές και πετρώδη πρανή δρόμων πάνω από τα 1000 μέτρα, κυρίως σε οφιόλιθους.

Η Saxifraga rotundifolia subsp. chrysosplenifolia είναι μια από τις πιο διαδεδομένες Saxifraga της Ελλάδας και της Βαλκανικής, παρούσα στα βραχώδη πρανή των ρεματιών και άλλων σκιερών και υγρών θέσεων.
Ο Dianthus illyricus subsp. haynaldianus συναντάται σε όλη την Ελλάδα βόρεια του Ισθμού. Μέχρι πρόσφατα ανήκε στο γένος των Petrorhagia. Η εξάπλωσή του περιλαμβάνει και μεγάλο μέρος της Βαλκανικής.

Η Iris reichenbachii αναπτύσσεται σε πετρώδεις - ασβεστολιθικές ή οφιολιθικές - πλαγιές από τα 1000 μ. μέχρι και πάνω από το δασοόριο, κυρίως στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας και τα Βαλκάνια, αλλά και νότια μέχρι τη Νότια Πίνδο.
Η Gentiana lutea είναι ένα ρωμαλέο φυτό των υποαλπικών και αλπικών λιβαδιών. Υψώνει τις λαμπερές, κατακίτρινες ταξιανθίες της στη Ροδόπη, κάποια βουνά κατά μήκος της Πίνδου, στα δυτικά Βαλκάνια και κάποιες περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης.

Όπως δηλώνει και το όνομά του, ο Tragopogon balcanicus είναι φυτό της Βαλκανικής, με ευρεία εξάπλωση στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Επίσης βαλκανικό φυτό, το Cirsium appendiculatum είναι ένα από τα όμορφα αγκάθια των πετρότοπων της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Φυτά με εξάπλωση στα Βαλκάνια και την Ανατολία

Ο Crocus chrysanthus και ο Crocus olivieri είναι δυο ευρέως διαδεδομένοι ανοιξιάτικοι κρόκοι με λαμπερό κίτρινο χρώμα, αμφότεροι με κέντρο εξάπλωσης τη Βαλκανική/Ανατολία.
Από τα τέλη Μάρτη θα δούμε ανθισμένο τον Crocus olivieri στα μέσα υψόμετρα, ενώ ο Crocus chrysanthus συναντάται κυρίως στα λιβάδια της Ελατιάς και της Χαϊντούς, συνήθως ένα μήνα αργότερα.

Με την ίδια Βαλκανικο-Ανατολική ζώνη εξάπλωσης, δυο πολύ χαρακτηριστικά φθινοπωρινά γεώφυτα, ο Crocus pulchellus απαντάται στη Βόρεια Ελλάδα και τη Θάσο, συνήθως στα μέσα υψομετρα, ενώ το Colchicum atticum φτάνει μέχρι τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο.

Στις περιοχές της Βαλκανικής και της Ανατολίας εξαπλώνεται και το Symphytum ottomanum, φίλος των σκιερών θέσων του δάσους και των υγρών ανοιγμάτων, όπως και η Campanula lingulata, που προτιμά τις πιο πετρώδεις θέσεις του δάσους και των ξέφωτων.

Το Onosma heterophylla εξαπλώνεται στη Βαλκανική και την Ανατολία. Στην Ελλάδα το βρίσκουμε σε όλη την ηπειρωτική χώρα, σε πετοπλαγιές και πρανή δρόμων.
Βαλκανικό-Ανατολικό φυτό είναι και το Hypericum olympicum, είδος με ευρύτατη διάδοση στην Ελλάδα.

Η επιρροή της Μεσογείου

Η μάλλον δυσδιάκριτη Aristolochia pallida έχει περιμεσογειακή κατανομή, ενώ το παράδοξο Vincetoxicum hirundinaria subsp. hirundinaria έχει μεσογειακή-ευρωπαϊκή ζώνη εξάπλωσης.

Οι βόρειοι έποικοι

Δυο είδη με ευρω-σιβηρική εξάπλωση: ο Ranunculus acris subsp. acris και η Anemone nemorosa, και τα δύο φυτά της Βόρειας Ελλάδας.
Ο Ranunculus acris προτιμά σκιερές και υγρές τοποθεσίες, ενώ η Anemone nemorosa ανθίζει στα λιβάδια και τα μεγάλα ξέφωτα.

Ακόμα δυο φυτά με ευρω-σιβηρικής κατανομής: το Polygala major ανθίζει το καλοκαίρι σε πετρώδη εδάφη και πρανή στα μέσα υψόμετρα και είναι παρόν στη βόρεια και κεντρική χώρα, ενώ η Myosotis nemorosa προτιμά τις υγρές τοποθεσίες (λιβάδια, ξέφωτα) μεγάλου υψομέτρου.

Φυτά από το ευρωπαϊκό κέντρο

Δυο φυτά με ευρωπαϊκή εξάπλωση.
Το Linum hirsutum (στη Ροδόπη βρίσκουμε το υποείδος spathulatum) είναι φυτό που προτιμά τα λιβάδια των μεγάλων υψομέτρων.
Αντίθετα το Galeobdolon montanum αναπτύσσεται σε μια ευρύτητα υψομέτρων, από το μεσαίο βουνό στα ΝΑ μέχρι τους κήπους της Βόρειας Ευρώπης (όπου είναι γνωστό ως Yellow archangel, ο κίτρινος αρχάγγελος) και της αμερικανικής ηπείρου, στην οποία έχει εισαχθεί.

Είδη της ευρω-ασιατικής χλωρίδας

Το Geranium sanguineum είναι φυτό της Βόρειας Ελλάδα και της Βαλκανικής, σχετικά κοινό στα περιθώρια του δάσους, έποικος και των Ιονίων νήσων, όπου το συναντάμε και σε πετροπλαγιές.
Ο προσεκτικός παραρητηρητής θα εντοπίσει ανάμεσα σε άλλες ψηλές πόες των δασικών λιβαδιών το παράξενο, δερματώδες, κωδωνοειδές άνθος της Clematis viticella. Είναι και αυτή φυτό της Βαλκανικής, με συνεχή αλλά αραιή παρουσία στη Βόρεια Ελλάδα και την Πίνδο.

Φυτά του περι-αρκτικού κύκλου και του κόσμου

Η Caltha palustris είναι φυτό με περι-αρκτική εξάπλωση, που στην Ελλάδα φύεται πάνω από τα 1000 μ. σε υγρές τοποθεσίες.
Το Geranium robertianum το βρίσκουμε παντού, από το μέσο βουνό μέχρι τις κορυφές, σε πετρώδες πεδίο ιζηματογενών ή πυριγενών πετρωμάτων: είναι κοσμοπολίτικο φυτό, κοινό στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη.

Ελληνικά ενδημικά που αναγνωρίστηκαν στη Ροδόπη

Τουλάχιστον 31 ελληνικά ενδημικά taxa έχουν καταγραφεί στη Δυτική Ροδόπη - τα περισσότερα εμβιούν μόνο στη βορειοανατολική Ελλάδα. Πάνω από τα μισά - 18 είδη και υποείδη - ανήκουν στο πολυσχιδές γένος Hieracium.

Η Scilla subnivalis είναι ένα από τα πρώτα φυτά της χρονιάς - τόσο πρώιμο που συχνά η άνθισή του ξεκινά από τα τέλη Δεκεμβρίου.
Η Silene multicaulis subsp. sporadum έχει (καταγεγραμένη ...) μια ελλειπτική κατανομή στην Α. και ΒΑ Ελλάδα και σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πηγές

Χαραλαμπίδου Χ. 2022. Φυτοποικιλότητα στη Δυτική Ροδόπη. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ

Vascular Plants of Greece

Greek flora