Το ορεινό δάσος
Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου
Το ορεινό δάσος στο Γυφτόκαμπο και τη Βάλια Κάλντα
Από τα 600-700 έως και τα 1400-1500 μέτρα, όλη η έκταση του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου καλύπτεται από έναν συνεχή - συμπαγή προς τα χαμηλότερα υψόμετρα, δαντελωτό προς τα τα αλπικά λιβάδια - μανδύα δάσους. Είναι το ορεινό δάσος της Βόρειας Πίνδου, οριοθετημένο από ποτάμια, συνδεδεμένο με άλλα δάση κωνοφόρων και δρυών, κατάγραφο από τους ντορούς της Αρκούδας και του Λύκου, κατάστικτο από χωριά, σμιλεμένο από τα νεροπρίονα και τους κεραυνούς.
Ο τεράστιος αυτός οίκος ανθρώπων και οργανισμών υπήρξε η κεντρομόλος μάζα γύρω από την οποία περιστράφηκε η ζωή σε όλη τη Βόρεια Πίνδο. Προαιώνιο και ακατάλυτο, φτάνει στις μέρες γεμάτο θαύματα και μυστικά, τοπωνύμια και ιστορίες, απώλειες και αναγεννήσεις, πρόσωπα τόσο πολλά που δεν έχουμε πλέον τρόπο να τα αναγνωρίσουμε και να τα γνωρίσουμε.
Δάσος Μαυρόπευκων (Pinus nigra)
Το κεφάλαιο πάνω στο ορεινό δάσος του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου θα εστιάσει σε δυο πολύ κατανοητές και σημειολογικά απτές περιοχές, τον άλλοτε πολύβουο Γυφτόκαμπο και την εδώ και καιρό σιωπηλή Βάλια Κάλντα.
Το ορεινό δάσος στο Γυφτόκαμπο
Το ορεινό δάσος στο Ανατολικό Ζαγόρι, όπου ανήκει και ο Γυφτόκαμπος, συντίθεται από κωνοφόρα (Έλατο, Abies borisii-regis και Μαύρη πεύκη, Pinus nigra) και ορεινά πλατύφυλλα, κυρίως Οξυά (Fagus sylvatica).
Στα περιγράμματα του δάσους και στα ξέφωτα, τόσο στα κωνοφόρα όσο και στα πλατύφυλλα, αναπτύσσονται συστάδες ή μεμονωμένα άτομα άλλων δασικών ειδών, όπως ο Γαύρος (Carpinus betulus), η Οστρυά (Ostrya carpinifolia), ο Ίταμος (Taxus baccata), το Αρκουδοπούρναρο (Ilex aquifolium) και διάφορα σφενδάμια (Acer trilobum, Acer obtusatum και Acer pseudoplatanus).
Διαβάστε περισσότερα για το Γυφτόκαμπο στο κεφάλαιο Ο Γυφτόκαμπος.
Το δασικό τοπίο στο Γυφτόκαμπο
Πατήστε για μεγέθυνση
Το δασικό τοπίο στο Γυφτόκαμπο
Το ορεινό δάσος στο Ανατολικό Ζαγόρι είναι εκτεταμένο και - το κυριότερο - συνεχές: διακόπτεται μόνο από μικρές λιβαδικές εκτάσεις, όπως ο Γυφτόκαμπος και η Μόρφα, μάρτυρες των παλιών κτηνοτροφικών κέντρων της εποχής της ακμής της ημινομαδικής κτηνοτροφίας. Με την ποικιλία και τη σύνθεσή του, το ορεινό δάσος προσφέρει στα ζώα πολλά πολύτιμα στοιχεία, όπως μια ικανοποιητική διαδοχή βρώσιμων σπόρων και καρπών, ολόχρονη κάλυψη, αφθονία άρρωστων και σάπιων δέντρων που φιλοξενούν μεγάλες αποικίες εντόμων, παροχή θέσεων φωλιάσματος κλπ. Παράλληλα, τα κωνοφόρα επιβιώνουν εύκολα σε θέσεις με έντονη τοπογραφία και έτσι γεφυρώνουν τους αναρίθμητους βραχώνες, ορθοπλαγιές και φαράγγια της περιοχής, εξασφαλίζοντας τη συνοχή του οικοσυστήματος. Τέλος, η παρεμβολή συστάδων Οξιάς και άλλων φυλλοβόλων παρέχει συμπληρωματικές ευκαιρίες διατροφής και κάλυψης.
Συνοπτικά, η όλη δομή του ορεινού δάσους είναι ιδιαίτερα ελκυστική για τα ζώα του δάσους και ως εκ τούτου η ζώνη αυτή φιλοξενεί την αναμενόμενη ποικιλία ειδών, ξεκινώντας από την Αρκούδα, το Ζαρκάδι και το Λύκο και περιλαμβάνοντας όλα τα είδη δρυοκολαπτών (εκτός του κεντρο-ευρωπαϊκού Τριδάκτυλου) και ορισμένα ασυνήθιστα είδη παπαδίτσας, όπως η Καστανοπαπαδίτσα (Poecile palustris). Συνολικά, οι πρόσφατες καταγραφές ορνιθοπανίδας, αναφέρουν μια ποικιλία από περισσότερα από 60 είδη, ένα μέγεθος που ομοιοκαταληκτεί με τους διαθέσιμους βιοτόπους και τη βιογεωγραφική ζώνη.
Περιήγηση και πεζοπορία στο Γυφτόκαμπο
Το ορεινό δάσος στο Γυφτόκαμπο συντίθεται από Μαυρόπευκα και Έλατα, με εντονότερη την παρουσία του Μαυρόπευκου. Το Μαυρόπευκο (ή Μαύρη πεύκη, Pinus nigra) είναι ένα από τα σημαντικότερα είδη δέντρων στη σύνθεση των ορεινών δασών της Ελλάδας. Πρόκειται για ένα ψηλόκορμο και συνήθως ευθυτενές κωνοφόρο, που μπορεί να ξεπεράσει τα 30 μέτρα σε ύψος. Αποτελεί το κύριο είδος στα δάση της βόρειας Πίνδου και όλων των βουνών των συνόρων και φτάνει μέχρι τη νότια Πελοπόννησο (πχ. δάσος Βασιλικής στον Ταΰγετο), ενώ έχει χρησιμοποιηθεί και σε αναδασώσεις εκτός της ζώνης φυσικής εξάπλωσής του (πχ. Πάρνηθα).
Το ορεινό δάσος στο Γυφτόκαμπο
Λευκονώτης Δρυοκολάπτης (Dendrocopos leucotos)
Η παρατήρηση πουλιών στο ορεινό δάσος είναι πιο αποδοτική αν ακολουθήσει κανείς το δασικό οδικό δίκτυο, που εδώ δημιουργεί ένα σαφέστερο όριο δάσους-ξέφωτου.
Η διαδρομή του χάρτη κάνει ένα μεγάλο κύκλο σε δασικούς δρόμους γύρω από το Γυφτόκαμπο. Στο τμήμα αυτό θα συναντήσουμε τέσσερις από τους εννέα δρυοκολάπτες της Ελλάδας: πιο εντυπωσιακή είναι η παρουσία του Μαύρου Δρυοκολάπτη, που θα τον ακούσουμε να τυμπανίζει τους ξερούς κορμούς ή να οριοθετεί ηχητικά την επικράτειά του με μια τσιριχτή φωνη. Λίγο μικρότερος, αλλά πολύ πιο διακριτικός και ελάχιστα θορυβώδης είναι ο Σταχτής Δρυοκολάπτης, ένα είδος με περιορισμένη εξάπλωση στη χώρα μας. Εξίσου δυσεύρετος, αν και ευρύτερα εξαπλωμένος, είναι ο Λευκονώτης Δρυοκολάπτης, ο πιο σπάνιος από τους "παρδαλούς" δρυοκολάπτες της χώρας. Τέλος, αρκετά συνήθης και μάλλον πιο συνεργάσιμος από όλους στην παρατήρηση είναι ο Πευκοδρυοκολάπτης, που όπως δηλώνει και το όνομά του, βρίσκεται εδώ στο προτιμώμενο περιβάλλον, στα ορεινά πεύκα.
Η Οχιά (Vipera ammodytes) βρίσκει στο τοπίο του Γυφτόκαμπου την εναλλαγή βιοτόπων που χρειάζεται
Παρόλο που το δάσος των μαυρόπευκων είναι φωτεινό, η παρατήρηση των πουλιών δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση. Οι κόμες των μαυρόπευκων είναι πολύ ψηλά και έτσι τα πουλιά που ψάχνουν έντομα στα κλαδιά βρίσκονται συχνά εκτός οπτικού πεδίου ή πολύ μακριά. Από την άλλη, τα αρπακτικά και τα νυχτοπούλια του δάσους, είναι ζώα με πολύ διακριτικό τρόπο παρουσίας και κίνησης και δεν γίνονται εύκολα αντιληπτά.
Τα πουλιά του ορεινού δάσους
Διπλοσάινο (Accipiter gentilis)
Στα αρπακτικά του δάσους κυριαρχεί το Διπλοσάινο, ένα μεγάλο γεράκι προσαρμοσμένο στο κυνήγι μέσα στις πυκνές συστάδες τωων κωνοφόρων. Είναι μάλλον απίθανο να το δούμε, καθότι ζει και κινείται σαν πραγματικό φάντασμα, είναι ωστόσο πιο πιθανό να βρούμε σε κάποιο άνοιγμα ένα μικρό σωρό πούπουλα, σημάδι ότι κάποιο Διπλοσάινο ή Ξεφτέρι γευμάτισε πρόσφατα.
Τα πουλιά του ορεινού δάσους
Χουχουριστής (Strix aluco)
Ένα ακόμα φάντασμα του δάσους είναι ο Χουχουριστής, το κατ΄ εξοχήν νυχτοπούλι του ορεινού δάσους. Πρόκειται για μια μεγάλη κουκουβάγια των βουνών, που αν και είναι πρακτικά αδύνατον να το δούμε, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα τον ακούσουμε το βράδυ: κάθε σούρουπο γεμίζει το δάσος με την επαναλαμβανόμενη κραυγή του, που αποτελείται από τις δύο πρώτες συλλαβές του ελληνικού ονόματός του.
Τα πουλιά του ορεινού δάσους
Λοφιοπαπαδίτσα (Lophophanes cristatus)
Τέλος, στα κλαδιά των πεύκων κρέμονται οι παπαδίτσες του ορεινού δάσους: η Καστανοπαπαδίτσα, η Βουνοπαπαδίτσα, η Ελατοπαπαδίτσα και - πιο εντυπωσιακή από όλες - η Λοφιοπαπαδίτσα. Αντίθετα, άλλα στρουθιόμορφα, όπως ο Δεντροτσοπανάκος και οι δεντροβάτες κινούνται κάθετα πάνω στο φλοιό των κορμών. Στα μαυρόπευκα θα βρούμε και τους δύο δεντροβάτες της Ελλάδας: ο κοινός Καμποδεντροβάτης είναι παρών όλο το χρόνο, ενώ ο Βουνοδεντροβάτης, που κατά κανόνα είναι προσηλωμένος στα ρόμπολα, κατεβαίνει στο ορεινό δάσος το χειμώνα.
Το ορεινό δάσος στη Βάλια Κάλντα
Χάρη στο έντονο ανάγλυφο και τις ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες, η Βάλια Κάλντα φιλοξενεί μερικές ξεχωριστές καταστάσεις του ορεινού δάσους. Από το χαμηλότερο σημείο της (1300 μ.) και μέχρι τα 1500 μ. υψόμετρο, η κοιλάδα καλύπτεται από ψηλό δάσος Μαύρης πεύκης (Pinus nigra), με τις αραιές συστάδες του Ρόμπολου να συνεχίζουν μέχρι τα 1900 μέτρα. Και στα δύο αυτά περιβάλλοντα, το τοπίο που διαμορφώνει ο οφιόλιθος είναι πολύ διαφορετικό από αυτό του συνδυασμού φλύσχη-ασβεστόλιθου της περιοχής του Ζαγορίου - και πιο συγκεκριμένα του Γυτόκαμπου. Ειδικά, το τοπίο στις κορυφές με τα αστραποκαμένα κουφάρια των ρόμπολων, που κείτονται ή υψώνονται πάνω στις κοκκινόχρωμες πετροπλαγιές, είναι πραγματικά μοναδικό.
Δασόπευκο (Pinus sylvestris) ανάεσα σε Μαυρόπευκα (Pinus nigra) στη Βάλια Κάλντα
Ωστόσο, το ξεχωριστό στοιχείο στη βλάστηση της Βάλια Κάλντα - που αποτέλεσε και κριτήριο για την κήρυξη του παλιού Εθνικού Δρυμού - είναι ότι στο χαμηλότερο σημείο της κοιλάδας, κοντά στον άξονα του Αρκουδορέματος, διασώζονται περίπου 25 άτομα Δασικής πεύκης. Πρόκειται για μια από τις ελάχιστες θέσεις του είδους στην Ελλάδα και τη μοναδική στην Πίνδο.
Λεπτομέρεια του κορμού του Δασόπευκου στη Βάλια Κάλντα
Η Δασική πεύκη ή Δασόπευκο (Pinus sylvestris) είναι ψηλό δέντρο που φτάνει τα 30-40 μέτρα σε ύψος και μορφολογικά μοιάζει αρκετά με τα τριγύρω Μαυρόπευκα, ξεχωρίζοντας κυρίως στην όψη του κορμού, που έχει ωχρο-πορτοκαλί τόνο και εμφανίζει έντονη αποφλοίωση σε λεπτά φύλλα. Οι ντόπιοι αποκαλούν τα Δασόπευκα "Κόκκινα πεύκα".
Η παρουσία της συστάδας στην Βάλια Κάλντα εντάσσεται σε ένα εξηγηματικό πλαίσιο παρόμοιο με των αλπικο-αρκτικών φυτών: η Δασική πεύκη έφτασε στα νότια Βαλκάνια κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο και κατάφερε να επιβιώσει στον ανταγωνισμό με τα γηγενή είδη σε μεμονωμένους ψυχρούς (αρκετά θερμούς για την ίδια, ωστόσο) θύλακες της ορεινής ζώνης της Β. Ελλάδας. Έτσι, η επιβίωση της συστάδας δασόπευκων στη Βάλια Κάλντα έρχεται σε αντίθεση με την ερμηνεία του τοπωνυμίου - Βάλια Κάλντα σημαίνει Ζεστή Κοιλάδα: στην πραγματικότητα, η χαμηλότερη ζώνη της κοιλάδας έχει μικρό ηλιασμό και ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες, που τις διατηρεί για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Περιήγηση και πεζοπορία στο δασικό τοπίο της Βάλια Κάλντα
Η προσπέλαση των λιβαδιών της Βάλια Κάλντα υπήρξε πάντα περιπετειώδης και οδικά αβέβαιη και είναι προτιμότερο να αφήσει κανείς το όχημά του στην ασφαλή θέση Σαλατούρα Σταυρού και να κατέβει με τα πόδια. Η πεζοπορική προσέγγιση δίνει το χρόνο στα εξηγηματικά σχήματα να ωριμάσουν και να απομακρύνουν τις μυθοπλασίες, που συχνά μετατρέπονται σε πέπλα απογοήτευσης.
Μαύρος δρυοκολάπτης (Dryocopus martius)
Η διαδρομή του χάρτη διαγράφει μια μεγάλη έλλειψη με βάση το παλιό δασικό οδικό δίκτυο της κοιλάδας. Η κάθοδος, από τον αριστερό δρόμο, γίνεται στη σκιά πανύψηλων μαυρόπευκων. Στην πορεία θα δούμε ή θα ακούσουμε τα πιο εμβληματικά από τα ημερόβια πουλιά του δάσους, τους δρυοκολάπτες. Όπως και το Ανατολικό Ζαγόρι, εδώ ενδημούν τα περισσότερα είδη των ελληνικών δρυοκολαπτών και χάρη στην κλίση των πρανών κάτω από το δρόμο, ο εντοπισμός τους στο αραιό δάσος της Μαύρης πεύκης είναι μάλλον εύκολος.
Τελικά ο δρόμος εισδύει στη ρεματιά του Αρκουδορέματος και φτάνει κοντά στο σημείο όπου είχε προταθεί να γίνει το φράγμα και η σήραγγα εκτροπής του ποταμού. Η τεχνική - και θεσμική - εκτροπή απεφεύχθη χάρη στο ισχυρό καθεστώς προστασίας της κοιλάδας. Σήμερα όλη αυτή η απόπειρα είναι μόλις ορατή και η θέση προσφέρεται για παρατήρηση της ζωής γύρω από το ποτάμι.
Καμποδεντροβάτης (Certhia brachydactyla)
Λίγο ανάντη της θέσης του φράγματος θα βρούμε τα λιβάδια της Βάλια Κάλντα και τη συμβολή των δρόμων από τα τρια διάσελα της κοιλάδας - από Σαλατούρα Σταυρού, Σαλατούρα Κρανιάς και Σαλατούρα Μηλιάς. Εδώ, σε υψόμετρα ανάμεσα 1350 με 1400 μ. βρισκόταν η καρδιά μιας δυναμικής θερινής κτηνοτροφίας, από κοπάδια των γύρω Βλαχοχωριών. Τυπικά το λιβάδι ανήκε στο Περιβόλι, αλλά στην ουσία συνιστούσε σημείο συνάντησης με τους τσομπάνηδες της Μηλιάς και της Κρανιάς. Χαρακτηριστικό του ήπιου τρόπου παρέμβασης στο οικοσύστημα είναι ότι ο σημερινός επισκέπτης με δυσκολία θα εντοπίσει κάποια ελάχιστα ίχνη μιας χιλιόχρονης και κατά διαστήματα εντατικής δραστηριότητας. Σήμερα το λιβάδι αποτελεί σπουδαίο τμήμα του βιότοπου των μεγάλων θηλαστικών και πολύτιμο πεδίο κυνηγιού και διατροφής για πολλά είδη πουλιών.
Το Ξεφτέρι (Accipiter nisus) είναι ο κατέξοχήν κυνηγός του ορεινού δάσους
Εκτός από τα "Κόκκινα πεύκα", η βλάστηση της λεκάνης έχει μικρή ποικιλία άγριων και άλλων καρποφόρων και αυτός είναι ο βασικός λόγος που οι αρκούδες της ΒΑ Πίνδου στηρίζονται κυρίως στις πηγές τροφής των χωριών και χρησιμοποιούν τη Βάλια Κάλντα κυρίως κατά την περίοδο της διαχείμανσης. Αντίθετα, η κοιλάδα φιλοξενεί μια αξιόλογη ποικιλία μανιταριών, από εντυπωσιακά είδη των γενών Amanita έως μικροσκοπικούς μυξομύκητες και άλλες παράξενες μορφές.
Οι ομαλότερες πλαγιές της Βάλια Κάλντα είναι κατάσπαρτες από εντυπωσιακούς εκπροσώπους του μυστηριώδους κόσμου των μανιταριών
Η επιστροφή στη Σαλατούρα Σταυρού θα γίνει από τις πλαγιές της λιγότερο εντυπωσιακής κορυφής της κοιλάδας, τις Μπάλτσες. Οι πυρόξανθοι οφιόλιθοι, πάνω στους οποίους είναι χαραγμένος ο παλιός δρόμος, φιλοξενούν πολλά ενδιαφέροντα φυτά, μερικά από τα οποία εξειδικεύονται στο συγκεκριμένο πλουτώνιο πέτρωμα.
Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος
topoguide greece
Εθνικο Παρκο Βορειας Πινδου
Οι οδηγοί Ζαγόρι topoguide και Βάλια Κάλντα topoguide είναι διαθέσιμοι για συσκευές Android ως μία απο τις δεκάδες διαθέσιμες περιοχές της Ελλάδας, μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide greece. Το Ζαγόρι και η Βάλια Κάλντα περιλαμβάνονται στην ομάδα της Βόρειας Ελλάδας. Αποκτήστε τους οδηγούς Ζαγόρι topoguide και Βάλια Κάλντα topoguide ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.
Οι οδηγοί Ζαγόρι topoguide και Βάλια Κάλντα topoguide είναι επίσης διαθέσιμοι για συσκευές iOS (iPhone και iPad) μέσα από την γενική εφαρμογή πεζοπορικών περιοχών Topoguide Greece. Αποκτήστε τον οδηγό του Ζαγορίου και τον οδηγό της Βάλια Κάλντα ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή, επιλέγοντάς τους από την ομάδα της Βόρειας Ελλάδας.
Η εφαρμογή topoguide greece παρέχει ενεργητική πλοήγηση κατά μήκος της διαδρομής, καθώς και έναν πλούσιο οδηγό στη γεωγραφία, τη φύση και τον πολιτισμό των περιοχών.
Όλα τα σημεία ενδιαφέροντος που απεικονίζονται στο χάρτη αποτελούν διαδραστικές πηγές πληροφορίας της εφαρμογής: στο πεδίο, κάθε σημείο προβάλλεται αυτόματα στην οθόνη όταν το πλησιάζουμε και μας οδηγεί στο σχετικό λήμα του ψηφιακού οδηγού που περιέχεται στην εφαρμογή.