Ε.Π. Δέλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκμονα & Αλυκής Κίτρους

Το δέλτα του Αξιού

Με μήκος 380 χιλιομέτρων, ο Αξιός είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος ποταμός των Βαλκανίων. Στο ελληνικό έδαφος, ο Αξιός διασχίζει περίπου 76 χλμ. ημιορεινών και κυρίως πεδινών περιοχών.

Ο Αξιός, ή Βαρδάρ, όπως είναι το σλάβικο όνομά του, πηγάζει από την περιοχή Κίσεβο της Βόρειας Μακεδονίας και διαγράφοντας ένα μεγάλο τόξο αρχικά προς τα ΒΑ, περνά από την πόλη των Σκοπιών, στρέφεται νότια και μπαίνει στην Ελλάδα από μια ύφεση του μεθοριακού αναγλύφου προς την περιοχή Πολυκάστρου-Αξιούπολης. Στη Θεσσαλονίκη, το όνομα Βαρδάρης είναι συνώνυμο των παγερών, βόρειων ανέμων που κατεβαίνουν από τη κεντρική Βαλκανική προς το Θερμαϊκό μέσα από την κοιλάδα του Αξιού. Έτσι, τα τοπωνύμια Βαρδάρης και Θερμαϊκός δηλώνουν την αντίθεση ανάμεσα στην παγωμένη ενδοχώρα και τον αντικατοπτρισμό του ηλιόλουστου Αιγαίου μέσα από την πιο βατή νότια πύλη της Βαλκανικής.

Σε ελληνικό έδαφος, ο Αξιός κυλάει με σαφώς νότια κατεύθυνση μέχρι τις εκβολές του, σχετικά κοντά στην κατάληξη του Λουδία και ανάμεσα στα δέλτα του Γαλλικού και του Αλιάκμονα. Στην πορεία αυτή, ο μεγάλος ποταμός γονιμοποιεί με τις αποθέσεις του τη ζώνη στα ΒΔ της Θεσσαλονίκης, ενώ παράλληλα αποτελεί τον κύριο τροφοδότη ιζημάτων του Θερμαϊκού κόλπου.

Από τις πηγές μέχρι την είσοδο στο ελληνικό έδαφος, ο ρους του Αξιού και των παραποτάμων του διακόπτεται από 12 φράγματα, κυρίως αρδευτικά. Στην ελληνική διαδρομή του παρεμβάλλεται ένα μόνο αρδευτικό έργο, το φράγμα της Έλλης (μήκους 1.132 μ.), που διανέμει μέρος της παροχής στα ανατολικά και τα δυτικά μέσω ενός μεγάλου δικτύου καναλιών, αρδεύοντας 330.000 στρέμματα γεωργικής γης. Τα φράγματα και η εκτροπή μέρους της παροχής του έχουν σαν αποτέλεσμα ο ποταμός να μην μεταφέρει πλέον αρκετές φερτές ύλες και να έχει μειωμένη ροή στο δέλτα, το οποίο σταδιακά διαβρώνεται και αποσυντίθεται.

Η σημερινή κοίτη του κάτω Αξιού είναι τεχνητή και δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1930, κυρίως για να αποφευχθεί η αποκοπή της θαλάσσιας πρόσβασης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης λόγω της συνεχούς απόθεσης φερτών υλών στον Θερμαϊκό. Οι δύο κοίτες, παλιά και νέα, αποκλίνουν κοντά στο χωριό Ανατολικό. Η παλιά κοίτη του ποταμού αποτελείτο από δυο κλάδους ή "παλιομάνες", που λέγονταν Μικρός και Μεγάλος Βαρδάρης και εξέβαλαν στα ΒΑ της σημερινής εκβολής, κοντά στο Γαλλικό. Οι δύο αυτοί κλάδοι διατηρούν ακόμα κάποια υπόσταση έχοντας τη μορφή επιμήκων καναλιών, ωστόσο δεν συνδέονται πλέον με τη θάλασσα.

Ο "νέος" Αξιός περνά κοντά από τον οικισμό Χαλάστρα και συνεχίζοντας σε μια τεχνητά ευθυγραμμισμένη αλλά πλέον πλήρως ενσωματωμένη στο φυσικό περιβάλλον κοίτη, καταλήγει νότια της παλιάς, σε ένα μεγαλειώδες δέλτα. Το τελευταίο τμήμα της κοίτης πλαισιώνεται από δυο αναχώματα. Πίσω από το ανατολικό - και πιο ψηλό - ανάχωμα, οι εντατικές αμμοληψίες για την κατασκευή των ποικίλων αναχωμάτων του ΓΑΛΑ άφησαν πίσω τους μια μεγάλη τάφρο, με χαρακτηριστικούς οβάλ δανειοθαλάμους: από τον όρο "δανειοθάλαμος", η ζώνη αυτή πήρε το όνομα Δάνειο.

Το χερσαίο άκρο του δέλτα, που λέγεται ακρωτήρι Βαρδάρης, μαζί με το αντικρυνό ακρωτήρι Μεγάλο Έμβολο (περιοχή Αγγελοχωρίου) σχηματίζουν το στενότερο τμήμα του Θερμαϊκού, ένα κανάλι πλάτους περίπου 6 χλμ. Το πέρασμα αυτό, που ελεγχόταν από γερμανικά πυροβόλα στο 2ο ΠΠ, έφερε πλωτούς σημαντήρες για τη διευκόλυνση της ναυσιπλοΐας, οι οποίοι αντικαταστάθηκαν το 1960 με σύγχρονο ραδιοφάρο που κατασκευάστηκε στο άκρο της λουρονησίδας του ακρωτηρίου. Ο ραδιοφάρος ήταν επανδρωμένος και εξυπηρετείτο από χωματόδρομο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο φάρος αυτοματοποιήθηκε και ο δρόμος εγκαταλείφθηκε και κατακλύσθηκε από νερά σε αρκετά σημεία, καθιστώντας αδύνατη την οδική και προβληματική την πεζοπορική προσπέλαση του φάρου.

Η προστατευόμενη περιοχή του ΓΑΛΑ περιλαμβάνει όλη την ελληνική διαδρομή του Αξιού, από τα σύνορα με την Βόρεια Μακεδονία (Π.Γ.Δ.Μ.) έως και το δέλτα στον Θερμαϊκό. Σήμερα, η εκβολή του Αξιού, μαζί με τη γειτονική εκβολή του Αλιάκμονα, συνθέτουν ένα τεράστιο υγροτοπικό σύστημα, πλούσιο σε άγρια ζωή και οδικά απροσπέλαστο.

Οι εκβολές του Αξιού περιλαμβάνουν τη διευθετημένη κοίτη, τις παράπλευρες τάφρους, που μοιάζουν με ρηχά ποτάμια, καθώς και τις εκτάσεις που άλλοτε πλημμύριζε ο Αξιός, που στα βόρεια έχουν μετατραπεί σε χωράφια, ενώ στα νότια διατηρούν την αυθεντική μορφή των δελταϊκών τοπίων, δηλαδή απέραντες, άμορφες ζώνες κατάφυτες με αρμυρίκια και άλλους υδρόφιλους θάμνους και με ακαθόριστο αλλά όχι επίπεδο ανάγλυφο.

Στα ανοιχτά του συστήματος αυτού είναι εγκατεστημένες οι μυδοκαλλιέργειες της περιοχής, που συγκροτούν τη μεγαλύτερη παραγωγική μονάδα στην Ελλάδα. Οι χερσαίες υποδομές των μυδοκαλλιεργειών συγκροτούν δυο μεγάλους αλιευτικούς συνοικισμούς-λιμάνια, στον Αξιό και το Λουδία. Ο συνοικισμός του Αξιού, μια επιμήκης συστοιχία από 30 μεγάλες καλύβες στον όρμο Καβούρα, ανήκει στη Χαλάστρα. Το συγκρότημα συμπληρώνεται με μια μονάδα επεξεργασίας και από μια ευμεγέθη εκκλησία του Αγίου Νικολάου.

Πουλιά στο δέλτα του Αξιού

Το μεγαλειώδες δέλτα του Αξιού, πλούσιο, απέραντο και αδιατάρακτο, δεν θα μπορούσε να υπολείπεται σε βιοποικιλότητα από τις γειτονικές περιοχές. Πάνω από 250 από τα 300 είδη του πάρκου ζουν, τρέφονται, αναπαράγονται ή ξεχειμωνιάζουν στον Αξιό. Η λίστα των πουλιών είναι πολύ παρόμοια με εκείνη του δέλτα του Αλιάκμονα, που βρίσκεται ακριβώς δίπλα και μοιράζεται πολλές ομοιότητες. Και, όπως και στο δέλτα του Αλιάκμονα, είναι θεμιτό να πιστεύει κανείς ότι η απουσία από τον κατάλογο κάποιων ειδών είναι πιθανόν να οφείλεται στη δυσκολία προσπέλασης της καρδιάς του δέλτα.

Εν πάσει περιπτώσει, όπως θα περίμενε κανείς, στον Αξιό έχουν καταγραφεί οι δύο μεγάλοι αετοί της χαμηλής ζώνης, ο Βασιλαετός και ο Θαλασσαετός, όπως και δύο ακόμα αετοί των υγροτόπων, ο Στικταετός και ο Ψαραετός. Αετογερακίνες και Σφηκιάρηδες, μαζί με Τσίφτες και όλα τα γεράκια συμπληρώνουν τη λίστα των ημερόβιων αρπακτικών.

Εδώ βρίσκονται επίσης όλοι οι γλάροι και τα γλαρόνια, τα παρυδάτια, τα υδρόβια, οι ερωδιοί και τα χαραδριόμορφα του πάρκου. Στα απέραντα χωράφια βόσκουν Γερανοί και στα κανάλια ψαρεύουν οι δυο πελαργοί μας. Στα στρουθιόμορφα αξίζει να επισημανθεί η παρουσία του Χιονοτσίχλονου και του Κουφαηδονιού.

Περιήγηση στο δέλτα του Αξιού

Η ζώνη της εκβολής του Αξιού προσπελαύνεται συνήθως από το Καλοχώρι, μέσω του παράκτιου αναχώματος που οδηγεί στο Δάνειο. Η καθεαυτό περιοχή του Αξιού αρχίζει μετά τη Χηναρού, το τεχνητό ακρωτήρι που σχηματίζει τον όρμο της εκβολής του Γαλλικού. Από εδώ και μέχρι το πέτρινο φυλάκειο (πολλοί επισκέπτες της περιοχής το αναφέρουν ως "Σπιτάκι") και το παρατηρητήριο του Αξιού, ο επισκέπτης κινείται ανάμεσα σε μια μεγάλη τάφρο στα ΒΔ, γεμάτη παρυδάτια και υδρόβια, και την ακτή στα ΝΑ, πλούσια σε παρυδάτια και θαλασσοπούλια. Μετά τη Σκάλα, την παλιά προβλήτα των ψαράδων, φτάνουμε στο πέτρινο φυλάκειο, μοναδικό μόνιμο κτίσμα μιας ζώνης με ξεχαρβαλωμένες ψαρο-καλύβες, διάσπαρτες παράγκες και παλιούς ερειπωμένους σταύλους.

Από το παρατηρητήριο ο δρόμος στρέφεται βόρεια και ακολουθεί το ανατολικό ανάχωμα του Αξιού. Αν και εντελώς επίπεδος, ο δρόμος λασπώνει αρκετά και γίνεται επισφαλής το χειμώνα. Αν ωστόσο τον ολοκληρώσουμε, θα φτάσουμε κάτω από την Εθνική Οδό και θα επιστρέψουμε την ακτή ακολουθώντας το πιο βατό συνδυασμό μέσα στο ατελείωτο πλέγμα των αγροτικών δρόμων: η πιο ασφαλής όδευση θα μας φέρει στο δυτικό αντλιοστάσιο της Χαλάστρας, από όπου θα γυρίσουμε στο Καλοχώρι. Η διαδρομή αυτή επισημαίνεται με κόκκινο σύμβολο στο χάρτη.

Από το ανατολικό ανάχωμα του Αξιού έχουμε τη δυνατότητα να κινηθούμε με τα πόδια προς το Δάνειο, στα μαγκρόβια τοπία που απλώνονται μέχρι το Λουδία, μια απόφαση που περιέχει μια διάσταση περιπέτειας, καθότι το χαοτικό πεδίο κάνει τον προσανατολισμό δύσκολο, ενώ και οι υποτυπώδεις δρόμοι που εξυπηρετούσαν τις παλιές στάνες διακόπτονται πλέον από έλη. Πάντως αυτά τα δάση των ηλικιωμένων αρμυρικιών τρέφουν πολλά είδη ζώων και η εμπειρία του να τα διασχίσει κανείς είναι μοναδική.

Εξίσου ενδιαφέρον και εξίσου περιπετειώδες, είναι να προσεγγίσουμε το ραδιοφάρο, μέσω του παλιού δρόμου που ξεκινά από το πέτρινο φυλάκειο. Ο δρόμος δεν είναι βατός με αυτοκίνητο, με τα πόδια όμως μπορούμε να φτάσουμε στις πρώτες ψαροκαλύβες και αν η στάθμη του νερού το επιτρέπει να συνεχίσουμε στις λουρονησίδες μέχρι κάπου κοντά στο νησάκι του φάρου. Η όδευση φαίνεται με πράσινη γραμμή στο χάρτη.

Αναφορικά στις δυνατότητες φωτογράφισης πουλιών στο δέλτα του Αξιού, συμβουλευτείτε το λήμμα Φωτογραφία φύσης στο δέλτα του Αξιού.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος