Αρκαδικά Μονοπάτια & Apollo Trails
Λύκαιο, Τετράζι, Μίνθη και κοιλάδα Νέδας

Οι εκκλησίες

Οι εκκλησίες που συναντάμε στο Λύκαιο και την ευρύτερη περιοχή ανήκουν σε δύο μεγάλες ομάδες, τις εκκλησίες των οικισμών και τα μεμονωμένα ξωκλήσια.

Οι εκκλησίες των οικισμών είναι μεγάλες, συχνά τρίκλιτες, βασιλικές, με εμφανείς περιποιημένες τοιχοποΐες και πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο. Το πλήθος των εκκλησιών εντός του ορίου του οικισμού είναι μάρτυρας της κοινωνικής οργάνωσης και της παρουσίας ισχυρών οικογενειών που διεκδικούν δική τους ενορία.

Αναπόφευκτα ο παλαιότερος και ισχυρότερος από τους τρεις μεγάλους οικισμούς της περιοχής - την Ανδρίτσαινα, την Καρύταινα και τη Μεγαλόπολη -, δηλαδή η Καρύταινα, στολίζεται με τα σημαντικότερα εκκλησιαστικά μνημεία, ανάμεσα στα οποία και έναν επιβλητικό μητροπολιτικό ναό, αφιερωμένο στο μείζον χαρμόσυνο γεγονός της χριστιανοσύνης, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και πλαισιωμένο από ένα πανύψηλο πυργοειδές καμπαναριό.

Στους μικρότερους οικισμούς, οι ενοριακές εκκλησίες είναι είτε τρίκλιτες είτε μονόκλιτες, πάντα εντυπωσιακές χάρη στο μέγεθος, την λιτή όψη και την αυστηρή οικοδομική, αλλά και τη θέση, η οποία παρόλη τη δυσχέρεια της τοπογραφίας του κέντρου του οικισμού, καταφέρνει να απελευθερώνει επαρκή χώρο ώστε ο θρησκευτικός ρόλος του μείζονος ναού να συνδυάζεται λαμπρά με τη βασική κοινωνική λειτουργία, τη διατήρηση της συνάφειας των κατοίκων.

Βυζαντινές εκκλησίες

Το σημαντικότερο γνωστό εκκλησιαστικό μνημείο στον ευρύτερο χώρο του Λύκαιου είναι ο μεσοβυζαντινός ναός της Παναγίας στο Κάστρο της Καρύταινας, κτίσμα της περιόδου 10ος-11ος αι. Περισσότερα στοιχεία για το μνημείο θα βρείτε στο κεφάλαιο Εκκλησίες της Καρύταινας.

Αντίστοιχης και πιθανόν παλαιότερης χρονολόγησης θέσεις ναών, όπως και παλαιοχριστιανικά στοιχεία (κίονες κλπ) αναγνωρίζονται σε ποικίλα ξωκλήσια της περιοχής, όπως στον Άγιο Γεώργιο στο κάστρο των Σκορτών, στον Άγιο Ιωάννη τον Ψηλό, τη Μεταμόρφωση Σωτήρα Κουρουνιού, τον ΑηΣτράτηγο του Μπέρεκλα και αλλού.

Στην αμέσως επόμενη περίοδο, κάπου μέσα στον 12ο αι., τοποθετείται η αρχική κατασκευή της εκκλησίας της Αγίας Θεοδώρας, σε όμορφη τοποθεσία ανάμεσα στο Βάστα και το Δασοχώρι. Περισσότερα για την πολύ γνωστή αυτή αρκαδική εκκλησία στο κεφάλαιο Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας Βάστα.

Μεταβυζαντινές και νεότερες εκκλησίες

Η παραγωγή εκκλησιών κατά την περίοδο μετά την Άλωση και μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα φαίνεται, με βάση τις χρονολογήσεις που επιτρέπουν οι επιγραφές ή τα στοιχεία των κτισμάτων, περιορισμένη, σε αντίθεση με τις μετά τις αρχές του 19ου αιώνα εκκλησίες, που είναι πολυάριθμες.

Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι οι εκκλησίες που κτίστηκαν - σε δύσκολες συνθήκες και με λιγοστά μέσα - πριν τον 19ο αιώνα, ανακατασκευάστηκαν μετά την απελευθέρωση και κυρίως στο διάστημα 1850-1950, εποχή ακμής της ορεινής οικονομίας και ταυτόχρονα ανακαίνισης της κτηριακής υποδομής του τόπου. Επίσης, κάποιες από τις παλιές εκκλησίες, ειδικά οι πλέον απομακρυσμένες, ερειπώθηκαν από τους σεισμούς και σε κάποιες περιπτώσεις δεν ανοικοδομήθηκαν.

Έτσι, τα περισσότερα ξωκλήσια που βλέπουμε σήμερα ανήκουν στην περίοδο από τα τέλη 19ου έως τα μέσα 20ου αιώνα. Είναι στο σύνολό τους μονόκλιτοι ναοί με δίρριχτες κεραμοσκεπές και φέρουν επιμελημένες τοιχοποιΐες με καλοδουλεμένα γκωνάρια. Ελάχιστοι έχουν αγιογραφικό διάκοσμο. Στους περισσότερους, η παλιά ξύλινη στέγη έχει αντικατασταθεί με στοιχεία από οπλισμένο σκυρόδεμα, διατηρώντας πάντα την δικλινή απορροή και τα κεραμίδια.

Εκκλησίες της Καρύταινας

Χάρη στο μακρύτατο και βαρυσήμαντο παρελθόν της από το μέσο Βυζάντιο έως και τα νεότερα χρόνια, η Καρύταινα απέκτησε κα ιδιατήρησε πολλά και σημαντικά θησκευτικά κτήρια, κυρίως εκκλησίες.

Οι πιο σημαντικές εκκλησίες της περιοχής είναι το εκκλησάκι της Γέννησης της Θεοτόκου στη μεσαιωνική γέφυρα του Αλφειού, η Παναγία του Κάστρου, ο ναός του Αγίου Νικολάου, η παλιά κοιμητηριακή εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, ο ναός της Ευαγγελίστριας, που αποτελεί και τη μητρόπολη της κώμης και η μεγάλη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου Χριστιανουπόλεως. Μια δεκάδα άλλοι μικρότεροι και νεότεροι ναοί συμπληρώνουν τον εκκλησιαστικό εξοπλισμό του ιδιαίτερου αυτού τόπου.

Διαβάστε περισσότερα για τις εκκλησίες της κώμης στο κεφάλαιο Οι εκκλησίες της Καρύταινας.

Τα ιερά των κορυφών:
Ο Προφήτης Ηλίας

Όπως θα περίμενε κανείς από ένα βουνό στις κορυφές του οποίου λειτούργησε ιερό του Διός, το Λύκαιο και τα γύρω βουνά φέρουν τους αντίστοιχους χριστιανικούς ναούς, αφιερωμένους στον κύριο άγιο των βουνών, τον Προφήτη Ηλία.

Όλα τα ορεινά χωριά έχουν το καθένα το δικό του Προφήτη Ηλία, συνήθως φωλιασμένο στην πιο περίοπτη κορυφή πάνω από το χωριό. Αντίθετα, αυτό το στοιχείο μπορεί να λείπει από τα χωριά των υπωρειών του ανατολικού Λύκαιου.

Όλα τα ξωκλήσια του Προφήτη Ηλία είναι μικροί ή μεγαλύτεροι δρομικοί ναοί, με δίρριχτες στέγες και κάποιο μικρό υπόστεγο. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, υπάρχει οδική πρόσβαση - η οποία συχνά εξυπηρετεί και κάποιο αναμεταδότη ή κεραία, το νεότερο τοπόσημο των κορυφών.

Εκκλησίες στο Κωτύλιο και το Κάτω Κωτύλιο

Εκκλησίες στου Κουρουνιού

Στο κέντρο του Κυρουνιού συναντάμε τη μεγάλη ενοριακή εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο, ενώ έξω από το χωριό θα βρούμε το κοιμητηριακό ναό του. Ο Προφήτης Ηλίας βρίσκεται στην ομώνυμη κορυφή στα ανατολικά του χωριού και ο Άγιος Βασίλειος, δίπλα στην ωραία κρήνη του, φυλάνε τη βόρεια είσοδο του χωριού.

Πολύ ψηλά, πάνω από το χωριό, σε περίοπτη θέση με άπλετη θέα προς το λεκανοπέδιο της Μεγαλόπολης και τα ανάγλυφα της Καρύταινας και του Μαίναλου, στέκεται ο επιβλητικός τρουλαίος ναός της Παναγίας Ψηλής.

Χαμηλά, κοντά στον παλιό μονοπάτι προς το Ίσωμα Καρυών, μόλις διακρίνεται ο ερειπωμένος ναός της Μεταμόρφωσης Σωτήρα, στολισμένος με βυζαντινό κίονα και παλιά επιτύμβια πλάκα.

Εκκλησίες στο χωριό Λύκαιο

Η ενοριακή εκκλησία του χωριού Λύκαιο είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Άλλες εκκλησίες στην άμεση γειτονία του οικισμού είναι ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Κωνσταντίνος και η κοιμητηριακή Αγία Παρασκευή.

Στο Χάνι Παγανού, κομβικό σταθμό στο σταυροδρόμι ανάμεσα στα χωριά Λύκαιο και Καστανοχώρι, υπήρχαν τρεις εκκλησίες: Άγιος Ευστάθιος, Παναγία και Αγία Παρασκευή, ενώ κοντά βρισκόταν και ο φύλακας του περάσματος, η μονή Παναγίας Κραμποβού.

Εκκλησίες της Λυκόσουρας

Η περιοχή της Λυκόσουρας κρύβει αρκετά ενδιαφέροντα ξωκλήσια, όπως το μονόκλιτο ναό του Αγίου Γεωργίου μέσα στον τειχισμένο χώρο της ακρόπολης της αρχαίας Λυκόσουρας.

Εκκλησίες του Βάστα

Αναμφίβολα, το σημαντικότερο θρησκευτικό μνημείο του Βάστα - και όλης της περιοχής - είναι ο βυζαντινός ναός της Αγίας Θεοδώρας, στις όχθες του ποταμού Χάραδρου. Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο Η Αγία Θεοδώρα Βάστα.

Από τις υπόλοιπες 13 σωζόμενες εκκλησίες μέσα και γύρω στο Βάστα αξίζει να αναφερθούν:

• ο ωραίος ενοριακός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, πλαισιωμένος με μεγάλο καμπαναριό, έργο Λαγκαδιανών μαστόρων,
• ο τρουλαίος ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα με μικρό καμπαναριό, όπου εκκλησιάζονταν οι Μπασταίοι μέχρι το 1880,
,
• ο μεγάλος Αγιάννης, κτίσμα του τέλους 1ου 19ου αιώνα, που χρησημοποιήθηκε και ως σχολείο,
• ο Άγιος Δημήτριος,
• ο κοιμητηριακός ναός αφιερωμένος στον Άγιο Ανδρέα.

Έξω από το χωριό, συναντάμε οκτώ ακόμα δίρριχτες εκκλησίες: την Αγία Κυριακή, την Αγία Παρασκευή, τον Άγιο Αθανάσιο, του Σταυρού, τον Άγιο Κωνσταντίνο, το νεότερο ναό των Αγίων Δημητρίου και Ειρήνης, τον παλιό Άγιο Γεώργιο πάνω απο τον οικισμό και τον Προφήτη Ηλία στο Τετράζι.

Μεταξύ Τετραζίου και Κλαδελιού, στη θέση Σάντε Νίκου, λέγεται ότι υπήρχε ξωκλήσι του Αγίου Νικολάου, όπως μαρτυρά και το τοπωνύμιο, ενώ λίγα λείψανα κτίσματος στην κορυφή του Κλαδελιού πιστεύεται ότι ανήκαν σε παλιό μοναστήρι.

Εκκλησίες του Ίσαρη

Ως κεντρικό και άλλοτε πολυάνθρωπο κεφαλοχώρι, ο Ίσαρης έχει πλούσια υποδομή θρησκευτικών μνημείων. Κεντρική εκκλησία είναι ο Άγιος Νικόλαος, επιβλητικό κτίσμα με πλούσιο διάκοσμο στο εσωτερικό, που αντικατέστησε παλιότερη εκκλησία, η οποία καταστάφηκε το 1825. Διαβάστε μια αναλυτική παρουσίαση των εκκλησιών του χωριού στο κεφάλαιο Εκκλησίες του Ίσαρη.

Εκκλησίες στο Καστανοχώρι

Το Καστανοχώρι ήλεγχε μεγάλο μέρος των εσωτερικών αγροτικών πόρων του ανατολικού Λύκαιου. Η οριοθέτηση της μεγάλης κτηματικής περιοχής του γινόταν με τα ξωκλήσια του χωριού, διάσπαρτα στους πρόποδες των κορυφών ή στο οροπέδιο της Κάπελης.

Εκκλησίες στο Πετροβούνι και του Χρούσα

Εκκλησίες στους Χράνους

Ο ενοριακός ναός των Χράνων είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η εκκλησία κτίστηκε το 1870. Το τέμπλο και μέρος της αγιογράφησης είναι της ίδιας περιόδου.

Άλλες εκκλησίες είναι ο Άγιος Γεώργιος, δύο εκκλησίες αφιερωμένες στον Αγιο Νικόλαο (η μια κοντά στη Μεγάλη Βρύση και η άλλη στη θέση Σπαρτινού), η Αγία Τριάδα, ο Άγιος Ραφαήλ, η Αγία Θεοδώρα στα αμπέλια, η Αγία Παρασκευή στα σύνορα με την κοινοτική περιοχή του Ίσαρη, ο Άγιος Ιωάννης και ο Προφήτης Ηλίας (του 1933).

Εκκλησίες στις Άνω Καρυές

Στην περιοχή των Άνω Καρυών βρίσκονται αρκετά νεότερα ξωκλήσια. Πιο ενδιαφέροντα είναι τα εκκλησάκια στη βάση του αυχμηρού όγκου που φέρει το κάστρο των Σκορτών. Στη στέψη της βράχινης αυτής έξαρσης θα βρούμε το πολύ μικρό και σήμερα εντελώς ερειπωμένο ναΰδριο του μείζονος στρατιωτικού αγίου, του Αγίου Γεωργίου.

Κυπαρίσσια και Μαυριά

Καρυές, Ίσωμα Καρυών και Κάτω Καρυές

Εκκλησίες της Νέδας

Από τις εκκλησίες του Μπέρεκλα - το παλιό όνομα της Νέδας - ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει ο παλαιότατος Αη Στράτηγος, αφιερωμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, που έχει κατασκευαστεί εξ' ολοκλήρου από μέλη του κατεστραμένου αρχαίου ιερού του Πάνα.

Εκκλησίες στην Αμπελιώνα

Κεφαλοχώρι της ορεινής επικράτειάς της, η Αμπελιώνα έχει πλούσιο εξοπλισμό εκκλησιαστικών κτηρίων. Ξεχωρίζουν ο μεγάλος ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου και ο Άγιος Ιάκωβος, στα προκεχωρημένα ανάγλυφα προς το Σκληρό.

Εκκλησίες του Αγίου Σώστη

Εκτός της ωραίας ενοριακής εκκλησίας, που τιμά τον πολιούχο του χωριού, ο Άγιος Σώστης κρύβει την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονικά ημιτελή εκκλησία της Αγίας Τριάδας.

Εκκλησίες του Σκληρού

Οικισμός κτισμένος κοντά στη βορινή - και κυριότερη - πύλη της ενδοχώρας της λεκάνης της Νέδας, το πέρσμα προς την Ανδρίτσαινα, ο Σκληρός σηματοδότησε τους βασικούς άξονες επικοινωνίας του με λιτά, μονόχωρα εκκλησάκια, όπως τα ξωκλήσια της Αγίας Ξένης της Καλαματιανής και της Αγίας Βαρβάρας. Μέσα στο χωριό, δεσπόζει ο μεγάλο ενοριακός ναός του Αγίου Γεωργίου.

Εκκλησίες της Πέτρας

Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στην Πέτρα είναι μια από τις πιο καλοφτιαγμένες μονόκλιτες βασιλικές χωρίς τρούλο της περιοχής. Ακολουθώντας τις αρμονικές αναλογίες των άλλων μονόχωρων εκκλησιών, η Μεταμόρφωση του Σωτήρα στην Πέτρα έχει πολλές οικοδομικές και αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες, είτε ως τεχνικές λύσεις (πχ το πάτημα της αμφιέρειστου πρεκιού της νότιας εισόδου), είτε ως αισθητικές αναζητήσεις (πχ., διπλό εμφανές σενάζι από πέτρα κατά μήκος των τοίχων σε απομίμηση των βυζαντινών κεραμοπλαστικών ταινιών ή αδιακόσμητα φατνώματα στην προβεβλημένη κόγχη του ιερού). Γενικά, και χάρη στο ιδιαίτερο χρώμα του τοπικά εξορυγμένου ασβεστόλιθου, πρόκειται για ένα από τα πιο ενδιαφέροντα από αισθητικής σκοπιάς κτίσματα του 19ου αιώνα.

Εκκλησίες στο Κακαλέτρι

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος