Αρκαδικά Μονοπάτια & Apollo Trails
Λύκαιο, Τετράζι, Μίνθη και κοιλάδα Νέδας

Ανθρωπογεωγραφία

Το περίγραμμα της Παρρασίας

Το Λύκαιον όρος είναι ένας μεγάλος ορεινός όγκος που αποτελεί μέρος των δυτικών ορίων της Αρκαδίας. Μαζί με το όρος Τετράζι, σχηματίζουν την ανατολική πλευρά της άνω λεκάνης απορροής της Νέδας, ενώ η δυτική πλευρά της συντίθεται από βραχίονες που αποκλίνουν από τη σύνδεση του Λύκαιου με το όρος Μίνθη.

Η περιοχή που θα καλύψουμε στο αφιέρωμά μας εκτείνεται περικλείεται σε ένα σχεδόν ελλειψοειδές σχήμα, που η περίμετρός του ξεκινά από την Μεγαλόπολη, περνά από Καρύταινα, την Ανδρίτσαινα, τη Νέα Φιγαλία, το Λέπραιο, το Δώριο, το Διαβολίτσι, ανηφορίζει στα Παραδείσια και κλείνει πάλι στη Μεγαλόπολη. Η έκταση αυτού του σχήματος είναι περίπου 660 τετρ. χλμ. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει μεγάλες πόλεις και σπουδαία ιερά που ανήκαν στην Αρκαδία της αρχαιότητας της και σήμερα εμπίτουν στα διοικητικά όρια των Περιφερειακών Ενοτήτων (πρώην νομών) Αρκαδίας, Μεσσηνίας και Ηλείας.

Ο καταλληλότερος γεωγραφικός όρος για την περιοχή αυτή είναι “Παρρασία”, που αναφέρεται πιστά στα όρια της αρχαίας Παρρασίας, μιας σημαντικής αρκαδικής επικράτειας.

Το μέρος των αναγλύφων του Λύκαιου που απορρέουν προς τη Μεγαλοπολίτιδα περιλαμβάνεται εντός των διοικητικών ορίων του δήμου Μεγαλόπολης, ενώ οι πλαγιές δυτικά του υδροκρίτη Λύκαιου-Τετραζίου ανήκουν κυρίως στο δήμο Οιχαλίας και οι προεκτάσεις προς τη Μίνθη εμπίπτουν στα όρια του δήμου Ανδρίτσαινας-Κρέστενων. Έτσι σήμερα το Λύκαιο μοιράζεται ανάμεσα σε τρεις νομούς, την Αρκαδία, τη Μεσσηνία και την Ηλεία, που λέγονται πλέον Περιφερειακές Ενότητες και ανήκουν σε δύο διαφορετικές Περιφέρειες, της Πελοποννήσου η πρώτη και της Δυτικής Ελλάδας οι δύο τελευταίες.

Το Λύκαιο θεωρείται ιερό όρος της αρχαίας Αρκαδίας και στη δεύτερη ψηλότερη κορυφή του υπήρχε τέμενος του Διός, ενεργό από τα προϊστορικά έως και τα πρώιμα ιστορικά χρόνια. Στη βόρεια βάση της κορυφής, σε υψόμετρο 1200 μέτρων περίπου, έχει ανασκαφεί το μεγάλο στάδιο όπου εκτελούντο οι παναρκαδικοί αγώνες των Λυκαίων.

Στην επέκτασή του Λύκαιου προς τα δυτικά, πάνω σε μια μεγάλη ράχη που αποτελεί υδροκρίτη του Αλφειού και της Νέδας, βρίσκεται ο σημαντικός ναός του Επικούρειου Απόλλωνα. Στις ανατολικές πλαγιές του βουνού, στην τοιχοποιΐα χριστιανικού ναού, έχουν εντοπιστεί μέλη ναού του Παρράσιου Απόλλωνα, στα δυτικά, στην τοιχοποιΐα ναού των Ταξιαρχών έχει αναγνωριστεί ναός του Πανός, ενώ στα νότια, πάνω από την Άνω Μέλπεια έχει αποκαλυφθεί μεγάλο θυσιαστήριο του Πάνα.

Δύο τοπογραφίες, ένας ενιαίος κόσμος

Η πλευρά του Λύκαιου που ανήκει στην περιοχή της Νέδας συνιστά την τυπική κλειστή γεωγραφία μιας μεγάλης λεκάνης. Στις ποικίλες ευκαιρίες που προσφέρει ο τόπος εδραιώθηκαν μια σειρά οικισμών, που σταδιακά αλληλοσυμπληρώθηκαν και δημιούργησαν μια ευρύτερη παραγωγική δομή, όπου αναπτύχθηκε μια στοιχειώδης αλλά σημαντική μεταποίηση και μια μικρή εμπορική ροή. Η γεωμετρία της λεκάνης, που προβάλει ακτινωτές σχέσεις επικοινωνίας και μεταφορών, ευνοεί τις εξελίξεις αυτές.

Στον αντίποδα, η εξαιρετικά περίπλοκη δομή ραχών, κοιλάδων και οροπεδίων του ανατολικού Λύκαιου κερματίζει το χώρο και οδηγεί στη δημιουργία διάσπαρτων και απομονωμένων θυλάκων κατοίκησης και παραγωγής. Παράλληλα, η σημαντική διακύμανση των υψομέτρων διευρύνει την πραγματική έκταση του τόπου σε σχέση με την οριζοντιογραφική κάλυψή του και μαζί με τη διασπορά των υδάτινων πόρων αυξάνει τη μωσαϊκότητα. Τελευταία - και ενδεχομένως πιο σημαντική - παράμετρος: οι ανατολικές υπώρειες του Λύκαιου περιβάλλονται από μια πολύ ομαλή ζώνη, προπομπός του ήπιου αναγλύφου της Μεγαλοπολιτικής λεκάνης, όπου η γεωργία βρήκε ένα βολικό και εκτεταμένο πεδίο. Στο πεδινό αυτό διάδημα, που αυλακώνεται από πολλές ρεματιές, τα ημιορεινά χωριά εγκατέστησαν γεωργικούς δορυφόρους που αργότερα έγιναν μόνιμες εγκαταστάσεις.

Η εξέλιξη του συστήματος κατοίκησης στις ιδιόρυθμες αυτές γεωγραφίες είναι μια μακραίωνη, εναγώνια και εσωστρεφής διαδικασία ανταπόκρισης των κοινωνιών που κατέφυγαν στα βουνά απέναντι στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες του ευάλωτου κάμπου. Τα συστήματα κατοίκησης που διαμορφώθηκαν αλλάζουν εντελώς από περίοδο σε περίοδο: στην αρχαιότητα - μια πολύ μεγάλη χρονική περίοδο, για την οποία ισχύουν ωστόσο κοινοί όροι παραγωγής και επικοινωνιών - διαμορφώνονται μικρά και μεγάλα πολίσματα, με σαφείς ανάγκες οργανωμένης άμυνας. Στο Βυζάντιο κατοικούνται κυρίως οι εύφορες κοιλάδες και το αμυντικό σύστημα εστιάζει κυρίως στον έλεγχο των ορεινών διαβάσεων. Οι όροι αλλάζουν εντελώς στην Τουρκοκρατία, όπου στον ορεινό χώρο η ασφάλεια παρέχεται κυρίως από τον κερματισμό, την απόσταση και την κρυπτικότητα.

Καθότι το οικιστικό πλέγμα που βλέπουμε σήμερα στην Παρρασία είναι το αποτέλεσμα της των συνθηκών εποίκησης κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, είναι σημαντικό να καταλάβουμε σε ποιο βαθμό η τοπογραφία, τα χρονικά μεγέθη προσπέλασης και η διαμόρφωση αθέατων θυλάκων συνηγόρησαν στην ανάπτυξη ενός ιδιόμορφου πλέγματος μικρών οικισμών, χωρίς εσωτερικό κέντρο, με κύριες εξαρτήσεις από την έκκεντρη Καρύταινα ή την απομακρυσμένη Μεγαλόπολη, και ταυτόχρονα στην οργάνωση ενός συστήματος παραγωγής στο πρότυπο της οικονομίας της επιβίωσης, όπου ο κάθε οικισμός είναι πρακτικά αυτόνομος και αυτοπεριορισμένος.

Οι όροι αυτοί παραμένουν και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όπου οι μόνοι οικισμοί που ξέφυγαν από το πιο πάνω πρότυπο είναι ο Ίσαρης, το κεφαλοχώρι του Λύκαιου, που άλλοτε υπήρξε έδρα του δήμου Λυκόσουρας και φιλοξένησε υπηρεσίες, μεταποίηση και εμπόριο και οι Χράνοι, που χάρη στον τοπικό σιδηροδρομικό σταθμό λειτούργησαν ως πύλη της ορεινής ζώνης.

Αυτές οι δύο διαφορετικές ανθρωπογεωγραφίες στις πλαγιές του ίδιου βουνού εκφράστηκαν με τον τρόπο που ασκήθηκε η γεωργία, προσαρμοσμένη στο ανάγλυφο και σμιλεύοντας το τοπίο.

Στην αρκαδική πλευρά, η απουσία ήπιου αναγλύφου και η έλλειψη υδατικών πόρων στην μέση ζώνη ώθησε τους αγρότες να εκμεταλλευτούν και να διαμορφώσουν με πεζούλες ακόμα και τις πιο απομακρυσμένες ευκαιρίες, όπως ο Πάνω και ο Κάτω Κάμπος στα 1200-1300 μ., κοντά στις κορυφές του Λύκαιου. Παράλληλα, η διασπορά των πόρων αξιοποιήθηκε με την εποχική συμπληρωματικότητα που πρότειναν οι υψομετρικές ζώνες και έπεισε τους αγρότες να εγκατασταθούν σε χαμηλότερα και μεγαλύτερα υψόμετρα: χαρακτηριστική είναι η τετραπλή υπόσταση των Καρυών που εμφανίζονται ως Καρυές (υψ. 390 μ.), Κάτω Καρυές (υψ. 370μ.), Ίσωμα Καρυών (υψ. 460μ.) και Άνω Καρυές (υψ. 960 μ.).

Λύκαιο, το ιερό βουνό των Αρκάδων

Στη δεύτερη σε ύψος κορυφή του Λύκαιου όρους δημιουργήθηκε και λειτούργησε επί μακρόν τέμενος αφιερωμένο στους προ το Δωδεκάθεο θεούς και κατόπιν στον βασιλέα των ολύμπιων θεών, το Δία. Το τέμενος περιλάμβανε και μεγάλο θυσιαστήριο, που αποκαλύφθηκε στο ψηλότερο σημείο του κώνου της κορυφής, η οποία λεγόταν Όλυμπος ή Ιερή Κορυφή. Στη βόρεια βάση της κορυφής κατασκευάστηκε μεγάλο συγκρότημα αθλητικών αγώνων, που αποτελείτο από ιππόδρομο, βοηθητικά κτήρια, κρήνες κλπ.

Είναι κάπως δύσκολο να γίνει κατανοητό σήμερα, που η προσοχή μας έλκεται από τις περιμαινάλιες κώμες και την Τρίπολη, γιατί επιλέχθηκε το Λύκαιο ως μείζον πολιτισμικό κάντρο των Αρκάδων, δεδομένης της έκκεντρης θέσης του στο γεωγραφικό χώρο της αρχαίας Αρκαδίας και της δευτερεύουσας ορεογραφικής σημασίας του. Σημειώνουμε ότι η αρχαία Αρκαδία επεκτεινόταν από την Φιγάλεια και την Κυνουρία, δηλαδή περιοχές που και σήμερα ανήκουν ή γειτονεύουν με τη διοικητική περιοχή που ονομάζουμε Αρκαδία, μέχρι την ορεινή καρδιά της σημερινής Αιγιάλειας, δηλαδή τις άνω κοιλάδες του Κράθι ποταμού, ανάμεσα στο Χελμό και το Μαρμάτι, όπου βρισκόταν η πολίχνη Νώνακρις. Άρα το Λύκαιο βρισκόταν ουσιαστικά στα ΝΔ όρια της προϊστορικής και κλασικής Αρκαδίας και η επιλογή του ως παναρκαδικό ιερό τόπο χρήζει μιας πειστικής εξήγησης.

Οι διευρευνήσεις που έχουν γίνει στην περιοχή θεωρούν τη θέση και το ρόλο του Λύκαιου ως δεδομένα και εστιάζουν στην ένταξη του τεμένους, των Λυκαίων αγώνων και των πέριξ σημείων, στο ιστορικό γίγνεσθαι της Αρκαδίας. Το ερώτημα ωστόσο της επιλογής της θέσης παραμένει - και φυσικά δεν μπορεί να "ερμηνευθεί" με κοσμογονικούς μύθους και μυθολογικά γενεαλογικά δένδρα.

Την ασφαλέστερη βάση ερμηνείας της επιλογής της θέσης τη δίνει ο ίδιος ο τόπος, με τη βοήθεια μιας απλής γεωμορφολογικής ανάλυσης: η Ιερή Κορυφή περιβάλεται από ένα δαχτυλίδι οροπεδίων και λεκανών, που συνθέτουν ένα τοπίο ορεινό μεν, αλλά επίπεδο, κατοικήσιμο, εύφορο και εν τέλει μοναδικό στο αρκαδικό σύμπαν. Δεν υπάρχει άλλη θέση στην Αρκαδία - στην αρχαία ή νεότερη έκτασή της - που να συνδυάζει τη τοπογραφία μιας σχετικά ψηλής και οπωσδήποτε περίοπτης κορυφής με μια εκτεταμένη ομαλή ζώνη στην καταλληλότατη για παραγωγή και κατοίκησης υψομετρική ζώνη των 1000-1300 μέτρων. Τα δύο αυτά συστατικά, προαιώνια και διαχρονικά, δεν συναντώνται σε άλλη κορυφή όρους στην Αρκαδία, την Πελοπόννησο και πιθανότατα σε ολόκληρη τη νότια Ελλάδα.

Έτσι η γεωμορφολογία, δηλαδή η σύμπραξη γεωλογικού υποβάθρου, τεκτονικής και μακράς διάρκειας, πρόσφερε από τα προϊστορικά χρόνια τους ανθρώπους στην ορεινή αυτή όαση, περίκλειστη σε μια έρημο άγονων, δύσβατων, ακατοίκητων, καταραμένων τόπων. Η τέλεση λατρευτικών πράξεων, αγώνων και πολιτισμικών δρώμενων είναι στην ουσία ένας ύμνος στο τοπίο, που εκτός από στιφό, επίπονο και άκαρπο, μπορεί να είναι και γενναιόδωρο, φιλικό και λαμπρό, μια μεγαλειώδης έκφραση της χθόνιας χάρητος που μόνο η Μητέρα Γη μπορεί να προσφέρει και που εκφράζεται μαγικά με τη ρίζα λυκ- της προαιώνιας ονοματοθεσίας.

Παλαιές και νεότερες επικοινωνίες και συνδέσεις

Οι οικισμοί της λεκάνης της Νέδας συνδέεονται μέσω της διαβάσης της Μπουζούρας (ράχη Λύκαιου-Μίνθης) με την Ανδρίτσαινα και περαιτέρω με την Ηλεία. Οι συνδέσεις με τη Μεσσηνία περνούσαν είτε από το διάσελο Σέλωμα (κοντά στην αρχαία Είρα) και στη συνέχεια από τα χωριά Στάσιμο, Σύρριζο κλπ, είτε από τα πέρασμα του Μπαλωμένου στο Τετράζι και την Άνω Μέλπεια. Στη θέση των παλιότερων αυτών συνδέσεων έχουν αναπτυχθεί οδικοί άξονες από του Σκληρού προς Δραγώνι και από το Κακαλέτρι προς τα νότια.

Τέλος, ανάμεσα στη Μίνθη και το καθευατό Λύκαιο διανοίγεται η κοιλάδα του Πάμισου ποταμού, ένας καλόβατος άξονας που οδηγεί στην κάτω κοιλάδας της Νέδας και από εκεί στην ακτογραμμή του Κυπαρισσιακού Κόλπου. Σήμερα δεν υπάρχει οδική σύνδεση κατά μήκος της Νέδας, αλλά παλιότερα ο άξονας αυτός ήταν βατός.

Η ζώνη του Λύκαιου διασυνδέεται μέσω των ορεινών διαβάσεων με την Ανδρίτσαινα και την Οιχαλία και από εκεί με την Ηλεία και κυρίως τη Μεσσηνία. Στα ανατολικά, η ενότητα του Λύκαιου αποκόπτεται ολοκληρωτικά από το οροπέδιο της Μεγαλόπολης με την κοίτη του Αλφειού και οι ασφαλείς συνδέσεις με τη Μεγαλόπολη ήταν:

• για τα βορειότερα χωριά, ο διασκελισμός του Αλφειού μέσω των γεφυρών του Κούκου και της Καρύταινας και στη συνέχεια η αρκετά μακριά πορεία κατά μήκος των νότιων απολήξεων του Μαίναλου μέσω των αγροτικών περιοχών των οικισμών Καρβουνιάρης, Κατσίμπαλης, Πλάκα, Σούλος και Ορέστειο μέχρι τη Μεγαλόπολη. Η απόσταση της σημερινής οδικής σύνδεσης είναι 16.3 χλμ.
• για τα χωριά του κέντρου (Βάστας, Ίσαρης, Καστανοχώρι κλπ), μέσω της γέφυρας του Χωρέμη και του οικισμού Ψαθί (σήμερα έχει μετακινηθεί κοντά στη Μεγαλόπολη ως Νέο Ψαθί). Η γέφυρα του Χωρέμη δεν υπάρχει σήμερα, η κοίτη του Αλφειού έχει ευθυγραμμιστεί και η ενδιάμεση ζώνη έχει αλλοιωθεί από τις τάφρους εξόρυξης λιγνίτη, ωστόσο η πιθανή όδευση της πορείας Χωρέμης-Μεγαλόπολη υπολογίζεται ότι είχε ένα μήκος γύρω στα 5.7 χλμ.
• για τα νότια χωριά, μέσω της σχετικά ασφαλούς διάβασης Χράνοι-Παραδείσια-Βελιγοστή-Λεοντάρι με προορισμό τη Μεγαλόπολη.

Μετά την σταθεροποίηση των παρεμβάσεων της ΔΕΗ στο οροπέδιο της Μεγαλόπολης, οι συνδέσεις του Λύκαιου με το μητροπολιτικό κέντρο του εξασφαλίζονται μέσω της τοξωτής γέφυρας της Καρύταινας, της γέφυρας στο δρόμο Κατσίμπαλη-Κυπαρίσσια, των δύο γεφυριών της Θωκνίας, της γέφυρας της Απιδίτσας και της ζεύξης στο χωριό Γέφυρα. Η οδική γέφυρα στο Τριπόταμο καταργήθηκε πρόσφατα.

Το Τετράζι

Το βουνό Τετράζι είναι στην ουσία μια από τις εξάρσεις του συμπλέγματος του Λύκαιου όρους. Το βουνό είναι απόκρημνο, δύσβατο και, ως αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης κτηνοτροφικής πίεσης, γυμνό.

Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Νόμια Όρη. Στην κορυφή του (Προφήτης Ηλίας, 1389 μ) βρίσκεται εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία. Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο Ανακαλύψτε το όρος Τετράζι.

Η Μίνθη

Το όρος Μίνθη είναι αρχαίο τοπωνύμιο που έχει ταυτιστεί με το ορεινό συγκρότημα Άλβαινα, με ψηλότερη κορυφή το Κάστρο (1344μ.), όπου βρίσκεται το μεσαιωνικό οχυρό Κοπεκορέ. Διαβάστε περισσότερα για τη Μίνθη στο άρθρο Ανακαλύψτε τη Μίνθη.

Τα κύρια οδικά περάσματα

Οι μεγάλοι οδικοί άξονες της αρχαιότητας παρέκαμπταν το σύμπλεγμα Μίνθη-Λύκαιο-Τετράζι είτε από τα δυτικά (όπως ο δρόμος από τη Καλαμάτα/Φαρραί - Μεσσήνη - Στενύκλαρος - κάτω κοιλάδα ποταμού Αρκαδιά - Κυπαρισσία), είτε από τα ανατολικά (Σπάρτη-Μεγάλη Πόλη-Τεγεατικό Πεδίο).

Ο κυριότερος δρόμος που περνούσε από τη ζώνη του Λύκαιου ήταν ο ορεινός δρόμος από Σαμικό-Αλίφειρα-Θεισόα-Βρένθη/Καρύταινα, που απέφευγε το φαράγγι του Αλφειού διασχίζοντας το χαμηλό πέρασμα που σήμερα είναι γνωστό ως Στενά του Αγίου Αθανασίου (εδώ το Μάρτη του 1921, ελληνικές δυνάμεις υπό τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη πήραν αποφασιστική νίκη έναντι των Τούρκων του γειτονικού Φαναρίου).

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος