Οδοντωτός σιδηρόδρομος Καλαβρύτων

Η κατασκευή του οδοντωτού σιδηροδρόμου αποφασίστηκε στα χρόνια της τρικουπικής διακυβέρνησης, στο πλαίσιο του μεγαλεπήβολου σχεδίου σιδηροδρομικής διασύνδεσης όλης της τότε Ελλάδας. Τη σημασία του έργου υποστήριξε ο φίλος του Τρικούπη και τοπικός πολιτευτής Ασημάκης Φωτήλας. Το έργο ήταν το πρώτο τέτοιου τύπου στην Ελλάδα και έμελλε να μην υπάρξει δεύτερο.

Η γραμμή σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από γαλλική εταιρεία, ενώ συνέδραμαν και ιταλοί τεχνίτες, που είχαν ήδη αποκτήσει μεγάλη εμπειρία σε ανάλογα έργα στις Άλπεις. Το έργο τελείωσε το 1895 και τα εγκαίνια έγιναν την επόμενη χρονιά (10 Μαρτίου του 1896) με τη συμμετοχή του τότε βασιλιά. Η πρώτη μηχανή ήταν φυσικά ατμοκίνητη και σε κάθε στάση υπήρχαν υδατόπυργοι για την αναπλήρωση του νερού.

Το τεχνικό έργο

Το τεχνικό μέρος του έργου ήταν πολύ σημαντικό για τα δεδομένα της εποχής και παραμένει πολύ ενδιαφέρον και σήμερα. Το μήκος της διαδρομής είναι 22 χλμ, η υψομετριή διαφορά είναι 750 μ. (από υψ. 0μ στο Διακοπτό έως υψ. 750 μ. στα Καλάβρυτα) και το πλάτος της γραμμής είναι 0.75 μ., πολύ στενότερο δηλ. από των κανονικών σιδηροδρόμων.

Η μέγιστη κλίση στα τμήματα με απλή πρόσφυση είναι 3.3%, ενώ στα τμήματα με οδόντωση φτάνει τα 17.5%. Η ταχύτητα του οδοντωτού κυμαίνεται από 30 έως 40 χλμ/ώρα στην απλή γραμμή και 6-15 στα “δόντια”. Τα "δόντια" αποτελούνται από δύο παράλληλες σειρές με υστέρηση, ώστε να εξαλείφονται τα κενά ώσης στο διάστημα ανάμεσα στην απεμπλοκή ενός δοντιού και την εμπλοκή του επομένου.

Η διαδρομή έχει 13 τούνελ και αρκετές γέφυρες, ενώ έχει κατασκευαστεί μια μικρή παραλλαγή στο μέσον λόγω αστάθειας των βάθρων μιας γέφυρας. Οι Γάλλοι τεχνικοί είχαν προτείνει την ηλεκτροκίνηση της γραμμής με παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από φράγματα που θα μπορούσαν να κατασκευάσουν μεταξύ 3ου και 15ου χιλιομέτρου, εκμεταλλευόμενοι τους αλλεπάλληλους καταρράκτες που δημιουργεί η ροή του ποταμού, πρόταση που δεν υλοποιήθηκε. Ο οδοντωτός εξυπηρέτησε τα υψίπεδα των Καλαβρύτων μέχρι το 1926, οπότε και ολοκληρώθηκαν τα έργα οδικής σύνδεσης της περιοχής με την Πάτρα μέσω Χαλανδρίτσας. Στη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, οι γερμανοί εκτροχίασαν την παλιά μηχανή και κατέστρεψαν τις γραμμές. Μετά την κατοχή, έγιναν προτάσεις για αντικατάσταση του οδοντωτού με τελεφερίκ και κατασκευή υδροηλεκτρικού σταθμού μέσα στο φαράγγι. Τελικά, αποκαταστάθηκε η γραμμή στην αρχική της μορφή και ήρθαν νέα βαγόνια με πετρελαιοκίνητη μηχανή. Η σύνδεση λειτουργεί και σήμερα στην αρχική της διαδρομή και αποτελεί έναν από τους κύριους πόλους έλξης της περιοχής αλλά και τον μοναδικό άξονα που διατρέχει τα εντυπωσιακά τοπία του φαραγγιού. Το μεγαλύτερο μέρος από το υλικό υποδομής (σήραγγες, γραμμές, κλειδιά, υδατόπυργοι, κτίρια) προέρχεται από την αρχική περίοδο λειτουργίας, όπως προδίδουν οι εξώγλυφες χρονολογίες πάνω στο μέταλλο ή την πέτρα. Άλλωστε η πρώτη ατμοκίνητη μηχανή στολίζει ακόμα το σταθμό του Διακοπτού.

Η διαδρομή

Η διαδρομή ξεκινά από το σταθμό του ΟΣΕ στο Διακοπτό και διαρκεί μία ώρα μέχρι τα Καλάβρυτα. Το τραινάκι (συνήθως δύο μικρά βαγόνια με την ντηζελοηλεκτρική μονάδα στο κέντρο) διατρέχει το πρώτο ομαλό κομμάτι και αμέσως μπαίνει στο πρώτο στένεμα της χαράδρας, ανάμεσα σε εντυπωσιακούς κοκκινόχρωμους κροκαλοπαγείς τοίχους, διαβρωμένους από τον άνεμο και το νερό, με μεγάλα κοιλώματα τα οποία οι κτηνοτρόφοι έχουν εκμεταλλευτεί για να εγκαταστήσουν ιδιότυπα σπηλαιομαντριά. Περνάμε το πρώτο τούνελ και αμέσως μετά σε μικρό τοξωτό φορέα αντιστήριξης διακρίνουμε στο κλειδί του τόξου το οικόσημο των βασιλέων της Ελλάδας.

Μετά το πρώτο στένεμα μπαίνουμε σε ομαλή λεκάνη, όπου βρίσκεται και η στάση Νιαμάτων, που εξυπηρετούσε παλαιότερα τους μικρούς οικισμούς Νιάματα, Μακροχελιδού, Φακιμίσι και Μαντήλες, που απλώνονται στην ομαλή λεκάνη στα ανατολικά. Αμέσως μετά, η γραμμή δρασκελίζει το ποτάμι και μπαίνει με την χαρακτηριστική τεχνική της εμπλοκής με αργή ταχύτητα στο πρώτο από τα τρία τμήματα με “δόντια”.

Περνάμε μερικά μικρά τούνελ και ανάμεσα στα ανοίγματα μόλις που προλαβαίνει να διακρίνει κανείς, στην απέναντι όχθη, μεγάλη βραχοσκεπή με διαδοχικές σπηλαιώδεις αίθουσες. Σε μια από τις αίθουσες αυτές το σταλαγμιτικό υλικό έχει σχηματίσει όρθιες στήλες που μοιάζουν με παρατεταγμένες μορφές και έχουν παρομοιαστεί με σύνθεση δικαστηρίου («δικαστής», «εισαγγελέας» και «πρόεδρος»). Τα “δόντια” τελειώνουν στη στάση των Τριγγλιών, ενώ ήδη έχουμε περάσει στην ανατολική όχθη ("τριγγλιά" λέγονται οι μικρές πηγές που αναβλύζουν στο στηθαίο του παλιού αναλημματικού τοίχου). Φτάνουμε στις Πόρτες, το πιό στενό σημείο της διαδρομή, όπου η γραμμή περνά ξανά στη δυτική όχθη και μπαίνει σε σήραγγα. Το τοπωνύμιο Πόρτες αναφέρεται στις μεγάλες σιδερένιες πόρτες που έκλειναν τη σήραγγα της θέσης, για να αποτρέπουν τους ντόπιους και τα κοπάδια να χρησιμοποιούν τη γραμμή ως άξονα διέλευσης προς και από το Διακοφτό. Ακολουθεί ένα ακόμα τμήμα με “δόντια” και με ένα ακόμα απότομο σκαλί το τραίνο φτάνει στο σταθμό Μεγάλου Σπηλαίου, που στην πραγματικότητα βρίσκεται δίπλα στον οικισμό της Κάτω Ζαχλωρούς, όπου λειτουργούν όλο το χρόνο εστιατόρια, ξενοδοχείο και πωλητήριο. Από εδώ και πέρα η διαδρομή είναι ομαλή και το τραίνο αναπτύσει ταχύτητα, περνώντας από τη στάση της Κερπινής και διατρέχοντας τον ανοιχτό κάμπο των Καλαβρύτων για να καταλήξει στον ιστορικό σταθμό των Καλαβρύτων.

Το περιβάλλον

Το γεωπεριβάλλον

Η χαράδρα του Βουραϊκού είναι ένα από τα ομορφότερα φυσικά τοπία της Πελοποννήσου. Ο σχηματισμός προστατεύεται στο πλαίσιο του Γεωπάρκου Χελμού-Βουραϊκού.

Το μεγαλύτερο μέρος της χαράδρας του Βουραϊκού έχει διανοιχτεί σε μια τεράστια κροκαλοπαγή μάζα. Το κροκαλοπαγές πέτρωμα είναι προϊόν μηχανικής αποσάθρωσης μητρικών υλικών ιζηματογενούς προέλευσης που έχουν ήδη σχηματίσει κροκάλες. Κάτω από τα κροκαλοπαγή του Βουραϊκού βρίσκεται το παχύ ασβεστολιθικό υπόβαθρο της ζώνης Ωλονού-Πίνδου. Επιφανειακά συναντάμε κατά θέσεις πλακώδεις ασβεστόλιθους με ενδιάμεσες πυριτικές στρώσεις. Μερικές φορές το ανθρακικό ασβέστιο αποτίθεται γύρω από φυτικά μέρη (πχ. κλαδιά). Μετά την αποσύνθεσή τους, τα οργανικά συστατικά απομακρύνονται και αφήνουν στο βασικό πέτρωμα ένα πλέγμα εμφανών ασυνεχειών, με χαρακτηριστική πορώδη υφή. Η μορφή αυτή ανθρακικού σχηματισμού λέγεται τραβερτίνης. Στο Βουραϊκό μια μικρή εμφάνιση τραβερτίνη έχει επισημανθεί με σχετική πινακίδα του Γεωπάρκου Χελμού-Βουραϊκού. Μια σειρά σταλαγμίτες μέσα σε ανοιχτό σπήλαιο, σε μεγάλο ασβεστολιθικό όγκο, αντίκρυ από τη γραμμή του τραίνου, έχει "αναγνωριστεί" ως αίθουσα δικαστηρίου, με ιστάμενους δικαστές και μάρτυρες. Κοντά στα "Δικαστήρια", μια παρόμοια αλλά μικρότερη σύνθεση λέγεται "Μικρά δικαστήρια".

Η χλωρίδα

Το φαράγγι του Βουραϊκού παρουσιάζει ιδαίτερο χλωριδικό ενδιαφέρον, καθώς φιλοξενεί στα κάθετα τοιχώματά του φυτοκοινωνίες χαρακτηριστικές των χαμηλού υψομέτρου βραχωδών βιοτόπων της ανατολικής Μεσογείου, μαζί με πολλά σπάνια είδη.

Από τα σπανιότερα είδη αξίζει να αναφέρουμε το τοπικό ενδημικό Achillea umbelata ssp monocephala, την ενδημική των βουνών της βόρειας Πελοποννήσου Aurinia moreana (που αλλού συναντάται σε μεγαλύτερα υψόμετρα), την Asperula arcadiensis (ενδημικό του Χελμού, της Ζήρειας και της Γκιώνας) και τα σπάνια Peucedanum achaicum, Stachys parolinii και Campanula topaliana. Ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά φυτά που συναντούμε στην κορύφωση της εαρινής περιόδου κατά μήκος της διαδρομής διάσχισης του φαραγγιού είναι η Alkanna methanaea, η Anthyllis vulneraria, οι καμπανούλες Campanula versicolor, Campanula ramosissima και Campanula topaliana, το Cerinthe retorta, η Petrorhagia dubia, το Arum italicum, οι κέντρανθοι Centranthus ruber και Centranthus calcitrapae, η Ephedra fragilis ssp campylopoda, το Linum pubescens, τα όνοσμα Onosma frutescens και Onosma erecta, η Onobrychis ebenoides, το Orobanche pubescens, η παπαρούνα Papaver apulum, η Silene italica και οι ορχιδέες Cephalanthera longifolia, Ophrys mammosa, Ophrys delphinensis, Ophrys spruneri και Serapias parviflora.

Η πανίδα

Παλαιότερα λημέρι μεγάλων αρπακτικών, όπως όρνια και χρυσαετοί, το φαράγγι του Βουραϊκού σήμερα φιλοξενεί πολλά μικρότερα αρπακτικά και άλλα πουλιά που φωλιάζουν σε κάθετους βράχους. Μια ενδιαφέρουσα ποικιλία ερπετών και αμφιβίων, καθώς και αρκετά είδη σαυρών, ανάμεσα στα οποία και ενδημικές σαύρες της Πελοποννήσου, συμπληρώνουν την εικόνα. Στα θηλαστικά θα συναντήσουμε όλο το εύρος των τετράποδων ζώων της ευρύτερης περιοχής.

Το Ε4

Το φαράγγι του Βουραϊκού διατρέχεται από το βορειότερο σκέλος του Ε4 στην Πελοπόννησο. Όλη η διαδρομή ακολουθεί τη γραμμή του Οδοντωτού, μπαίνει στις σήραγγες και χρησιμοποιεί τις γέφυρες. Στους μικρούς σταθμούς, βρίσκουμε συνήθως πηγές, ενώ οι ταβέρνες και οι άλλες υποδομές της Ζαχλωρούς μπορούν να εξυπηρετήσουν μια ενδιάμεση στάση.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος