Κώμες και χωριά της Μάνης

Το γενικό πρότυπο κατοίκησης

Οι όροι της οργάνωσης της κατοίκησης στη Μάνη, τόσο στην ανατολική όσο και τη δυτική πλευρά της οροσειράς, καθορίζονται από το συνδυασμό γεωμορφολογίας και ιστορικών συνθηκώντου περίγυρου. Συγκεκριμένα ο βαθμός έλξης των οικισμών στις γνωστές σήμερα θέσεις του αναγλύφου υπακούουν σε κάποιες από τις παρακάτω παραμέτρους:

• η ασφαλής απόσταση από την ακτογραμμή και κατά προτίμηση σε τοποθεσίες αθέατες από τα παράλια, τουλάχιστον για την μέχρι τη μέση Τουρκοκρατία περίοδο,
• η γειτνίαση με τους άξονες επικοινωνίας που υπαγορεύει το ανάγλυφο, ή η εύκολη συνάρτηση με οικισμούς που βρίσκονται πάνω σε αυτούς,
• η δυνατότητα οργάνωσης μιας τοπικής γεωργικής ζώνης, έκτασης ικανής να θρέψει την κοινότητα,
• η εύλογη απόσταση από τους ορεινούς πόρους - πηγές, βοσκοτόπια, δάση.

Έτσι, και αξιοποιώντας το παράδειγμα της Αβίας, οι Δολοί συγκροτούνται μακριά από το κύριο φυσικό λιμάνι της περιοχής, με τίμημα την περιορισμένη ανάπτυξή τους, τα Αλτομιρά και τα Πηγάδια στηρίζονται στα Σωτηριάνικα, που βρίσκονται ανάμεσα στα δύο γεφύρια που δρασκελίζουν την Κοσκάραγα, ο Κάμπος έχει οργανώσει τους αγροτικούς δορυφόρους του μέσα στη διαθέσιμη γεωργική ζώνη, και τέλος τα Τσέρια και οι συνοικίες των Γαϊτσών αγκιστρώνονται στις ορεινές διαβάσεις και τις πηγές.

Είναι σημαντικό να γραμμογραφήσουμε τους κύριους φυσικούς άξονες επικοινωνίας της Μάνης, οι οποίοι, με δεδομένη την έλλειψη φυσικών λιμανιών και επισφαλούς ακροπλοΐας, είναι σαφώς χερσαίοι. Κλείνοντας μια μεγάλη επιμήκη καμπύλη από την Καλαμάτα μέχρι το Γύθειο, αναγνωρίζουμε:

• Από την Καλαμάτα μέχρι τα Σωτηριάνικα, ακολουθούμε τους ομαλούς πρόποδες του Καλάθιου, περνώντας από την αναπόδραστη στενωπό της Βέργας και κερδίζοντας σταδιακά ύψος μέχρι τα Σωτηριάνικα,
• δρασκελίζουμε την Κοσκάραγα από τα δυο τεχνικώς εφικτά περάσματα και φτάνουμε στον Κάμπο,
• ο Βυρός δεν γεφυρώνεται πουθενά, οπότε αναγκαστικά κατεβαίνουμε στην Καρδαμύλη,
• μέσω του πλατώματος του Προαστίου το παλιό μονοπάτι κατέβαινε στο ριπίδιο του Λευκτρου,
• μετά μια ομαλή ζώνη μέχρι τη Μαλάσοβα, το μονοπάτι διέτρεχε τους πετρότοπους μέχρι την Τραχήλα και μετά τους βραχώνες μέχρι τα Χοτάσια, από όπου ανέβαινε στο Οίτυλο.
• Από το Οίτυλο, μεγάλος πετρόστρωτος δρόμος οδηγούσε την Αρεόπολη. Από εδώ γινόταν και η άμεση ζεύξη προς το Γύθειο, μέσω της βυζαντινής Καριούπολης.
• Από την Αρεόπολη μέχρι τη Μέζαπο, ο δρόμος ακολουθούσε το εύκολο πεδίο ανάμεσα στους πρόποδες του Σαγγιά και την απόκρημνη ακτογραμμή.
• Συνεχίζοντας στο ίδιο πεδίο, περνώντας από την Κοίτα και τους Κάτω Μπουλαριούς, το μονοπάτι έφτανε στο Γερολιμένα,
• από όπου ακολουθούσε τον λιγότερο πετρώδη άξονα, ανάμεσα στο βουνό και την βραχώδη ακτή μέχρι τη Βάθεια.
• Από τη Βάθεια το μονοπάτι προς το Ταίναρο κατηφόριζε αναγκαστικά στο λαιμό της χερσονήσου, ενώ το κύριο μονοπάτι προς το Γύθειο σκαρφάλωνε στην Καινούργια Χώρα και γύριζε προς τα Κορογονιάνικα και τη Λάγια, διασχίζοντας έρημες και άγονες εκτάσεις.
• Η Λάγια συνδεόταν με την Κοκκάλα μέσω ενός κατηφορικού μονοπατιού που περνούσε από αρκετές ενδιάμεσες μικρές εγκαταστάσεις
• Οι δρόμοι ήταν πιο εύκολοι μέχρι το Νύφι και από εκεί στο Φλομοχώρι και τον Κότρωνα.
• Ακολουθούσε η ανάβαση στην οχυρή Γωνέα και η κάθοδος προς το Σκούταρι, από όπου το ανάγλυφο προσέφερε αρκετές παραλλαγές μέχρι τις εκβολές του Σμήνου ποταμού,
• από όπου η προσπέλαση του Γυθείου ήταν και παραμένει εύκολη.

Η Έξω και η Μέσα Μάνη

Τυπικά, η ζώνη της Μεσσηνιακής Μάνης, που απλώνεται κατά μήκος των συνεχόμενων οροσειρών Ταΰγετου, Ζυγού και Σαγγιά, από την Καλαμάτα μέχρι το ακρωτήρι Ταίναρο, χωρίζεται σε δύο μεγάλες ενότητες, την Έξω Μάνη στα βόρεια και τη Μέσα Μάνη στα νότια.

Αντανακλώντας κυρίως τη γεωγραφία της και δευτερευόντως τις επιρροές του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου, η Έξω Μάνη αναπαράγει το χαρακτηριστικό τρίπτυχο οικιστικής οργάνωσης των μεσογειακών περιοχών: παράκτιοι οικισμοί, χωριά και κώμες της ημιορεινής ζώνης, χωριά του βουνού. Η Έξω μάνη διαφοροποιείται έτσι από τη Μέσα Μάνη, όπου το παράκτιο μέτωπο είναι πρακτικά ακατοίκητο και δεν υπάρχουν ουσιαστικά ορεινοί οικισμοί.

Άλλη ιδιομορφία της Έξω Μάνης είναι το φαινόμενο της οργάνωσης τριών ή περισσότερων οικισμών σε μια κοινωνική και οικονομική ενότητα που λέγεται Χώρα. Τέτοιες "Χώρες", που παρόλες τις φυγόκεντρες δυνάμεις του περίγυρου διατηρούν ακόμα τη συνοχή τους, είναι στην Αβία oι Γαϊτσές και στην Καρδαμύλη τα Τσέρια και το Εξωχώρι.

Στην Έξω Μάνη, τόσο οι "Χώρες", όσο και τα υπόλοιπα ορεινά και ημιορεινά χωριά είναι προσανατολισμένα σε δύο τοπικά κέντρα, τον Κάμπο Αβίας και την Καρδαμύλη: δύο κώμες με μακριά ιστορία, με επικράτειες σαφώς οριοθετημένες από την ίδια τη γεωγραφία - το φαράγγι της Κοσκάραγας - και με μια εξωστρέφεια που λείπει από τον περίκλειστο κόσμο της Μέσα Μάνης.

Η κατοίκηση στη Μέσα Μάνη εμφανίζει μια απλουστευμένη δομή, που ευθυγραμμίζεται παθητικά με τη γεωγραφία: από την Αρεόπολη μέχρι και τη Βάθεια, οι οικισμοί διασπείρονται στο επίμηκες υψίπεδο που απλώνεται κατά μήκος των προπόδων του Σαγγιά και μέχρι την κρημνώδη ακτή. Λίγα χωριά σκαρφαλώνουν ψηλότερα στο Σαγγιά - παρόλο που το υψόμετρο δεν είναι απαγορευτικό - και ακόμα λιγότερα φωλιάζουν στους ελάχιστους ευλίμενους όρμους.

Αποκομμένο και ιδιόμορφο, το Ταίναρο αναπαράγει ένα μάλλον νησιωτικό πρότυπο κατοίκησης: παρόλη την σχετικά προσβάσιμη ακτογραμμή, οι οικισμοί παραμένουν σε κάποια απόσταση από την ακτή, όπου αναπτύχθηκε ένα μόνο και μάλλον διστακτικό λιμανάκι - το Πόρτο Κάγιο.

Ανατολική Μάνη

Η κατοίκηση στην Ανατολική Μάνη εμφανίζει μια ποικιλία προτύπων, ανάλογη της διαφορετικότητας των περιβάλλοντικών και κοινωνικών συνθηκών των επί μέρους ενοτήτων, όπως τις περιγράψαμε στο κεφάλαιο της γεωγραφίας.

Έτσι, από τη Μπαρδουνία και μέχρι τον Κότρωνα, η αγκίστρωση των οικισμών στο ανάγλυφο υπαγορεύεται από ένα μικτό σύστημα κριτηρίων, με κυριότερα την παρουσία πηγαίου νερού, τα αμυντικά χαρίσματα της θέσης, τη διαθεσιμότητα των γεωργικών πόρων, την απόσταση από τα βοσκοτόπια, τη χωροταξία του οδικού δικτύου και την παρουσία κεντρικών αμυντικών υποδομών - δηλαδή κάστρων.

Η χωροθέτηση των οικισμών ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν ισοβαρώς προς όλες ή τις περισσότερες από τις πιο πάνω παραμέτρους.

Αντίθετα, στη βαθειά Μάνη, όπου οι υδατικοί πόροι είναι ούτως ή άλλως σπάνιοι, η γεωργική γη κερματισμένη, τα βοσκοτόπια διάσπαρτα, τα κάστρα αποντα και ο κύριος οδικός άξονας ακολουθεί τη μοναδική εφικτή όδευση ανάμεσα στους παράκτιους γκρεμούς και τις βραχουριές του Σαγγιά, η χωροθέτηση των οικισμών γίνεται με κύριο σκοπό την εξασφάλιση της άμυνας, επιλέγοντας θέσεις είτε φυσικά οχυρές, είτε κρυπτικές.

Στην Αβία

Οι σημαντικότεροι οικισμοί της Αβίας είναι ο Κάμπος, η Βέργα και οι Γαϊτσές, ενώ τα έρημα αλλά πάντοτε πολύ ενδιαφέροντα Αλτομιρά αξίζουν μια ιδιαίτερη μνεία.

Στη σκιά του κάστρου της Ζαρνάτας, καταμεσής ενός απέραντου ελαιώνα, μεγαλύτερου από όσο αντιλαμβάνεται το μάτι, καθότι πτυχώνεται μέσα σε αόρατες κοιλάδες και ρεματιές, απλώνεται ο Κάμπος, ο μεγαλύτερος οικισμός της Αβίας και διαχρονικό κέντρο κέντρο αγορών και επικοινωνιών της αγροτικής περιφέρειας της παλιάς Ζαρνάτας.

Η Βέργα συγκρότησε δύο ορεινές υποστάσεις - και μία παράκτια, που είναι νεώτερη. Η Κάτω και η Άνω Βέργα σηματοδοτούν τη βόρεια πύλη της Μεσσηνιακής Μάνης και αναπαράγουν το τυπικό γεωργο-κτηνοτροφικό δίδυμο της αγροτικής Ελλάδας, καθώς το κάτω χωριό εμπλέκεται στην ευρύτερη πεδινή οικονομία της Αβίας, ενώ το ορεινό νέμεται τους αξιόλογους πόρους του Καλάθιου όρους.

Οι Γαϊτσές, στη νότια πλευρά της Κοσκάρακας, αποτελούνται σήμερα από τρεις συνοικισμούς, το Βόρειο, το Κέντρο και το Ανατολικό, που παλιότερα ονομάζονταν Μπρίντα, Μπίλιοβα και Νερίντα αντίστοιχα, και που περιστοίχιζαν τον μητρικό πυρήνα, τη Χώρα Γαϊτσών.

Τα Αλτομιρά είναι χτισμένα σε ένα επικλινές οροπέδιο, στο μέσον της απόστασης ανάμεσα στους ορεινούς πόρους και την πεδινή οικονομία. Παρόλη τη στρατηγική θέση τους, τα Αλτομιρά παρέμειναν ένα μικρό χωριό, φτάνοντας τις 80 οικογένειες στις αρχές του 20ου αιώνα, εποχή της ακμής και αρχή της δύσης τους. Αυτή η σύντομη αναλαμπή κοινωνικής και οικονομικής ευμάρειας αντανακλάται σήμερα στα σπίτια του χωριού, που ξεφεύγουν από το κοινό πρότυπο της αγροτικής κατοικίας της περιοχής, ενσωματώνοντας ιδιαίτερα οικοδομικά και διακοσμητικά στοιχεία.

Η οργάνωση και οι κύριοι πόλοι του οικιστικού ιστού της Αβίας είναι το θέμα της σελίδας Τα χωριά της Αβίας.

Η Καρδαμύλη και τα χωριά της

Η περιοχή που αντιστοιχεί στην οικονομική και κοινωνική ζώνη επιρροής της Καρδαμύλης εκτείνεται από τα χωριά γύρω από τη χαράδρα του Βυρού μέχρι και την σχεδόν ακατοίκητη ακτή νότια της Τραχήλας. Η επιμήκης αυτή ζώνη περιλαμβάνει δύο παράλληλους κόσμους: τη σειρά των ημιορεινών οικισμών, που κρύβονται στους μυχούς των χαραδρών, κοντά στις μεγάλες καρστικές πηγές και στη βάση των πόρων του βουνού, και τη σειρά των παράκτιων οικισμών, που φωλιάζουν στους λίγους ευλίμενους όρμους. Ανάμεσα στους παράκτιους οικισμούς, ξεχωριστή είναι η περίπτωση της Στούπας, που χάρη στο άφθονο επίπεδο χώρο, εξελίχθηκε από ένα ταπεινό ψαροχώρι στον ισχυρότερο τουριστικό πόλο όλης της ενότητας.

Ο κυριότερος οικισμός της περιοχής είναι η Καρδαμύλη, διαχρονικό κοινωνικό, εμπορικό και οικονομικό κέντρο και κόμβος επικοινωνιών της μικρής ομάδας των άμεσων δορυφόρων της (Κάλυβες, Προσήλιο, Πετροβούνι, Εξωχώρι, Πραστείο, Σαϊδόνα και άλλοι μικρότεροι συνοικισμοί). Νοτιότερα, οι οικισμοί Λεύκτρο, Νεοχώρι, Πύργος, η ιστορική Καστάνια και άλλα τα μικρότερα χωριά προσανατολίζονται πλέον προς τη Στούπα, ενώ τα Ρίγκλια, η Μάλσοβα, η Πηγή και η Πλάτσα αρθρώνονται γύρω από τον Άγιο Νικόλαο και η σημαντική Λαγκάδα μαζί με τους πολύ μικρούς οικισμούς Άγιος Νίκων, Χοτάσια και Αρφίγκια σχετίζονται με την παράκτια Τραχήλα.

Το οικιστικό σύστημα της περιοχής της Καρδαμύλης παρουσιάζεται πιο αναλυτικά στο κεφάλαιο Τα χωριά της Καρδαμύλης.

Η επικράτεια της Αρεόπολης

Το οικιστικό σύστημα της Μέσα Μάνης έχει έναν και μοναδικό πόλο, την Αρεόπολη, με μόλις ένα, πολύ μικρότερης εμβέλειας, τοπικό κέντρο - το Γερολιμένα - να προσφέρει λίγες βασικές υπηρεσίες στο νότο.

Η Αρεόπολη είναι ο κυριότερος οικισμός της Μέσα Μάνης και το σημείο αναφοράς για τους Μανιάτες της μεσσηνιακής πλευράς της Μάνης. Πρόκειται για μια μικρή κωμόπολη των 900 περίπου κατοίκων.

Το χωριό παλιότερα λεγοταν Τσίμοβα, τοπωνύμιο σλαβικής ηχητικής, που μετατράπηκε σε Αρεόπολη, πόλη του Άρη, θεού του πολέμου, επιβεβαιώνοντας την πολεμοχαρή διάθεση των Μανιατών. Οικισμός που γεννήθηκε μέσα στις ζυμώσεις του Μεσαίωνα και ολοκληρώθηκε μόλις τα τέλη του 19ου αιώνα, η Αρεόπολη είναι σήμερα ένα μικρό τοπικό κέντρο, που με την κοινωνική και τεχνική υποδομή της, αλλά κυρίως με τον πολύπλευρο εμπορικό εξοπλισμό της, εξυπηρετεί μια μεγάλη ζώνη, που πρακτικά φτάνει μέχρι το Ταίναρο.

Βόρεια της Αρεόπολης, το Οίτυλο, κτισμένο σε περιόδους αστάθειας και επιδρομών, εποπτεύει τον ομώνυμο όρμο από απόσταση ασφαλείας, αφήνοντας τις παράκτιες δραστηριότητες στο Καραβοστάσι, μικρό αλιευτικό λιμάνι, και το Λιμένι, το παλιό οχυρωμένο επίνειο της περιοχής.

Στο νότιο άκρο της ενότητας, ο Μέζαπος είναι κτισμένος στο μυχό του όρμου που σχηματίζεται ανάμεσα στη χερσόνησο Τηγάνι και την ακτή. Αν και η φυσική προστασία του όρμου προσφέρει μια σχετική ασφάλεια στον ελλιμενισμό σκαφών, ο Μέζαπος δεν υπήρξε ποτέ αξιόλογη θαλάσσια πύλη της περιοχής.

Στο κεφάλαιο Τα χωριά της Αρεόπολης δίνεται μια πιο κοντινή εικόνα των οικισμών της περιοχής.

Κατωπάγκι-Βάθεια-Ταίναρο

Η ενότητα από το Μέζαπο μέχρι το Ταίναρο αποτελεί μια απο τις πιο φτωχές και αραιοκατοικημένες περιοχές της Πελοποννήσου και περιλαμβάνει την ενότητα των μικρών χωριών στο Κατωπάγκι, το Γερολιμένα με την πολύ μικρή ενδοχώρα του, τη Βάθεια και την ίδια τη χερσόνησο του Ταινάρου.

Ο Γερολιμένας πήρε το όνομά του από τον προφανή προσδιορισμό "Λιμένας" και το πρόσφυμα "Γερο-" που συνοδεύει τους παλιούς οικισμούς. Το "γέρικο", λοιπόν, λιμάνι της Μέσα Μάνης υπήρξε μοναδική θαλάσσια πύλη της περιοχής από το Κατωπάγκι μέχρι και το λαιμό του Ταινάρου. Παλιό πειρατικό καταφύγιο, έγινε τοπικό εμπορικό κέντρο στην ύστερη τουρκοκρατία και σχεδόν πραγματικό διαμετακομιστικό κέντρο αγροτικών προϊόντων μετεπαναστατικά. Σήμερα ο Γερολιμένας είναι ένα γραφικό λιμανάκι, που σήμερα ζει από την τοπική αλιευτική δραστηριότητα και τον τουρισμό.

Εμβληματικός οικισμός της Μέσα Μάνης, η Βάθεια ορθώνει τους αμέτρητους πύργους της πάνω σε μια βραχώδη ράχη, ψηλά και σε απόσταση ασφαλείας από την ακτή, όπου κατοικήθηκαν τα Αθανασιάνικα και οι Κάποι. Στην ακμή του, ο οικισμός είχε 35 διώροφα, τριώροφα και τετραώροφα πυργόσπιτα.
Μετά τον 2ο Παγκ. Πόλεμο, η Βάθεια εγκαταλείφθηκε σταδιακά, ερήμωσε και ερειπώθηκε. Στη δεκαετία του 1970 εντάχθηκε στο πρόγραμμα αναστήλωσης παραδοσιακών οικισμών του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού, ευκαιρία που έδωσε μια παράταση ζωής στο απόθεμα των μεγάλων μανιάτικων πύργων και μια σύντομη αίγλη στον οικισμό, που ξαναγύρισε στην εγκατάλειψη και τη φθορά, σημείο στο οποίο βρίσκεται και σήμερα.

Στο Ταίναρο, οι κύριοι οικισμοί είναι το Μαρμάρι, που έχει επωμιστεί τον τουριστικό φόρτο της περιοχής, το Πόρτο Κάγιο, άλλοτε μικρό ψαροχώρι και σήμερα στραμένο κυρίως στον τουρισμό και η Πάλιρος, ουσιαστικά ένας πυρήνας από πύργους. Η χερσόνησος είναι σήμερα πρακτικά ακατοίκητη και ζει μια σύντομη αναλαμπή χάρις στον τουρισμό, το καλοκαίρι.

Στο κεφάλαιο Τα χωριά του Ταινάρου δίνεται μια πιο κοντινή εικόνα του οικιστικού πλέγματος της ζώνης από το Κατωπάγκι μέχρι τη Βάθεια και το Ταίναρο.

Φωτογραφίες και κείμενο: Τ. Αδαμακόπουλος