Οχυρώσεις στην Πάρνηθα

Καθότι η Πάρνηθα υποστασιοποιούσε τα βόρεια σύνορα της επικράτειας της Αθήνας, οι Αθηναίοι κατασκεύασαν οχυρά και εγκατέστησαν φρουρές στις κορυφές και στα κύρια περάσματα του βουνού. Η χρήση των περισσότερων φρουρίων και πύργων συνεχίστηκε και στα ρωμαϊκά χρόνια, ενώ ατόνησε στα βυζαντινά χρόνια και κυρίως στην Τουρκοκρατία.

Πιο συγκεκριμένα, οι οχυρώσεις της Πάρνηθας βρίσκονταν πάνω στους αρχαίους δρόμους που διέτρεχαν την αττικο-βοιωτική μεθόριο, μια περιοχή ακατοίκητη και άγρια, τότε όπως και τώρα. Οι αρχαίοι δρόμοι ακολουθούσαν τις κύριες φυσικές γραμμές, δηλαδή τις εγκάρσιες κοιλάδες των πλευρών της Πάρνηθας και περνούσαν από τα κύρια περάσματα, που και σήμερα φιλοξενούν βασικούς οδικούς άξονες: το Κατσιμίδι, τη Μαλακάσα και το πέρασμα της Φυλής. Άλλοι δρόμοι, μυστικοί, κρυφοί και αφύλακτοι ελίσσονταν μέσα στο δαιδαλώδες ανάγλυφο της Πάρνηθας, ψάχνοντας τα δύσβατα μονοπάτια ανάμεσα στο Κλημέντι, τη Χούνη, τη Μόλα, το Λημικό, το Μπόρσι και τα Αρμένια. Σιγά-σιγά όλα αυτά, βατοί δρόμοι και απόκρυφα μονοπάτια, ασφαλίστηκαν με πύργους και φρυκτωρίες, πλέκοντας ένα πυκνό δίκτυο επικοινωνούντων φυλακείων, επανδρωμένων με μοναχικές φρουρές.

Επιγραμματικά, η γεωμετρία των κυριότερων αρχαίων οχυρώσεων της Πάρνηθας έχει ως εξής:

• Η ανατολική διάβαση της Πάρνηθας, που ταυτίζεται με το σημερινό δρόμο Τατόι-Ιπποκράτειος Πολιτεία-Άγιος Μερκούριος φυλασσόταν στα προϊστορικά και ιστορικά χρόνια από την ακρόπολη της Δεκέλειας, τον πύργο στο Κατσιμίδι και το παρατηρητήριο στον Φελλέα, ενώ αργότερα προστέθηκε ο μεσαιωνικός πύργος της Δεκέλειας, που κάλυπτε και τις πιο ανατολικές εισόδους.
• Ο άξονας Αχαρνές - Φυλή - οροπέδιο Σκούρτων φυλασσόταν από τις οχυρώσεις στο λόφο του Προφήτη Ηλία Φυλής και το μεγάλο φρούριο της Φυλής, ενώ η δίοδος προς το Θριάσιο ελεγχόταν από τα μικρά φυλάκεια του Κελάδωνα.
• Κάπως απομονωμένο, το οχυρό της Κορακοφωλιάς στόχευε πιθανόν στην εποπτεία του λεκανοπεδίου.
• Στα μονοπάτια μέσα από την ορεινή μάζα της Πάρνηθας γνωρίζουμε τους αρχαίους πύργους στο Λημικό και το Πυργάρι.
• Το αχανές οροπέδιο των Σκούρτων, ανοιχτό προς τα βόρεια, δυτικά και νότια, εποπτευόταν από το φρούριο Πάνακτο, ενώ αργότερα ο μικρός μεσαιωνικός πύργος της Πύλης φύλασσε τη σύνδεση με την κοιλάδα του Ασωπού.
• Οι δυτικοί δρόμοι από το Θριάσιο προς τη νότια Βοιωτία εποπτεύονταν από το Κάστρο στο Πλακωτό Μαγούλας και τα οχυρά στο Κορορέμι και τον Κορινό.
• Η κοιλάδα της Οινόης ελεγχόταν από τον παρόδιο πύργο της Οινόης, που υποστηριζόταν από την ακρόπολη της αρχαίας πόλης Οινόη, ενώ τα άγρια τοπία ανάμεσα στην Οινόη και το οροπέδιο των Σκούρτων παρακολουθούντο από 2-3 μικρά φυλάκεια, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει ο πύργος στο Βελατούρι.

Το αρχαίο αμυντικό σύστημα της Πάρνηθας συνεχιζόταν προς το νότο μέσω του οχυρώματος Δέμα ή Δέσις, ενός μακρύτατου τοίχου που απλωνόταν σε περίπου 4.500 μέτρα μήκος πάνω στην κορυφογραμμή του όρους Αιγάλεω (αρχ. Ποικίλον όρος), νότια της Φυλής.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Φρούριο Φυλής

Πρόκειται για το νεότερο από τα δύο φρούρια που κατασκευάστηκαν βόρεια της Φυλής για να ελέγχουν το κύριο ορεινό πέρασμα ανάμεσα στη Δυτική Αττική και τη Βοιωτία. Είναι το πιό γνωστό και καλύτερα διατηρημένο αρχαίο οχυρό της Πάρνηθας, κατασκευασμένο πάνω σε μια φυσικά οχυρή θέση στα 660μ, ακριβώς πάνω στο κύριο άξονα. Κατασκευάστηκε τον 4ο αι. και η φύλαξή του είχε ανατεθεί στους Φυλάσιους, άγριο και πολεμοχαρές φύλο, που είχε εγκατασταθεί κοντά στις σημερινές πηγές της Αγίας Παρασκευής, επιβλέποντας έτσι όλη τη βατή ζώνη αυτής της σύνδεσης.

Το φρούριο της Φυλής διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Η στέψη της έξαρσης, που έχει ισοπεδωθεί τεχνητά, περιβάλλεται από στιβαρό και ψηλό ισοδομικό τείχος, που είχε δύο πύλες, μία κύρια ανατολικά και μία δευτερεύουσα δυτικά (προς την απόκρημνη χαράδρα, προφανώς για εύκολη έξοδο σε περίπτωση πολιορκίας). Επτά πύργοι (έξι τετράγωνοι και ένας κυκλικός) ενίσχυαν την άμυνα και αρκετές δεξαμενές αποθήκευσης νερού εξασφάλιζαν επάρκεια σε περίπτωση πολιορκίας, ενώ κοντά υπήρχαν πηγές (η πηγή Βίγλια, οι μεγάλες πηγές της Φυλής κλπ).

Ο αρχαίος πύργος στο Λημικό

Ο αρχαίος πύργος στο Λημικό βρίσκεται στη θέση Πύρεζα, στην ακμή μικρής κορυφογραμμής, ανάμεσα στη λάκκα του Λημικού και τα βόρεια ανάγλυφα της Πάρνηθας και πάνω στον εσωτερικό αρχαίους δρόμους Φυλή - Ντράσιζα - Μαυρόρεμα - Λημικό - Αυλώνα και Θρακομακεδόνες - Χούνη - Μόλα - Λημικό - Αυλώνα. Είναι κατασκευασμένος κατά το ψευδοϊσόδομο τραπεζοειδές σύστημα και διατηρείται ακέραιος στο αρχικό ύψος (3.5 μ.) και διαστάσεις (8Χ8 μ.) του. Είναι κτίσμα του 4ου αι. π.Χ., τμήμα του συστήματος πύργων-φρυκτωριών της βόρειας Αττικής μεθορίου και είχε οπτική επαφή με τον πύργο στο Πυργάρι.

Είναι το πιο απομονωμένο οχυρό της Πάρνηθας. Η φρουρά θα στατοπέδευε στη θέση που σήμερα βρίσκεται το ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου και θα έπαιρνε νερό από το παρακείμενο και ομώνυμο πηγάδι.

Ο αρχαίος πύργος στο Πυργάρι

Ο αρχαίος πύργος στο Πυργάρι βρίσκεται κατάκορφα της μικρής κορυφής που σήμερα λέγεται Πυργάρι (737 μ.), εξ' αιτίας του συγκεκριμένου πύργου. Είναι ένας τετράγωνος εποπτικός πύργος - φρυκτωρία, ίδιας κατασκευής και εποχής με τον αντίστοιχο πύργο του Λημικού (4ος αι. π.Χ.), με τον οποίο έχει άλλωστε οπτική επαφή. Λόγω της πολύ πιό εύκολης πρόσβασης από τον πύργο του Λημικού, ο πύργος στο Πυργάρι έχει τύχει κάποιας λεηλασίας του οικοδομικού υλικού του και έτσι διατηρείται σε ύψος μόνο 2 μ.

Ο λόφος Πυργάρι βρίσκεται ανάμεσα στα οροπέδια Τσιγκουράτι και Μαζαραίικα, που όπως και σήμερα, έτσι και στην αρχαιότητα θα έσφυζαν από αγροτική ζωή.

Το Πυργάρι έχει οπτική επαφή και με το φρούριο Πάνακτο και εποπτεύει τα περάσματα και το οροπέδιο των Σκούρτων, τον κάμπο των Μαζαραίικων και το Βούντημα. Κοντά στον πύργο διακρίνεται το πεδίο από όπου έγινε η λατόμευση του οικοδομικού του υλικού.

Ο αρχαίος πύργος στο Κατσιμίδι

Ο αρχαίος πύργος στο Κατσιμίδι βρίσκεται πάνω από το πέρασμα Κατσιμίδι (αρχαίο πέρασμα των Κοριοκλειδών ή της Δεκέλειας) και πολύ κοντά στην ομώνυμη κορυφή. Έχει διαστάσεις 8,5Χ7,5 μ.

Είχε σύνθετο ρόλο, καθώς επόπτευε το πέρασμα και ταυτόχρονα την περιοχή ως τον Ωρωπό και τον νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Χάρις στην οπτική επαφή με το λεκανοπέδιο της Αθήνας, μπορούσε να λειτουργήσει και ως φρυκτωρία, μεταδίδοντας φωτεινά σήματα.

Ο πύργος έχει καταρρεύσει και μόνο οι πρώτοι δόμοι της ισοδομικής τοιχοποιϊας είναι στη θέση τους. Εκτός του κυρίως πύργου, υπήρχαν και συμπληρωματικά τείχη από αργολιθοδομή. Η θέση έμεινε σε χρήση και στα βυζαντινά και νεότερα χρόνια, όπως μαρτυρούν διάφορες κατασκευές στην ίδια ράχη.

Ο πύργος στον Φελλέα

Ο πύργος στον Φελλέα (Μπελέτσι) είναι μικρό οχυρό ή φρυκτωρία, πιθανόν των αρχαίων χρόνων, με εποπτικό ρόλο στο πέρασμα προς Χαλκίδα και τις επικράτειες του Ορωπού. Μόλις διακρίνεται ένας σωρός από αργούς λίθους.

Οχυρό Κορακοφωλιάς

Το οχυρό της Κορακοφωλιάς βρίσκεται στην άκρη της μακριάς, ομαλής αλλά βραχώδους ράχης Κορακοφωλιά. Όλη η βόρεια πλευρά της ράχης, καθώς και το τελείωμά της προς τα ανατολικά, αμέσως μετά το τελευταίο ομαλό τμήμα της, όπου βρίσκεται η οχύρωση, είναι απόκρημνες, φυσικά οχυρωμένες με μεγάλες ή μικρότερες ορθοπλαγιές. Το οχυρό της Κορακοφωλιάς αποτελείται από έναν παχύ περιμετρικό τοίχο από αργολιθοδομή και μικρότερα αντερείσματα. Από τη θέση αυτή, έχει κανείς πλήρη εικόνα του λεκανοπεδίου.

Το οχυρό Χτίριο ή Κάστρο στο Πλακωτό Μαγούλας

Το οχυρό στο Πλακωτό Μαγούλας (ή Κάστρο Χτίριο) είναι ερειπωμένη οχύρωση των κλασικών χρόνων πολύ κοντά στον άξονα Μαγούλας-Θηβών και σε μικρή απόσταση από το Χάνι Καμπόλη.

Δεν υπάρχουν αναφορές για τον κατασκευαστή ή κτήτορα του οχυρού, αλλά είναι μαλλον ασφαλές να αποδοθεί στους Αθηναίους, που προσπαθούσαν να ελέγξουν όλα τα περάσματα από το Θριάσιο Πεδίο προς τη Βοιωτία. Αποτελείται από σχετικά χαμηλό αλλά πλατύ πολυγωνικό τείχος με τμήματα αργών λίθων, μήκους 120μ, που περιβάλει μικρό κυκλικό πύργο διαμέτρου 6.5 μ., κτισμένο με καλά λαξεμένους λίθους σε ακανόνιστο τραπεζιόσχημο σύστημα.

Εξωτερικά, το οχυρό περιβάλεται από τμήματα χαμηλής οχύρωσης από αργολιθοδομή, μήκους 290 μ. Εύκολα προσβάσιμο από τα νότια και βόρεια, προστατεύεται από απόκρημνο ανάγλυφο από την ανατολική πλευρά, όπου και ο οδικός άξονας.

Το οχυρό Κορορέμι

Το αρχαίο οχυρό Κορορέμι διατηρείται σε άριστη κατάσταση πάνω σε χαμηλό πετρώδη λόφο στην πρώτη στενωπό βορείως του Θριασίου Πεδίου και στο δρόμο προς Δερβενοχώρια και Θήβα. Ειναι κατασκευασμένο από αργούς λίθους, έχει σχήμα ελαφρά ελλειψοειδές με μέγιστο άξονα 12 μ. Το πάχος του τείχους φτάνει και τα 2.3 μ. και το ύψος τα 2.0 μ. Υπάρχει μόνο μία πύλη στα ΝΔ.

Το οχυρό του Κορινού

Το οχυρό του Κορινού βρίσκεται πάνω σε μια δυσπρόσιτη και απόκρημνη ράχη, σε θέση που έχει ανεμπόδιστη οπτική επικοινωνία με το Πάνακτο και ταυτόχρονα είναι πολύ κοντά στην ορεινή διάβαση από το Θριάσιο Πεδίο προς την αρχαία Πανακτία (το σημερινό οροπέδιο των Σκούρτων) και απο εκεί στις βοιωτικές επικράτειες.

Από την ανάλυση οπτικού πεδίου (ViewShed), προκύπτει ότι το ψηλότερο σημείο του οχυρού έχει οπτική επαφή και με το αντίστοιχο ψηλότερο σημείο πάνω από το φρούριο Κορορέμι (αν και τα δύο οχυρά δεν βλέπουν το ένα το άλλο). Η θέση είναι φυσικά οχυρωμένη από τα βόρεια, ενώ η βραχώδης κορυφογραμμή οριοθετεί και προστατεύει τις δύο εισόδους που διακρίνονται ακόμα, μια πύλη στα ΝΑ και μια δευτερεύουσα είσοδο στα δυτικά. Το τείχος είναι κατασκευασμένο από αργολιθοδομή, που αλλού είναι επιμελειμένη και διατηρείται σε ύψος 1.5 μ., ενώ αλλού έχει καταρρεύσει.

Το φρούριο της Δεκέλειας

Το φρούριο της Δεκέλειας ή Παλαιόκαστρο είναι ένας μεγάλος οχυρωμένος χώρος των προϊστορικών χρόνων, που περιέβαλε την ακρόπολη που βρισκόταν στην κορυφή του λόφου Παλαιόκαστρο. Η θέση είχε μεγάλη στρατηγική σημασία καθότι έλεγχε την κύρια οδό που ένωνε την Αθήνα με τη Χαλκίδα και την Εύβοια. Ο χώρος έμεινε σε χρήση και στα ρωμαϊκά χρόνια με την ονομασία Αριανίς. Έχουν εντοπισθεί λείψανα του τείχους στην περίμετρο του λόφου και διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη.

Αρχαία οχύρωση Κελάδωνα

Μικρό τετράγωνο οχυρό στην δυτική όχθη του Κελάδωνα, κοντά στην έξοδο προς το Θριάσιο Πεδίο. Το οχυρό είχε κατασκευαστεί πάνω στην ορεινή δίοδο από το Θριάσιο προς τη Φυλή και από εκεί προς τη Βοιωτία. Σώζονται λίγα δυσανάγνωστα λείψανα

Οχυρά Φυλής

Στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία, μόλις ανατολικά της Φυλής, σώζεται οχυρώση που περιλαμβάνει κατασκευές διαφόρων εποχών. Ο λόφος έχει κάποια φυσική οχύρωση από τη δυτική πλευρά (από όπου είναι και η συντομότερη πρόσβαση) και το σωζόμενο τείχος, κατασκευασμένο από αργούς λίθους, καλύπτει τις άλλες τρεις πλευρές. Καλύτερα διατηρείται η ανατολική πλευρά, στο βόρειο άκρο της οποία διακρίνεται κυκλικός πύργος. Το τείχος έχει λεηλατηθεί, προφανώς για την κατασκευή της παρακείμενης εκκλησίας, και μικρό μόνο ύψος διατηρεί τη συνοχή του.

Το φρούριο Πάνακτο

Το Πάνακτο είναι ένα μεγάλο φρούριο σε ομαλό λόφο, που έχει πλήρη εικόνα του οροπεδίου των Σκούρτων. Το τείχος έχει καταπέσει ή λεηλατηθεί, αλλά διακρίνεται σε μια πολύ μεγάλη περίμετρο. Είναι ορατά επίσης μία πύλη, δεξαμενές, ποικίλα κτίσματα, πιθανόν μεταγενέστερα, όπως τα λείψανα μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Κατάκορφα διατηρούνται τα ερείπια τετράγωνου πύργου των μεσαιωνικών χρόνων, κατασκευασμένου με υλικό από το αρχαίο φρούριο. Σε απομακρυσμένη θέση διακρίνονται τα λείψανα αρχαίας φρυκτωρίας.

Ακρόπολη Οινόης, πύργος Οινόης και πύργος στο Βελατούρι

Αν και δεν ανήκουν στο χώρο της Πάρνηθας, η ακρόπολη της αρχαίας Οινόης, ο πύργος του 4ου π.Χ. αιώνα στον κεντρικό άξονα Θριασίου-Οινόης-Βοιωτίας και ο πύργος στο Βελατούρι κάλυπταν τις ανάγκες άμυνας και επόπτευσης της άμορφης ζώνης ανάμεσα στην Πάρνηθα και τον Πατέρα.

Πλησιέστερος στην Πάρνηθα, ο πύργος στο Βελατούρι, όπως και διάφορες άλλες διάσπαρτες οχυρώσεις στην ίδια ορεινή ζώνη, εξασφάλιζαν την επικοινωνία και τη φύλαξη της περιοχής ανάμεσα στην ακρόπολη της αρχαίας Οινόης και το φρούριο Πάνακτο.

Μεσαιωνικός πύργος Δεκέλειας

Μικρός πύργος σε απομονωμένο σημείο, που επόπτευε την ανατολική λεκάνη της Δεκέλειας. Ο πύργος είναι τετράγωνος και έχει μια μικρή υπερυψωμένη είσοδο στη βορεινή πλευρά, όπου η πρόσβαση γινόταν με κινητή ξύλινη σκάλα.

Οι τοίχοι είναι κτισμένοι από ντόπιους αλάξευτους λίθους, με χρήση πολλών κεραμικών θραυσμάτων και άφθονης κονίας. Με βάση την τοιχοδομία του έχει χρονολογηθεί στη βυζαντινή περίοδο. Στο εσωτερικό βρέθηκαν 8 πιθάρια, προφανώς αποθηκευτικού ρόλου, εύρημα που συνηγορεί σε μεταγενέστερη χρήση του κτίσματος ως αποθήκη.

Το κτίσμα βρίσκεται σε προχωρημένη φθορά και έχει καταπνιγεί από τη βλάστηση, σε βαθμό που είναι εντελώς αόρατο, ακόμα και από απόσταση λίγων μέτρων.

Μεσαιωνικός πύργος Πύλης

Μικρός μεσαιωνικός πύργος ακριβώς πάνω από το σημαντικό οδικό πέρασμα της Πύλης.