Λίμνες και υγρότοποι της Πάρνηθας

Το πλούσιο υδρογραφικό δίκτυο της Πάρνηθας και οι κατά τόπους ιδιαίτερες γεωλογικές, εδαφικές ή ιστορικές παράμετροι συνηγόρησαν στη δημιουργία ενός σημαντικού αριθμού από μόνιμες ή εποχικές επιφάνειες στάσιμου νερού, με τη μορφή μικρών λιμνών, εφήμερων νερόλακκων ή εποχικών λασπόλακκων.

Όλες οι επιφάνειες αυτές αποτελούν μικρά οικοσυστήματα και συνιστούν ενδιαφέροντες ορεινούς υγρότοπους.

Οι λούτσες της Πάρνηθας

Είτε μέσω των φυσικών διεργασιών, είτε λόγω της παρέμβασης του ανθρώπου, στην Πάρνηθα - όπως και σε αναρίθμητα άλλα μέρη - σε θέσεις με ομαλή τοπογραφία - δηλαδή δολίνες, λάκκες, οροπέδια, επίπεδα τμήματα χωματόδρομων, παλιά κτήματα - παρατηρείται σημαντική συγκέντρωση αργιλώδους υλικού, που όταν επικάθηται του εδαφικού στρώματος το καθιστά αδιαπέρατο.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια αμφίδρομη σχέση αιτίου και αιτιατού: η ευνοϊκή τοπογραφία προσελκύει την ανθρώπινη εγκατάσταση και ταυτόχρονα υποδεικνύει τις κατάλληλες θέσεις για συγκέντρωση νερού, στις οποίες ο αγρότης παρεμβαίνει ήπια και βελτιώνει τη χωρητικότητα και στεγανότητα της φυσικής λεκάνης, επιμηκύνοντας χρονικά την παρουσία του νερού. Τέτοιες επιφάνειες, γνωστές ως λούτσες, διασπείρονται είτε μεμονωμένες είτε σε μικρές ομάδες σε δεκάδες θέσεις της Πάρνηθας, κυρίως της βόρειας.

Ο παραγωγικός ρόλος μιας λούτσας είναι προφανής: αποτελεί - μαζί με το πηγάδι που συχνά τη συνοδεύει - το κύριο στοιχείο ποτισμού του κοπαδιού. Για τον κτηνοτρόφο η λούτσα συνιστά μια φτηνή και ανθεκτική ποτίστρα, που αναπληρώνει αυτόματα το νερό της με την επόμενη βροχή. Όπως και το πηγάδι, η λούτσα ανήκει συνήθως στο λιβάδι και όχι στον κτηνοτρόφο, ο οποίος κάνει απλά χρήση.

Παράλληλα, η περιβαλλοντική σημασία του δικτύου από λούτσες είναι μεγάλη και άμεση: όταν ο αγρότης εγκαταλείπει το τοπίο, τα ελάφια, τα αγριογούρουνα, τα μικρότερα θηλαστικά και αναρίθμητα πουλιά πυκνώνουν την παρουσία τους γύρω από τις θέσεις αυτές. Είναι ενδιαφέρον ότι μετά την απόσυρση της ανθρώπινης φροντίδας, τα χωμάτινα αυτά τέχνεργα δεν χάνουν την οικολογική αξία τους: συνήθως το μέρος της χωρητικότητας που χάνουν μετατρέπεται σε λασπότοπο, ένα στοιχείο πολύτιμο για τη βιολογία των μεγάλων θηλαστικών, που αξιοποιούν τις χημικο-μηχανικές ιδιότητες της λάσπης για να απαλλαγούν από τα παράσιτα, αλλά επίσης χρήσιμο σε πλείστους άλλους οργανισμούς και λειτουργίες (αναζήτηση τροφής, κτίσιμο φωλεών, καταφυγή στις ξηρές περιόδους κλπ).

Η λούτσα, ο νερόλακκος και ο λασπόλακκος είναι μικρής κλίμακας, αλλά πολύ σημαντικά φυσικά στοιχεία με πολύπλευρο οικολογικό ρόλο και σχεδόν πάντα με δική τους ζωή: είναι πραγματικά μικρά οικοσυστήματα. Συγκεντρώνουν εν διαλύσει καίρια συστατικά του περίγυρου, οργανικά - κυρίως προϊόντα αποσύνθεσης - και ανόργανα - άλατα και οξείδια μετάλλων - άμεσα διαθέσιμα σε έμβιους καταναλωτές που δεν θα μπορούσαν να τα πάρουν από το μητρικό απόθεμα. Μια ολόκληρη σειρά από ορατούς - έντομα, μαλάκια, αμφίβια, αλλά και φύκη, ζιζάνια και άλλα μικρά φυτά - και αόρατους οργανισμούς ζουν άμεσα από τα στοιχεία αυτά, σωρεύοντας ενέργεια την οποία μεταφέρουν στους θηρευτές τους.

Οι μεγαλύτερες λούτσες μπορούν να φιλοξενήσουν και να αναζωογονήσουν μικρά και μεγαλύτερα πουλιά κατά την κρίσιμη περίοδο της μετανάστευσης. Είναι επίσης γνωστή η εικόνα των στρουθιόμορφων που όχι μόνο πίνουν νερό από τους νερόλακκους, αλλά κάνουν συστηματικά το ημερήσιο λουτρό και το κοινωνικό παιχνίδι τους. Παράλληλα, το νερό της λούτσας εξυπηρετεί το δροσισμό των ζώων κατά την θερμή περίοδο.

Ένα σημαντικό στοιχείο του βιολογικού ρόλου της ορεινής λούτσας είναι η ποιότητα του νερού: φυσικά δεν αναφερόμαστε στην αξία του για πόσι, αλλά στην καταλληλότητά του για χώρο ποτισμού, τροφοληψίας, αναπαραγωγής και καταφυγής της άγριας πανίδας. Είναι λοιπόν ενδιαφέρον ότι οι λούτσες της Πάρνηθας δεν συνδέονται υδρολογικά με κανένα εξωτερικό σύστημα που θα μπορούσε να μεταφέρει ρύπους, τοξικά ή άλλα επιβλαβή συστατικά: όλες οι λούτσες του αττικού βουνού είναι ανεξάρτητες υδρολογικά και η μοναδική οδός υποβάθμισης της ποιότητάς τους είναι οι αέριοι ρύποι.

Προφανώς η σημασία όλων των πιο πάνω τύπων επιφανειακών νερών είναι καίρια για τα αμφίβια και ειδικά τα είδη που ζουν μέσα στο νερό ή αναπαράγονται ή έχουν ανάγκη στάσιμα νερά για τα πρώιμα στάδια της ωρίμανσης και μετασχηματισμού των απογόνων τους. Χαρακτηριστικά τέτοια είδη είναι οι κοινότατοι στην Πάρνηθα Πράσινος φρύνος (Bufotes viridis) και Ελληνικός Βαλτοβάτραχος (Pelophylax kurtmuelleri), που η διατήρηση των πληθυσμών τους εξαρτάται σαφώς από την παρουσία προσβάσιμου επιφανειακού νερού.

Είναι δύσκολο να κάνει κανείς την πλήρη απογραφή των επιφανειακών νερών της Πάρνηθας. Προφανώς, πολλές από τις λούτσες που βρίσκονταν σε απομακρυσμένες ή από δεκαετίες εγκατελελειμένες αγροτικές τοποθεσίες έχουν αποξηρανθεί και είναι δυσανάγνωστες. Οι λούτσες ή μεγάλοι λασπότοποι που είναι ορατοί σήμερα βρίσκονται στο Σαλονίκι, τη Ντράσιζα (λούτσες Ρόγα), το Κλημέντι, τη Λάκκα Πηγαδάκια (Πύρεζα), το Βροκόλι, τις Λάκκες Ντρέη, το Λημικό και το Μακρυχώραφο, γύρω από την πηγή Παλιομήλεσι, στο Καλπατσάκι πάνω από τις Αφίδνες, στα Μαζαραίικα και αλλού.

Οι λούτσες ή μεγάλοι λασπότοποι που είναι ορατοί σήμερα βρίσκονται στο Σαλονίκι, τη Ντράσιζα (λούτσες Ρόγα), το Κλημέντι, τη Λάκκα Πηγαδάκια (Πύρεζα), το Βροκόλι, τις Λάκκες Ντρέη, το Λημικό και το Μακρυχώραφο, γύρω από την πηγή Παλιομήλεσι, στο Καλπατσάκι πάνω από τις Αφίδνες, στα Μαζαραίικα και αλλού.

Εποχικά - αλλά όχι κάθε χρονιά - επιφανειακά νερά και λασπότοποι σχηματίζονται στη Μόλα, στο Βούντημα, στην Καλύβα Καλόγερου, στο Παλιοχώρι Αγίας Τριάδας, στους δρόμους γύρω από την Αγία Παρασκευή στο Μπόρσι, στη Λάκκα Τσαούση, στο Τσιγκουράτι, στα Μαζαραίικα, στη Λάκκα Ντρίζα, στο Βύθισμα του Χάραδρου, στις κοιλάδες κοντά το ρέμα Ράπι, σε λάκκες στη Ράχη Κρύου Πηγαδιού, σε διάφορες λεκάνες του οροπεδίου από τους πρόποδες της Πάρνηθας μέχρι τα Σκούρτα και σε πολλά άλλα σημεία.

Οι υγρότοποι της Πάρνηθας

Ορισμένες από τις πιο πάνω επιφάνειες έχουν ικανό μέγεθος ώστε αποτελούν ενδιαφέροντες ορεινούς υγρότοπους. Διαβάστε περισσότερα για τους υγρότοπους της Πάρνηθας στο κεφάλαιο Λίμνες Μπελέτσι, Ζιπούνι και Πελγέζι.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος