Η φύση της Ευρυτανίας

Η χλωρίδα της Νότιας Ευρυτανίας

Μια πλούσια ορεινή χλωρίδα

Παρόλη τη γεωγραφική απομόνωση, την εσωτερικότητα και την απουσία ορισμένων κρίσιμων τύπων βιοτόπων, η χλωρίδα της Νότιας Ευρυτανίας και ειδικά το ορεινό συστατικό της είναι εξαιρετικά πλούσια και δεν υπολείπεται των άλλων μεγάλων βουνών της Στερεάς Ελλάδας.

Για παράδειγμα, στο - μόνο - καλά μελετημένο πεδίο της περιοχής, τον Τυμφηστό, έχουν καταγραφεί 1.202 φυτικά taxa, από τα οποία πάνω από 80 είναι ενδημικά της χώρας μας. Ο αριθμός αυτός είναι πολύ κοντά στην ποικιλότητα φυτών που έχει καταγραφεί στα γειτονικά, πολύ εκτενέστερα και ιδιαιτέρως πολύμορφα, ορεινά συγκροτήματα - τη Γκιώνα (1.273 είδη και υποείδη), τα Βαρδούσια (1.122 taxa) και την Οίτη (1.149 taxa). Επιπλέον, τα πιο πάνω τέσσερα βουνά εμφανίζουν γύρω στα 750 κοινά taxa, καθώς και μεγάλο αριθμό κοινών ενδημικών και σπάνιων ειδών, γεγονός που ενισχύει τη βιογεωγραφική συνάφειά τους.

Αυτή η εικόνα αφορά κυρίως τον Τυμφρηστό, καθότι η Καλιακούδα και η Χελιδώνα, όπως και όλη η περιοχή των Αγράφων, δεν έχουν μελετηθεί χλωριδικά. Μακροσκοπικά, πάντως, φαίνεται ότι οι ζώνες αυτές φιλοξενούν ένα μεγάλο ποσοστό του χλωριδικού πλούτου του Βελουχιού.

Κατά ένα μέρος, ο βοτανικός πλούτος του Τυμφρηστού εξηγείται από τη θέση του στον άξονα της Πίνδου, που λειτουργεί ως αδιάσπαστη ορεογραφική γέφυρα με τις Δειναρικές Άλπεις και τις βαλκανικές οροσειρές, πάνω στην οποία μετανάστευσαν προς τα νότια τα αλπικά και βαλκανικά είδη. Έτσι, η χλωρίδα του Τυµφρηστού, που περιλαμβάνει αρκετά είδη της Νότιας Πίνδου αλλά και πολλά στοιχεία της χλωρίδας της Στερεάς Ελλάδας, αποτυπώνει φυτογεωγραφικά την ενδιάµεση θέση του βουνού στον ορεογραφικό κορμό της ηπειρωτικής Ελλάδας. Παράλληλα, και παρόλη την θέση του Τυμφρηστού στην καρδιά της ενδοχώρας, στη χλωρίδα του επικρατούν τα μεσογειακά φυτά.

Τα περισσότερα είδη που έχουν καταγραφεί στον Τυμφρηστό ενδημούν και στα δύο βασικά πετρώματα της περιοχής, δηλαδή τόσο στους ασβεστόλιθους όσο και στον φλύσχη, ωστόσο ο φλύσχης παραμένει ένα πιο φτωχό περιβάλλον, τόσο σε αριθμό, όσο και σε πληθυσμούς φυτών. Προφανώς, στο φλύσχη δεν θα συναντήσουμε τα τυπικά χασμόφυτα των ορθοπλαγιών και των φαραγγιών, γεωμορφολογικοί τύποι που δεν διαμορφώνονται στο συγκεκριμένο πέτρωμα.

Από τα 1202 taxa, τα 82 είναι ενδηµικά της Ελλάδας και δυο από αυτά, η κενταύρια Centaurea princeps και το θυμάρι Thymus rechingeri subsp. macrocalyx θεωρούνται τοπικά ενδηµικά. Σημειώνουμε ότι ο βαθμός ενδημισμού του Τυμφρηστού είναι υποδεέστερος της Γκιώνας (151 ελληνικά ενδημικά taxa), της Οίτης (100), του Παρνασσού (97) και του Ελικώνα (117), ακόμα και μικρότερων βουνών όπως η Πάρνηθα (96), αλλά και των μεγάλων βουνών της Πελοποννήσου: σε όλα αυτά τα βουνά συντρέχουν ιδιαίτεροι μορφολογικοί, περιβαλλοντικοί ή/και βιογεωγραφικοί παράγοντες, που απουσιάζουν ή είναι ασθενέστεροι στον Τυμφρηστό.

Στα πιο κάτω λήμματα αναφέρονται ενδεικτικά μερικές από τις πιο γνωστές στους φυσιοδίφες ομάδες φυτών, είδη κυρίως των βραχοπλαγιών και των υποαλπικών λιβαδιών, με σκοπό τη διευκόλυνση της αναγνώρισής τους από τον πεζοπόρο και τον περιηγητή.

Οι Κενταύριες

Οι κενταύριες είναι ένα από τα πολυμελή γένη ποωδών φυτών της ελληνικής χλωρίδας. Στην Ευρυτανία έχουν αναγνωριστεί 14 είδη και υποείδη, στα οποία περιλαμβάνονται είδη των ξηρών πετρολίβαδων μέσου υψομέτρου, όπως η Centaurea salonitana και η Centaurea solstitialis, φυτά ευρείας κατανομής, όπως η Centaurea affinis (που είναι παρούσα εδώ με δυο υποείδη, το affinis και το pallidior) και ο Centaurea cyanus, καθώς και φυτά των ορεινών λιβαδιών, όπως η Centaurea pichleri και η Centaurea jacea.

Κοντά στα παραπάνω είδη, που όλα έχουν μώβ, κυανά, ρόδινα ή κίτρινα άνθη, στον Τυμφρηστό ενδημεί μια από τις σπάνιες κενταύριες που ανήκουν στην ομάδα με υποκίτρινα άνθη. Για κάποιο λόγο, οι περισσότερες υποκίτρινες κενταύριες έχουν περιορισμένη εξάπλωση (για παράδειγμα, η Centaurea musarum είναι ενδημική του Παρνασσού, η Centaurea litochorea του Ολύμπου, η Centaurea chrysocephala ζει μόνο στα Μετέωρα, ενώ οι η Centaurea cithaeronea και Centaurea pseudocadmea έχουν βρεθεί μόνο πάνω ή γύρω από τον Κιθαιρώνα). Στον Τυμφρηστό έχει αναγνωριστεί η Centaurea princeps, μια ευμεγέθης κενταύρια με ανοιχτόξανθο άνθος. Το είδος αποτελεί ένα από τα μόλις δύο αποκλειστικά ενδημικά του βουνού και μάλιστα οι ολιγάριθμοι πληθυσμοί της απειλούνται από τη λατομική δραστηριότητα.

Οι Αουβριέτες

Το γένος Aubrieta εκπροσωπείται στον Τυμφηστό από τα πιο κάτω τρία είδη:

• Aubrieta deltoidea
• Aubrieta gracilis
• Aubrieta scardica

Και τα τρια είδη είναι χαμηλά θαμνάκια, που καλύπτουν σχισμές και βράχους σε ένα μεγάλο υψομετρικό εύρος του αναγλύφου της Ευρυτανίας, από τα 900 έως και τα 2300 μ. Οι Aubrieta deltoidea και scardica έχουν ευρεία εξάπλωση, ενώ η Aubrieta gracilis περιορίζεται στην Κεντρική Ελλάδα.

Κρόκοι και κολχικά

Οι κρόκοι αντιποσωπεύονται από μόλις δύο βαλκανικά είδη, που διακρίνονται εύκολα από το χρώμα τους: τον ιώδη Crocus veluchensis, είδος που περιγράφηκε από το Βελούχι, από το οποίο πήρε και το όνομά του, και τον κίτρινο Crocus chrysanthus, είδος με ευρεία εξάπλωση σε όλη την Ελλάδα. Και τα δύο είδη έχουν πρώιμη ανοιξιάτικη άνθιση.

Τα κολχικά εκπροσπωπούνται από τρία είδη: το βαλκανικο-ανατολικό Colchicum boissieri, το ελληνικό ενδημικό Colchicum graecum και το Colchicum triphyllum.

Τα είδη με σύνδεσμο παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο γενικό κεφάλαιο Το γένος Crocus.

Το γένος Dianthus

Τα αγριογαρύφαλλα (γένος Dianthus) εκπροσωπούνται στον Τυμφηστό από 10 είδη και συγκεκριμένα:

από τέσσερα ενδημικά της Ελλάδας, τον Dianthus tymphresteus, τον Dianthus biflorus, τον Dianthus corymbosus και τον Dianthus serratifolius,

από τα βαλκανικά είδη Dianthus gracilis subsp gracilis, Dianthus stenopetalus, Dianthus integer subsp. minutiflorus, Dianthus pinifolius subsp. lilacinus και Dianthus pinifolius subsp. serbicus,

και από τα βαλκανικο-ανατολικά είδη Dianthus cruentus και Dianthus viscidus.

Τα είδη με σύνδεσμο παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο αναλυτικό κεφάλαιο Το γένος Dianthus.

Καμπανούλες και συγγενή

Η οικογένεια Campanulaceae εκπροσωπείται στον Τυμφρηστό από αρκετά είδη, που ανήκουν στα γένη Asyneuma, Campanula, Edraianthus και Legousia.

Τα Asyneuma είναι παρόντα με τα δυο πιο διαδεδομένα ελληνικά είδη, το Asyneuma canescens και το Asyneuma limonifolium. Το ελληνικό ενδημικό Edraianthus parnassicus, δυσεύρετος έποικος των υποαλπικών λιβαδιών και η πολύ πιο συνήθης Legousia speculum-veneris συμπληρώνουν τις μη γνήσιες καμπανούλες της οικογένειας.

Οι καμπανούλες εμπροσωπούνται από 10 είδη. Πρόκειται για τα ελληνικά ενδημικά Campanula albanica και Campanula radicosa, την στιβαρή Campanula glomerata, την όμορφη Campanula persicifolia, την διαδεδομένη Campanula ramosissima, την Campanula rapunculus, τις δασικές Campanula sparsa και Campanula spatulata (που συναντάται σε δύο υποείδη, το spatulata και το spruneriana), την Campanula trachelium και την εντυπωσιακή Campanula versicolor, παρούσα σε όλων των ειδών τα βραχώδη υποστρώματα, τεχνητά ή φυσικά.

Τα είδη με σύνδεσμο παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο αναλυτικό κεφάλαιο Το γένος Campanula.

Τα γένη Silene και Viscaria

Οι Σιληνές (γένος Silene) περιλαμβάνουν 120 είδη στην Ελλάδα, που καλύπτουν όλους τους τύπους βιοτόπων, από τα νησιωτικά φρύγανα μέχρι τους υποαλπικούς πετρότοπους.

Στην Νότια Ευρυτανία έχουν καταγραφεί περίπου 20 είδη του πολυπληθούς αυτού γένους. Μαζί τους αναφέρεται και το στενά συγγενές γένος των Viscaria, που εδώ εκπροσωπείται από ένα μόνο είδος, την Viscaria atropurpurea, η οποία παλιότερα ταξινομείτο ως Silene atropurpurea.

Πιο συγκεκριμένα στον Τυμφρηστό έχουν αναγνωριστεί τα πιο κάτω είδη (τα είδη με σύνδεσμο, παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο αναλυτικό κεφάλαιο Το γένος Silene):

• Viscaria atropurpurea
• Silene bupleuroides
• Silene caesia
• Silene conica subsp. subconica
• Silene coronaria
• Silene cretica
• Silene fabarioides
• Silene graeca
• Silene italica
• Silene latifolia
• Silene multicaulis
• Silene paradoxa
• Silene parnassica
• Silene radicosa
• Silene roemeri
• Silene saxifraga
• Silene viridiflora
• Silene vulgaris
• Silene waldsteinii

Το γένος Asperula

Το βραχόφιλο γένος των Asperula εκπροσωπείται στον Τυμφρηστό με αρκετά είδη. Τα πιο ενδιαφέροντα είναι τα ενδημικά της Ελλάδας Asperula oetaea, Asperula pinifolia και Asperula boissieri (το τελευταίο αναφέρεται με επιφύλαξη), και τα τρία φυτά της υποαλπικής ζώνης, με αρκετές ομοιότητες.

Στα μεσαία υψόμετρα θα βρούμε την επίσης βραχόφιλη Asperula purpurea (παρούσα με τα δυο ελληνικά υποείδη της, purpurea και apiculata), καθώς και τη χασμοφυτική Asperula lutea, τη δασική Asperula laevigata και τον ημίθαμνο Asperula aristata subsp. thessala (ελληνικό ενδημικό).

Σαξιφράγες και Sempervivum

Τυπικά χασμόφυτα των ασβεστολίθων, οι Σαξιφράγες βρίσκουν στην Ευρυτανία τον παράδεισό τους. Ανάμεσα στα είδη που έχουν καταγραφεί εδώ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι Saxifraga adscendens subsp. parnassica, η Saxifraga exarata, Saxifraga carpetana, μία από τις λίγες σαξιφράγκες της Ελλάδας που δεν είναι τυπικό χασμόφυτο, αλλά φύεται και σε θαμνώνες και δάση, η Saxifraga paniculata που καταφεύγει σε σχισμές βράχων, η πανέμορφη Saxifraga rotundifolia, τα δύο υποείδη της οποίας (rotundifolia και chrysospleniifolia) θα τα βρούμε σε βραχώδεις τοποθεσίες με μικρή αλλά μόνιμη ροή νερού ή μόνιμη υγρασία, η Saxifraga taygetea, και η Saxifraga tridactylites, διακριτικό φυτό που ενδημεί στη βάση των υποαλπικών βράχων.

Στα ασβεστολιθικά βράχια ζει και το γένος των Sempervivum, που εκπροσωπείται από τα πολύ χαρακτηριστικά είδη Sempervivum heuffelii και Sempervivum marmoreum, δυο στιβαρά φυτά των κορυφών.

Οι Βιόλες

Στον Τυμφρηστό και στα άλλα βουνά της Νότιας Ευρυτανίας συναντάμε τουλάχιστον πέντε είδη βιόλες: τη βαλκανική Viola aetolica, που ενδημεί στα υποαλπικά λιβάδια, την ενδημική της Ελλάδας Viola phitosiana, τα ενδημικά της Στερεάς Ελλάδας και Πελοποννήσου Viola poetica και Viola graeca, τη μικρούλα Viola kitaibeliana και τη μεσογειακή Viola parvula, καθώς και τις Viola reichenbachiana και Viola riviniana.

Οι ορχιδέες

Σε έναν τόπο που συνδυάζει μεσογειακά και ορεινά περιβαλλοντικά στοιχεία, είναι αναμενόμενο να ενδημεί μια αξιόλογη ποικιλία ορχιδεών. Πράγματι, μόνο από τον Τυμφρηστό αναφέρονται 24 είδη, όλα φυτά ευρείας εξάπλωσης.

Μια από τις πιο κοινές ορχιδέες της Ευρυτανίας είναι ο Anacamptis pyramidalis, που τον βρίσκουμε στην αρχή της Άνοιξης σε όλα τα υγρά λιβάδια.
Στο ίδιο γένος ανήκει και Anacamptis laxiflora (παλιότερα Orchis laxiflora), που έχει επίσης καταγραφεί στην Νότια Ευρυτανία.

Το γένος Cephalanthera είναι παρόν στα δασικά περιβάλλοντα της περιοχής και με τα τρια είδη της ηπειρωτικής Ελλάδας (Cephalanthera damasonium, Cephalanthera longifolia και Cephalanthera rubra). Παρόμοια, αξιοποιώντας την ποικιλία βιοτόπων της Ευρυτανίας, το γένος Dactylorhiza εκπροσωπείται εδώ από τρία είδη (Dactylorhiza iberica, Dactylorhiza saccifera και Dactylorhiza sambucina). Οι επιπάκτιδες (Epipactis atrorubens, Epipactis greuteri, Epipactis helleborine και Epipactis palustris) έχουν επίσης έντονη παρουσία στις υγρές τοποθεσίες.

Η τριάδα των δασικών ορχιδεών Platanthera chlorantha, Gymnadenia conopsea και Neottia ovata συναντάται σε δάση Ελάτης με μίξη φυλλοβόλων (βελανιδιές και καστανιές), σε θέσεις με ανοίγματα ή ρέοντα νερά.

Στις πιο πυκνές και σκιερές συστάδες βρίσκουμε τις Neotinea maculata και Neottia nidus-avis, καθώς και το παράδοξο Limodorum abortivum.

Ελλείψει φρυγάνων και ξηρών θαμνότοπων, μόνο ένα μέλος του πολυπληθούς γένους των Ophrys έχει βρεθεί στην Ευρυτανία, η Ophrys sphegodes, όπως και μία μόνο Serapias, η Serapias vomeracea.

Αντίθετα, το γένος Orchis εκπροσωπείται με τέσσερα είδη (Orchis mascula, Orchis pallens, Orchis provincialis και Orchis quadripuncata), καλύπτοντας όλες τις ευκαιρίες συνθηκών που προσφέρει ο τόπος. Ακόμα, αναφέρεται και η παρουσία της μοναδικής φθινοπωρινής ορχιδέας, της δυσεύρετης Spiranthes spiralis.

Τέλος, με πολύ τύχη θα συναντήσουμε το εντυπωσιακό Himantoglossum jankae.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πηγές
Απλαδά Ε., 2013. Χλωρίδα και Βλάστηση των οικοσυστημάτων του όρους Γκιώνα. Αξιολόγηση-Προστασία-Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών.
Δημητρέλλος Γ., 2005. Γεωβοτανική έρευνα του όρους Τυμφρηστού (ΒΔ Στερεά Ελλάδα). Χλωρίδα- Βλάστηση-Αξιολόγηση-Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών.