Η φύση της Ευρυτανίας

Η χλωρίδα της Νότιας Ευρυτανίας

Μια πλούσια ορεινή χλωρίδα

Παρόλη τη γεωγραφική απομόνωση, την εσωτερικότητα και την απουσία ορισμένων κρίσιμων τύπων βιοτόπων, η χλωρίδα της Νότιας Ευρυτανίας και ειδικά το ορεινό συστατικό της είναι εξαιρετικά πλούσια και δεν υπολείπεται των άλλων μεγάλων βουνών της Στερεάς Ελλάδας.

Για παράδειγμα, στο - μόνο - καλά μελετημένο πεδίο της περιοχής, τον Τυμφρηστό, έχουν καταγραφεί 1.202 φυτικά taxa, από τα οποία πάνω από 80 είναι ενδημικά της χώρας μας. Ο αριθμός αυτός είναι πολύ κοντά στην ποικιλότητα φυτών που έχει καταγραφεί στα γειτονικά, πολύ εκτενέστερα και ιδιαιτέρως πολύμορφα, ορεινά συγκροτήματα - τη Γκιώνα (1.273 είδη και υποείδη), τα Βαρδούσια (1.122 taxa) και την Οίτη (1.149 taxa). Επιπλέον, τα πιο πάνω τέσσερα βουνά εμφανίζουν γύρω στα 750 κοινά taxa, καθώς και μεγάλο αριθμό κοινών ενδημικών και σπάνιων ειδών, γεγονός που ενισχύει τη βιογεωγραφική συνάφειά τους.

Αυτή η εικόνα αφορά κυρίως τον Τυμφρηστό, καθότι η Καλιακούδα και η Χελιδώνα, όπως και όλη η περιοχή των Αγράφων, δεν έχουν μελετηθεί χλωριδικά. Μακροσκοπικά, πάντως, φαίνεται ότι οι ζώνες αυτές φιλοξενούν ένα μεγάλο ποσοστό του χλωριδικού πλούτου του Βελουχιού.

Κατά ένα μέρος, ο βοτανικός πλούτος του Τυμφρηστού εξηγείται από τη θέση του στον άξονα της Πίνδου, που λειτουργεί μαζί με τις Δειναρικές Άλπεις και τις βαλκανικές οροσειρές ως αδιάσπαστη ορεογραφική ενότητα, πάνω στην οποία μετανάστευσαν προς τα νότια τα αλπικά και βαλκανικά είδη. Η χλωρίδα του Τυµφρηστού περιλαμβάνει αρκετά είδη της Νότιας Πίνδου, αλλά και πολλά στοιχεία της χλωρίδας της Στερεάς Ελλάδας, αποτυπώνοντας φυτογεωγραφικά την ενδιάµεση θέση του βουνού στον ορεογραφικό κορμό της ηπειρωτικής Ελλάδας. Παράλληλα, και παρόλη την θέση του Τυμφρηστού στην καρδιά της ενδοχώρας, στη χλωρίδα του επικρατούν τα μεσογειακά φυτά.

Τα περισσότερα είδη που έχουν καταγραφεί στον Τυμφρηστό ενδημούν και στα δύο βασικά πετρώματα της περιοχής, δηλαδή τόσο στους ασβεστόλιθους όσο και στον φλύσχη, ωστόσο ο φλύσχης παραμένει ένα πιο φτωχό περιβάλλον, τόσο σε αριθμό, όσο και σε πληθυσμούς φυτών. Προφανώς, στο φλύσχη δεν θα συναντήσουμε τα τυπικά χασμόφυτα των ορθοπλαγιών και των φαραγγιών, γεωμορφολογικοί τύποι που δεν διαμορφώνονται στο συγκεκριμένο πέτρωμα.

Από τα 1202 taxa, τα 82 είναι ενδηµικά της Ελλάδας και δυο από αυτά, η κενταύρια Centaurea princeps και το θυμάρι Thymus rechingeri subsp. macrocalyx θεωρούνται τοπικά ενδηµικά. Σημειώνουμε ότι ο βαθμός ενδημισμού του Τυμφρηστού είναι υποδεέστερος της Γκιώνας (151 ελληνικά ενδημικά taxa), της Οίτης (100), του Παρνασσού (97) και του Ελικώνα (117), ακόμα και μικρότερων βουνών όπως η Πάρνηθα (96), αλλά και των μεγάλων βουνών της Πελοποννήσου: σε όλα αυτά τα βουνά συντρέχουν ιδιαίτεροι μορφολογικοί, περιβαλλοντικοί ή/και βιογεωγραφικοί παράγοντες, που απουσιάζουν ή είναι ασθενέστεροι στον Τυμφρηστό.

Στα πιο κάτω λήμματα αναφέρονται ενδεικτικά μερικές από τις πιο γνωστές στους φυσιοδίφες ομάδες φυτών, είδη κυρίως των βραχοπλαγιών και των υποαλπικών λιβαδιών, με σκοπό τη διευκόλυνση της αναγνώρισής τους από τον πεζοπόρο και τον περιηγητή.

Σημειώστε ότι η πολύ ενδιαφέρουσα ομάδα των ορχιδεών εξετάζεται ως αυτόνομο κεφάλαιο στη σελίδα Ορχιδέες της Νότιας Ευρυτανίας.

Το γένος Allium

Το γένος των αγριόσκορδων (Allium) είναι εξαιρετικά ποικίλο: μόνο στην Ελλάδα έχουν αναγνωριστεί σχεδόν 120 είδη (και επιπλέον ορισμένα υποείδη), πολλά από τα οποία είναι ενδημικά της χώρας. Έτσι δεν είναι παράξενο που μόνο στον Τυμφρηστό έχουν καταγραφεί 11 είδη - και καθώς πρόκειται για ένα γένος της χαμηλής και μέσης υψομετρικής ζώνης, αν η έρευνα επεκταθεί στο δυτικό άκρο της νότιας Ευρυτανίας, θα βρεθούν μερικά είδη ακόμα. Το Allium oreohellenicum (παλιότερα Allium achaium) είναι ελληνικό ενδημικό.

• Allium amethystinum
• Allium ampeloprasum
• Allium cupani
• Allium dentiferum
• Allium flavum
• Allium moschatum
• Allium oreohellenicum
• Allium phthioticum
• Allium sphaerocephalon
• Allium vineale

Το γένος Arum

Τα Arum είναι πολύ ιδιαίτερα φυτά, με ιδιόμορφη μορφολογία και εξειδικευμένη στρατηγική επικονίασης, που βασίζεται σε εξελικτικά χαρακτηριστικά του άνθους. Στη Νότια Ευρυτανία έχουν καταγραφεί δυο από τα 13 είδη της Ελλάδας, το μάλλον κοινό Arum italicum και το κάπως ασυνήθιστο Arum cylindraceum.

Το γένος Asperula

Το βραχόφιλο γένος των Asperula εκπροσωπείται στον Τυμφρηστό με αρκετά είδη. Τα πιο ενδιαφέροντα είναι τα ενδημικά της Ελλάδας Asperula oetaea, Asperula pinifolia και Asperula boissieri (το τελευταίο αναφέρεται με επιφύλαξη), και τα τρία φυτά της υποαλπικής ζώνης, με αρκετές ομοιότητες.

Στα μεσαία υψόμετρα θα βρούμε την επίσης βραχόφιλη Asperula purpurea (παρούσα με τα δυο ελληνικά υποείδη της, purpurea και apiculata), καθώς και τη χασμοφυτική Asperula lutea, τη δασική Asperula laevigata και τον ημίθαμνο Asperula aristata subsp. thessala (ελληνικό ενδημικό).

Οι Αουβριέτες

Το γένος Aubrieta εκπροσωπείται στον Τυμφηστό από τα πιο κάτω τρία είδη:

• Aubrieta deltoidea
• Aubrieta gracilis
• Aubrieta scardica

Και τα τρια είδη είναι χαμηλά θαμνάκια, που καλύπτουν σχισμές και βράχους σε ένα μεγάλο υψομετρικό εύρος του αναγλύφου της Ευρυτανίας, από τα 900 έως και τα 2300 μ. Οι Aubrieta deltoidea και scardica έχουν ευρεία εξάπλωση, ενώ η Aubrieta gracilis περιορίζεται στην Κεντρική Ελλάδα.

Οι Κενταύριες

Οι κενταύριες είναι ένα από τα πλέον πολυμελή γένη ποωδών φυτών της ελληνικής χλωρίδας. Στην Ευρυτανία έχουν αναγνωριστεί 14 είδη και υποείδη, στα οποία περιλαμβάνονται είδη των ξηρών πετρολίβαδων μέσου υψομέτρου, όπως η Centaurea salonitana και η Centaurea solstitialis, φυτά ευρείας κατανομής, όπως η Centaurea affinis (που είναι παρούσα εδώ με δυο υποείδη, το affinis και το pallidior) και ο Centaurea cyanus, καθώς και φυτά των ορεινών λιβαδιών, όπως η Centaurea pichleri και η Centaurea jacea.

Κοντά στα παραπάνω είδη, που όλα έχουν μώβ, κυανά, ρόδινα ή κίτρινα άνθη, στον Τυμφρηστό ενδημεί μια από τις σπάνιες κενταύριες που ανήκουν στην ομάδα με υποκίτρινα άνθη. Για κάποιο λόγο, οι περισσότερες υποκίτρινες κενταύριες έχουν περιορισμένη εξάπλωση (για παράδειγμα, η Centaurea musarum είναι ενδημική του Παρνασσού, η Centaurea litochorea του Ολύμπου, η Centaurea chrysocephala ζει μόνο στα Μετέωρα, ενώ οι η Centaurea cithaeronea και Centaurea pseudocadmea έχουν βρεθεί μόνο πάνω ή γύρω από τον Κιθαιρώνα). Στον Τυμφρηστό έχει αναγνωριστεί η Centaurea princeps, μια ευμεγέθης κενταύρια με ανοιχτόξανθο άνθος. Το είδος αποτελεί ένα από τα μόλις δύο αποκλειστικά ενδημικά του βουνού και μάλιστα οι ολιγάριθμοι πληθυσμοί της απειλούνται από τη λατομική δραστηριότητα.

Καμπανούλες και συγγενή

Η οικογένεια Campanulaceae εκπροσωπείται στον Τυμφρηστό από αρκετά είδη, που ανήκουν στα γένη Asyneuma, Campanula, Edraianthus και Legousia.

Τα Asyneuma είναι παρόντα με τα δυο πιο διαδεδομένα ελληνικά είδη, το Asyneuma canescens και το Asyneuma limonifolium. Το ελληνικό ενδημικό Edraianthus parnassicus, δυσεύρετος έποικος των υποαλπικών λιβαδιών και η πολύ πιο συνήθης Legousia speculum-veneris συμπληρώνουν τις μη γνήσιες καμπανούλες της οικογένειας.

Οι καθεαυτό καμπανούλες εμπροσωπούνται από 10 είδη. Πρόκειται για τα ελληνικά ενδημικά Campanula albanica και Campanula radicosa, την στιβαρή Campanula glomerata, την όμορφη Campanula persicifolia, τη διαδεδομένη Campanula ramosissima, την Campanula rapunculus, τις δασικές Campanula sparsa και Campanula spatulata (που συναντάται σε δύο υποείδη, το spatulata και το spruneriana), την Campanula trachelium και την εντυπωσιακή Campanula versicolor, παρούσα σε όλων των ειδών τα βραχώδη υποστρώματα, τεχνητά ή φυσικά.

Τα είδη με σύνδεσμο παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο αναλυτικό κεφάλαιο Το γένος Campanula.

Οι Κέντρανθοι

Από τα πέντε είδη Centranthus της χώρας, τα δύο έχουν καταγραφεί στην Νότια Ευρυτανία, ο ευμεγέθης θαμνίσκος Centranthus ruber και η ψηλή πόα Centranthus longiflorus subsp. junceus. Το Μάϊο, ο Κόκκινος κέντρανθος (όπως μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά το Centranthus ruber) κοσμεί όλα τα πρανή του οδικού δικτύου και τους βραχότοπους της μέσης υψομετρικά ζώνης.

Κρόκοι και κολχικά

Οι κρόκοι αντιπροσωπεύονται από μόλις δύο βαλκανικά είδη, που διακρίνονται εύκολα από το χρώμα τους: τον ιώδη Crocus veluchensis, είδος που περιγράφηκε από το Βελούχι, από το οποίο πήρε και το όνομά του, και τον κίτρινο Crocus chrysanthus, είδος με ευρεία εξάπλωση σε όλη την Ελλάδα. Και τα δύο είδη έχουν πρώιμη ανοιξιάτικη άνθιση.

Τα κολχικά εκπροσωπούνται από τρία είδη: το βαλκανικο-ανατολικό Colchicum boissieri, το ελληνικό ενδημικό Colchicum graecum και το Colchicum triphyllum.

Τα είδη με σύνδεσμο παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο γενικό κεφάλαιο Το γένος Crocus.

Το γένος Dianthus

Τα αγριογαρύφαλλα (γένος Dianthus) εκπροσωπούνται στον Τυμφηστό από 10 είδη και συγκεκριμένα:

- από τέσσερα ενδημικά της Ελλάδας, τον Dianthus tymphresteus, τον Dianthus biflorus, τον Dianthus corymbosus και τον Dianthus serratifolius,

- από τα βαλκανικά είδη Dianthus gracilis subsp gracilis, Dianthus stenopetalus, Dianthus integer subsp. minutiflorus, Dianthus pinifolius subsp. lilacinus και Dianthus pinifolius subsp. serbicus,

- και από τα βαλκανικο-ανατολικά είδη Dianthus cruentus και Dianthus viscidus.

Τα είδη με σύνδεσμο παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο αναλυτικό κεφάλαιο Το γένος Dianthus.

Οι Ευφόρβιες

Το πολυμελές γένος των Euphorbia εκπροσωπείται στην περιοχή με τουλάχιστον 10 είδη - εννέα έχουν καταγραφεί στον Τυμφρηστό, ενώ στη χαμηλότερη ζώνη γύρω από τη λίμνη Κρεμαστών έχουν εντοπιστεί μερικά ακόμα είδη.

Στον Τυμφρηστό έχουν αναγνωριστεί τα είδη:

• Euphorbia apios
• Euphorbia deflexa
• Euphorbia falcata
• Euphorbia glabriflora
• Euphorbia heldreichii
• Euphorbia herniariifolia
• Euphorbia myrsinites
• Euphorbia seguieriana
• Euphorbia tauriensis

Οι Γκατζέες

Το γένος Gagea εκπροσωπείται στον Τυμφηστό από τα πιο κάτω τρια είδη:

• Gagea fistulosa
• Gagea minima
• Gagea fragifera

Το γένος είναι δυσχερές στην αναγνώριση. Ωστόσο, ο πεζοπόρος μπορεί να εντοπίσει εύκολα τη Gagea minima, κοινότατο φυτό των υποαλπικών λιβαδιών του Τυμφρηστού, όπου σχηματίζει ένα μικρό θαμνάκι με λαμπερά άνθη.

Το γένος Myosotis

• Myosotis alpestris subsp. suaveolens
• Myosotis incrassata
• Myosotis nemorosa
• Myosotis refracta subsp. refracta
• Myosotis stricta
• Myosotis sylvatica

Τα Myosotis, που στην Ευρώπη είναι γνωστά με το ποιητικό όνομα «Μη-με-λησμόνει», είναι χαμηλές πόες με πολύ μικρά, γαλαζωπά ανθάκια, με χαρακτηριστική συμμετρία και ελκυστική αισθητική. Τα περίπου 20 είδη του ελληνικού χώρου, κυρίως φυτά του δάσους και των υποαλπικών λιβαδιών, μοιάζουν αρκετά μεταξύ τους, κάνοντας δύσκολη την αναγνώρισή τους. Πάντως, στα ανώτερα λιβάδια του Βελουχιού θα βρούμε κυρίως το μικροσκοπικό Myosotis alpestris (subsp. suaveolens), σφηνωμένο στη βάση κάποιου ογκόλιθου.

Το γένος Onobrychis

Οι Ονοβρυχίδες (γένος Onobrychis) είναι φυτά της μέσης υψομετρικά ζώνης, όπου συνήθως ευδοκιμούν σε στεγνά εδάφη (σάρες, βραχώδη πρανή, πετρότοπους). Τα πιο κάτω πέντε είδη που έχουν βρεθεί στην περιοχή καλύπτουν μεγάλο εύρος περιβαλλοντικών καταστάσεων, με το Onobrychis ebenoides, ελληνικό ενδημικό της νότιας χώρας, να είναι το πιο εύκολα αναγνωρίσιμο: είναι άφθονο σε κεκλιμένα πρανή, από όπου απλώνει σε μια χαρακτηριστική αντεστραμμένη καμπύλη τους πολυάριθμους λεπτούς βλαστούς με τα σύνθετα άνθη.

• Onobrychis alba
• Onobrychis caput-galli
• Onobrychis ebenoides
• Onobrychis montana subsp. macrocarpa
• Onobrychis montana subsp. scardica

Το γένος Onosma

Φυτά των πετρότοπων της περιμεσογειακής ζώνης, τα Onosma δεν έχουν έντονη εκπροσώπηση στην Ευρυτανία: μόλις δυο από τα 20 μέλη του γένους έχουν καταγραφεί στη νότια ζώνη, το Onosma heterophyllum και το Onosma frutescens. Και τα δυο έχουν το τυπική μορφολογία του γένους: δασύτριχοι βλαστοί, φύλλα και βράκτια και κεκλιμένα προς τα κάτω σωληνοειδή άνθη με έντονο χρώμα. Αναμφίβολα, το πολύ χαρακτηριστικό Onosma frutescens, που ενδημεί στην κοιλάδα του μέσου ρου του Τρικεριώτη, δεν περνά απαρατήρητο.

Το γένος Pinguicula

Το γένος των σαρκοφάγων φυτών Pinguicula εκπροσωπείται στην Ελλάδα με μόλις δύο μέλη. Το πιο διαδεδομένο, η Pinguicula crystallina subsp. hirtiflora, είναι ένα πολύ ιδιαίτερο φυτό που ενδημεί αποκλειστικά σε νερά που «γλύφουν» πάνω σε βράχινα πρανή. Το είδος διασπείρεται κυρίως κατά μήκος της Πίνδου, από τα σύνορα μέχρι το Χελμό και έχει βρεθεί σε λίγες θέσεις στην Ευρυτανία.

Οι Πρίμουλες

Ένα μόνο είδος πρίμουλας, η διαδεδομένη Primula veris, είναι παρόν στα υποαλπικά λιβάδια του Βελουχιού. Αν και είναι τοπικά άφθονη, η πυκνότητά της απέχει από την εικόνα των πραγματικά κίτρινων πλαγιών του Γράμμου ή άλλων βουνών των συνόρων.

Τα γένη Silene, Saponaria και Viscaria

Οι Σιληνές (γένος Silene) περιλαμβάνουν 120 είδη στην Ελλάδα, που καλύπτουν όλους τους τύπους βιοτόπων, από τα νησιωτικά φρύγανα μέχρι τους υποαλπικούς πετρότοπους.

Στην Νότια Ευρυτανία έχουν καταγραφεί περίπου 20 είδη του πολυμελούς αυτού γένους. Μαζί τους αναφέρεται και το στενά συγγενές γένος των Viscaria, που εδώ εκπροσωπείται από ένα μόνο είδος, την Viscaria atropurpurea, η οποία παλιότερα ταξινομείτο ως Silene atropurpurea.

Πιο συγκεκριμένα στον Τυμφρηστό έχουν αναγνωριστεί τα πιο κάτω είδη (τα είδη με σύνδεσμο, παραπέμπουν στην περιγραφή και φωτογραφία του κάθε είδους στο αναλυτικό κεφάλαιο Το γένος Silene):

• Viscaria atropurpurea
• Silene bupleuroides
• Silene caesia
• Silene conica subsp. subconica
• Silene coronaria
• Silene cretica
• Silene fabarioides
• Silene graeca
• Silene italica
• Silene latifolia
• Silene multicaulis
• Silene paradoxa
• Silene parnassica
• Silene radicosa
• Silene roemeri
• Silene saxifraga
• Silene viridiflora
• Silene vulgaris

Μορφολογικά συγγενείς των Σιληνών είναι και οι Σαπωνάριες (γένος Saponaria, 8 είδη στην Ελλάδα), που στην περιοχή εκπροσωπούνται από δυο είδη, την Saponaria calabrica και την Saponaria officinalis. Η πρώτη αφθονεί στα ηλιόλουστα πρανή των χωματόδρομων, όπου σχηματίζει θαμνώδεις ενότητες πολλών φυτών και βλαστών.

Σαξιφράγες και Sempervivum

Τυπικά χασμόφυτα των ασβεστολίθων, οι Σαξιφράγες βρίσκουν στην Ευρυτανία τον παράδεισό τους. Ανάμεσα στα είδη που έχουν καταγραφεί εδώ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι Saxifraga adscendens subsp. parnassica, η Saxifraga exarata, Saxifraga carpetana, μία από τις λίγες σαξιφράγκες της Ελλάδας που δεν είναι τυπικό χασμόφυτο, αλλά φύεται και σε θαμνώνες και δάση, η Saxifraga paniculata που καταφεύγει σε σχισμές βράχων, η πανέμορφη Saxifraga rotundifolia, τα δύο υποείδη της οποίας (rotundifolia και chrysospleniifolia) θα τα βρούμε σε βραχώδεις τοποθεσίες με μικρή αλλά μόνιμη ροή νερού ή μόνιμη υγρασία, η Saxifraga taygetea, και η Saxifraga tridactylites, διακριτικό φυτό που ενδημεί στη βάση των υποαλπικών βράχων.

Στα ασβεστολιθικά βράχια ζει και το γένος των Sempervivum, που εκπροσωπείται από τα πολύ χαρακτηριστικά είδη Sempervivum heuffelii και Sempervivum marmoreum, δυο στιβαρά φυτά των κορυφών.

Οι Βιόλες

Στον Τυμφρηστό και στα άλλα βουνά της Νότιας Ευρυτανίας συναντάμε τουλάχιστον πέντε είδη βιόλες: τη βαλκανική Viola aetolica, που ενδημεί στα υποαλπικά λιβάδια, την ενδημική της Ελλάδας Viola phitosiana, τα ενδημικά της Στερεάς Ελλάδας και Πελοποννήσου Viola poetica και Viola graeca, τη μικρούλα Viola kitaibeliana και τη μεσογειακή Viola parvula, καθώς και τις Viola reichenbachiana και Viola riviniana.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πηγές
Απλαδά Ε., 2013. Χλωρίδα και Βλάστηση των οικοσυστημάτων του όρους Γκιώνα. Αξιολόγηση-Προστασία-Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών.
Δημητρέλλος Γ., 2005. Γεωβοτανική έρευνα του όρους Τυμφρηστού (ΒΔ Στερεά Ελλάδα). Χλωρίδα- Βλάστηση-Αξιολόγηση-Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών.