Τα χωριά της Νότιας Ευρυτανίας

Η κατοίκηση στη Νότια Ευρυτανία είναι ο πιο εύγλωτος μάρτυρας του αγώνα του Ευρυτάνα να επιβιώσει μέσα σε ένα κρυπτικό, προστατευτικό αλλά και αφιλόξενο τοπίο, στις απρόσιτες πλαγιές των πιο απόκρημων κοιλάδων του Ταυρωπού, του Καρπενησιώτη και του Κρικελοπόταμου. Το κεφάλαιο επιχειρεί μια ξενάγηση στα φυσικά φρούρια από το Φουρνά μέχρι το Καρπενήσι και από το Κρίκελλο έως τον Προυσό.

Τα κυριολεκτικά μετέωρα αυτά χωριουδάκια των 5 ή 10 σπιτιών, επικοινωνούσαν μέσα από ένα πλέγμα από αέρινα καλντερίμια και τολμηρά γεφυράκια. Μοναδικά στολίδια του δωρικού αυτού τοπίου της πέτρας, τα εικονοστάσια και τα ξωκλήσια, οι κρήνες και τα αλώνια, μνημεία της απόλυτης λιτότητας ενός πολιτισμού του ελαχίστου. Τα τοπωνύμια Άγιος Χαράλαμπος, Κοντίβα, Μαρίνος, Ψιανά, Καστανούλα, Στουρνάρα, Μερτσίστα χαρτογραφούν την έννοια της οριακής επιβίωσης. Συγκριτικά με τους οικισμούς αυτούς, η Σκοπιά, η Ροσκά και τα άλλα χωριά μοιάζουν ευλογημένα από το Θεό.

Κάτω από τη σκιά του Βελουχιού χτυπάει η καρδιά όλου νομού, το Καρπενήσι. Από εδώ ξεκινά όλο το δίχτυ επικοινωνιών και σχέσεων που τροφοδοτεί όλη την Ευρυτανία.

Ανάμεσα στο Βελούχι και τη χαράδρα του Ταυρωπού απλώνονται τα χωριά των βόρειων πλαγιών του Τυμφρηστού.

Ανάμεσα στο Καρπενήσι και το απρόσιτο κρυσφήγετο του Προυσού απλώνονται τα χωριά της κοιλάδας του Καρπενησιώτη. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει μια δεκάδα χωριά, τα περισσότερα σχετικά μεγάλα και νοικοκυρεμένα με σημαντικότερο πυρήνα το δίπολο Μικρό και Μεγάλο Χωριό.

Μέσα στο εξαιρετικά απόκρημνο αυτό τοπίο, κάθε σπιθαμή ήμερης και γόνιμης γης έχει κατοικηθεί εδώ και αιώνες. Απίστευτα χωριά των 5 σπιτιών, γαντζωμένα στο ελάχιστο χώμα ανάμεσα σε δυο βραχουριές, αποκαλύπτονται στις πτυχές των κάθετων αντερεισμάτων του βουνού.

Το Καρπενήσι

Τα χωριά της λεκάνης του Καρπενησιώτη

Το Βουτύρο

Οι Γοργιανάδες

Οι Κορυσχάδες

Το Νέο Μικρό Χωριό

Η Μυρίκη

Νότια του Καρπενησίου, δηλαδή πάνω από τον Καρπενησιώτη και έως τη βάση της Καλιακούδας, εκτείνεται ένα λοφώδες υψίπεδο, απλωμένο πάνω στο χαρακτηριστικό κυματιστό ανάγλυφο του φλύσχη. Άλλοτε το υψίπεδο καλύπτονταν από πυκνά δάση καλόμορφων ελάτων. Στην περίοδο κορύφωσης της ορεινής οικονομίας, η ζώνη κατοικήθηκε και το δάσος απωθήθηκε στις περιμετρικές πλαγιές, για να ξαναγυρίσει σταδιακά όταν μειώθηκε η εξάρτηση των τοπικών κοινωνιών από τις πρωτογενείς παροχές του τόπου. Τα χωριά του υψιπέδου οργανώθηκαν σε θέσεις ευνοϊκές, που εντοπίζονταν εύκολα μέσα στα μεγάλα λιβάδια, κοντά στους παλιούς μουλαρόδρομους και χαμηλότερα από τις πηγές.

Ένα από τα χωριά της ζώνης αυτής είναι και η Μυρίκη, κτισμένη σε ομαλή προσήλια πλαγιά. Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Μύρισι και η συγκρότησή του χάνεται στις θολές περιόδους της ύστερης Τουρκορατίας.

Τα αρχαιότερα σημάδια του χωριού είναι των αρχών του 19ου αιώνα: το παλαιότερο κτίσμα είναι ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Παρασκευής του 1816, χαμηλότερα από τον Κάτω Μαχαλά. Άλλες εκκλησίες της Μυρίκης είναι ο Άγιος Γεώργιος (του 1898) μέσα στο χωριό, ο Άγιος Κωνσταντίνος στα δυτικά, στο δρόμο προς την Καλλιθέα και ο Προφήτης Ηλίας σε ένα μικρό ύψωμα. Το χωριό υδρευόταν από πηγή στο ψηλότερο σημείο του, τους Πάνω Μαχαλάδες.

Αν και η γεωργική γη ήταν άφθονη, οι κλιματικές συνθήκες και κυρίως η μικρή αυξητική περίοδος του σύντομου καλοκαιριού των 1100 μέτρων, που απέτρεπε τις περισσότερες καλλιέργειες, κράτησε το χωριουδάκι μαζεμένο, μικρό και φτωχό, να αποζεί από τις πατάτες, τα ορεινά όσπρια και τα αμπέλια, το δάσος και την ταπεινή εδραία κτηνοτροφία. Η αλλαγή του σκηνικού έγινε μόλις στα τέλη του 20ου αιώνα, οπόταν το Καρπενήσι βρήκε τους ρυθμούς του μέσα στην επιδοτούμενη οικονομία του τριτογενή και μπόρεσε να αναβαπτίσει τα γύρω χωριά σε δορυφορικούς αποδέκτες των προοπτικών του. Αφού οι τάσεις αυτές σταθεροποιήθηκαν - προς τα κάτω - η Μυρίκη βρέθηκε να φιλοξενεί λίγα τουριστικά καταλύματα και σποραδικές δεύτερες κατοικίες.

Ο Άγιος Ανδρέας

Το Κλαυσί

Το Κλαυσί (λέγεται και Κλαψί) είναι κτισμένο στο αμυδρό σκαλί μιας ομαλής ράχης στη βάση του υψώματος Κωνίσκος, κοντά στις ανατολικές όχθες του Καρπενησιώτη ποταμού. Η τοποθεσία είναι πραγματικά ραδινή: η θέση του χωριού προβάλλεται μέσα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Καρπενησιώτη και έχει ωραία θέα προς το Μικρό Χωριό και τη Χελιδώνα· κάτω από την προσήλια ράχη ρέει ένα ζωηρό ποταμάκι που τροφοδοτούσε τον παλαιό νερόμυλο του Ξεκάρφωτου· κοντά στο χωριό αναβλύζει η πλούσια πηγή Άμπλας· οι πλαγιές μέχρι τον Καρπενησιώτη έχουν διαμορφθεί σε πεζούλες και απέναντι από το Κλαφσί άνθισε ο κτηνοτροφικός συνοικισμός Κακαλιουραίικα.

Το πιο αξιόλογο στοιχείο του χωριού, που μαρτυρά και την παλαιότατη χρήση της ωραίας αυτής τοποθεσίας, είναι ο παλαιοχριστιανικός ναός αφιερωμένος στον Άγιο Λεωνίδη, Πρόκειται για το παλαιότερο γνωστό βυζαντινό μνημείο της Ευρυτανίας: μια τρίκλιτη βασιλική του 5ου αιώνα, της οποίας διασώθηκε το ψηφιδωτό δάπεδο και μέρος των πεσσών. Το μνημείο έχει τεθεί υπό αναστήλωση και προστατεύεται κάτω από κλειστό υπόστεγο.

Οι νεότερες εκκλησίες του Κλαυσιού είναι ο μεγάλος ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου και ο πέτρινος Άγιος Νικόλαος στην κάτω είσοδο του οικισμού.

Πολύ κοντά στον οδικό άξοντα της κοιλάδας και δίπλα στο χώρο αναψυχής του Κεφαλόβρυσου, το Κλαυσί απολαμβάνει την προτίμηση των επισκεπτών και έχει αρκετή τουριστική κίνηση· στο χωριό λειτουργούν ξενώνες και καταστήματα εστίασης.

Τα χωριά του Κρίκελλου και της Δομνίστας

Τα δύο κύρια κεφαλοχώρια της ΝΑ Ευρυτανίας, το Κρίκελλο και η Δομνίστα αναδείχθηκαν σε τοπικά κέντρα ενός γαλαξία πολύ μικρών οικισμών, κρυμένων στους λόγγους και τις πλαγιές της Καλιακούδας και των γύρω όγκων. Και οι δύο οικισμοί βρίσκονται πάνω στον άξονα επικοινωνίας της νότιας Ευρυτανίας με την Ορεινή Ναυπακτία.

Η εποίκηση των πτυχών της Καλιακούδας ξεκίνησε από το Κρίκελλο, που εγκατέστησε μέσα στο ελατόδασος μια σειρά μικρά χωριά, όπως το Βύθισμα, τον Άγιο Χαράλαμπο, την Καστανούλα, το Μαρίνο, τη Μέρτζιανη, τα Ψιανά και το μικρό συνοικισμό Κοματαίικα. Η εμβέλεια του Κρίκελλου έφτανε μέχρι τη Ροσκά, όπου συναντούσε το δυτικό όριο της επιρροής του Προυσού. Μέσω της Ροσκάς γινόταν και η επαφή της Στουρνάρας με τον έξω κόσμο, ειδικά το χειμώνα που το διάσελο της Καλιακούδας έκλεινε από το χιόνι. Αντίθετα, στην άνω κοιλάδα του Κρικελλοπόταμου δεν υπάρχει κανείς οικισμός, εκτός των πολύ μικρών - σήμερα έρημων - γεωργικών δορυφόρων του Κρίκελλου: Πλακαίικα, Κουμάσια, Αγκάθι, Φροξυλιά και Κεφαλόβρυσο.

Αντίστοιχα, η Δομνίστα εξυπηρετούσε τη Σκοπιά, τους Στάβλους και την Άμπλιανη - καθώς και ένα πλέγμα από αγροτικούς συνοικισμούς, όπως τα Αμπέλια και το Φαντίνο. Οι κτηνοτρόφοι από τη Μεσοκώμη, - μητρικός οικισμός ενός γαλαξία συνοικήσεων (Κερνή, Παλιόδεντρα, Καμπιά, Ρυάκι, Αρβουνίτσα, Καρίτσα, Αρδαλές) - που είχε φυσική διέξοδο προς την Αιτωλία, αντάλλασσαν τα προϊόντα τους μέσω της Δομνίστας, όπου κατέβαιναν κυρίως μέσω του περάσματος του Ψηλού Σταυρού.

Το Κρίκελλο

Η Ανιάδα

Η Σκοπιά

Ο Μαρίνος

Τα Ψιανά

Η Ροσκά

Η Στουρνάρα (ή Δολιανά)

Τα χωριά του Προυσού

Ο Ασπρόπυργος Προυσού

Το Διάσελο Προυσού

Η Κοντίβα

Τα χωριά στις βόρειες πλαγιές του Τυμφρηστού

Παρόλες το έντονα επικλινές ανάγλυφο, οι βόριες πλαγιές του Τυμφρηστού έχουν σχετικά πυκνή κατοίκηση, από μια ομάδα μικρών σήμερα οικισμών. Τα χωριά αυτά, σχετικά δυσπρόσιτα και με ελάχιστη μόνιμη κατοίκηση σήμερα, υπήρξαν πολυάνθρωπα και παραγωγικά από την περίοδο της συγκρότησής τους έως και τα μέσα του 20ου αιώνα, απολαμβάνοντας την προστασία που τους παρείχε η απομόνωση και αξοποιώντας τους ποικίλους γεωργικούς πόρους μιας πολύπτυχης και πολύυδρης περιοχής.

Ξεκινώντας από το Στένωμα, που ισορροπεί ανάμεσα στις επιρροές του Καρπενησίου και των Αγράφων, και έως την Αγία Τριάδα, που συνορεύει με τα δυτικά φθιωτικά χωριά, θα συναντήσουμε το Παυλόπουλο, την Παπαδιά, τους Δομιανούς, την Αγία Παρασκευή και τον Άγιο Χαράλαμπο, ενώ εκτός των πλαγιών του Βελουχιού βρίσκονται δυο ακόμα χωριά που ανήκουν στην ίδια ενότητα, τα Πετράλωνα και η Χόχλια.

Το Στένωμα

Το Παυλόπουλο

Η Παπαδιά

Οι Δομιανοί

Η Αγία Παρασκευή

Η Αγία Τριάδα

Η Αγία Τριάδα είναι μικρό σήμερα - κραταιό άλλοτε - χωριό της βόρειας πλευράς του Τυμφρηστού. Το χωριό φαίνεται ότι συγκροτήθηκε από τη μετοίκηση προϋπαρχουσών διάσπαρτων συνοικήσεων, που συγκεντρώθηκαν στις σχετικά ήπιας κλίσεις ράχες ανάμεσα σε τρεις μικρές ρεματιές που συγκλίνουν στο Αγιοτριαδίτκο ρέμα, παραπόταμου του Ταυρωπού.

Από τη θέση αυτή, η Αγία Τριάδα νεμόταν τους πλουσιους δασικούς και εδαφικούς πόρους των γύρω κοιλάδων, αναπτύσσοντας καστανεώνες και άλλους οπωρώνες στις λεκάνες και τις ομαλές πλαγιές, ενώ κάθε καλοκαίρι ανέβαζε τα κοπάδια της στο Βελούχι μέσα από τη μεγάλη χαράδρα του Πόρου.

Το όνομα του χωριού προέρχεται από την ενοριακή εκκλησία, που πιστεύεται ότι προϋπήρχε του συγκροτημένου οικισμού, πιθανόν με τη μορφή μοναστηριακής εγκατάστασης. Στην Τουρκοκρατία το χωριό ανήκε στην διοικητική ενότητα των Αγράφων και είχε περί τους 500 κατοίκους, πιθανόν μαζί με γειτονικούς οικισμούς. Μεταξύ των 116 οικισμών της επαρχίας Αγράφων αναφέρεται τέταρτο ως προς τη φοροδοτική ικανότητα, μια κατάταξη που βεβαιώνει τον πλούτο των πόρων της περιοχής σε σχέση με πολύ πιο φτωχά Άγραφα.

Όπως σε όλη την κατεχόμενη Ελλάδα, ο 18ος αιώνας αποτελεί την πιο λαμπρή περίοδος για τα χωριά του Βελουχιού και η Αγία Τριάδα αξιοποιώντας την ευκαιρία ανθίζει κοινωνικά και οικονομικά. Προύχοντες τους χωριού χρηματοδοτούν την κατασκευή των μοναστικών συγκροτημάτων της περιοχής, τη μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στη Βράχα, που κτίζεται στο διάστημα από το 1745 ως το 1758, και τη μονή Προφήτη Ηλία πάνω από χωριό, που ολοκληρώνεται την περίοδο από το 1785 μέχρι το 1795, ενώ παρακολουθούν την κατασκευή της μονής Παναγίας Δομιανών. Το 1775 ιδρύεται η Σχολή Γραμμάτων Αγίας Τριάδας.

Οι αρχές του 19ου αιώνα βρίσκουν στην Αγία Τριάδα 300 οικογένειες. Η επόμενη περίοδος δεν είναι εύκολη, καθώς η περιοχή βρίσκεται στην ελληνοτουρκική μεθόριο, εκτός εμβέλειας των διοικητικών μηχανισμών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το χωριό φθίνει, καθώς επικρατεί αναρχία, ενώ και η παραγωγή καστάνου υπόκειται σε μεγάλες διακυμάνσεις, λόγω ασθενειών.

Στα μέσα του 19ου αιώνα οι οικογένειες είναι περίπου 100. Το γύρισμα του 20ου αιώνα βρίσκει τα χωριά της περιοχής να στηρίζονται περισσότερο στα μεταναστευτικά εμβάσματα παρά στις δικές τους δυνάμεις. Με τη βοήθεια των αδερφοτήτων των ξενιτεμένων ανακαινίζεται ή συμπληρώνεται ο κοινωνικός εξοπλισμός του χωριού (εκκλησίες, σχολεία, πλατεία).

Το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα κυλά με παλλινδρομήσεις. Οι πρώτες οδικές συνδέσεις με τις ράχες Τυμφηστού και το Καρπενήσι λύνουν το πρόβλημα της απομόνωσης, αλλά λίγα χρόνια μετά το χωριό θα χτυπηθεί από μεγάλες κατολισθήσεις και ισχυρό σεισμό, που καταστρέφουν τα παλιά πετρόχτιστα σπίτια. Χάρη στους δρόμους, πολλοί κάτοικοι μετοικούν οριστικά, ενώ οι εναπομείναντες αναδημιουργήσουν τον οικισμό πάνω σε ένα νέο πολεοδομικό πλάνο και με σύγχρονα κτίσματα. Η δημογραφία παίρνει όμως τη κατιούσα.

Η Αγία Τριάδα για το σύντομο διάστημα ζωής της καποδιστριακής διοικητικής δομής γίνεται έδρα του Δήμου Κτημενίων μαζί με τα χωριά Δομιανοί, Χόχλια, Πετράλωνα και Άγιο Χαράλαμπο. Μετά το 2010 εντάχθηκε στο Δήμο Καρπενησίου. Τα αξιοθέατα είναι οι παλιοί ναοί της Αγίας Τριάδας, του Αγίου Ιωάννου και του Αγίου Βησσαρίωνα, το μουσείο Τσάτσου, η «Φώτιος Βιβλιοθήκη», το μικρό λαογραφικό μουσείο και ο ανακατασκευασμένος παλιός νερόμυλος στην είσοδο του χωριού.

Ο Άγιος Χαράλαμπος

Τα χωριά των δυτικών αναγλύφων

Τα Φιδάκια