Οι Κρόκοι (γένος Crocus) είναι από τα πιο γνωστά φυτά της ορεινής χλωρίδας της Ελλάδας. Στους κρόκους ανήκει ο λεγόμενος κρόκος Κοζάνης, δηλαδή τα φυτά που παράγουν το σαφράν (safran) ή ζαφορά, αγαπημένο άρτυμα και χρωστική της ελληνικής κουζίνας.

Ανάμεσα στους πολλούς ανοιξιάτικους κρόκους περιλαμβάνονται τα είδη Crocus nivalis και Crocus veluchenis, πραγματικοί προάγγελοι της ανοιξης, τα δυο πολύ γνωστά κίτρινα είδη Crocus chrysanthue και Crocus olivieri. Ανάμεσα στους επίσης πολλούς φθινοπωρινούς κρόκους περιλαμβάνονται είδη όπως ο εντυπωσιακός Crocus cartwrightianus, ο Crocus niveus, ο Crocus cancellatus και ο Crocus laevigatus.

ΟΙ ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΟΙ ΚΡΟΚΟΙ

Συνυφασμένοι με τη δαντέλα του χιονιού που αποσύρεται αργά στα ορεινά λιβάδια το Μάη, οι ανοιξιάτικοι κρόκοι είναι οπωσδήποτε άφθονοι στους βιότοππους τους, σε μια εποχή που ανθίζουν ελάχιστα άλλα λουλούδια. Τα είδη που είναι σήμερα δεκτά επισήμως στην ελληνική χλωρίδα είναι:

• Crocus athous
• Crocus chrysanthus
• Crocus cvijicii
• Crocus flavus
• Crocus flavus subsp. atticus
• Crocus flavus subsp. flavus
• Crocus fleischeri
• Crocus georgei
• Crocus harveyi
• Crocus homeri
• Crocus nivalis
• Crocus novicii
• Crocus orphei
• Crocus olivieri
• Crocus olivieri subsp. balansae
• Crocus olivieri subsp. olivieri
• Crocus oreocreticus
• Crocus pelistericus
• Crocus reticulatus
• Crocus reticulatus subsp. reticulatus
• Crocus ruksansii
• Crocus seisumsiana
• Crocus sieberi
• Crocus vaclavii
• Crocus veluchensis

Ο κρόκος του χιονιού (Crocus nivalis)

Ο κρόκος του χιονιού είναι το πρώτο λουλούδι του βουνού, ο προάγγελος του τέλους του χειμώνα. Στον Παρνασσό, ανθίζει διαδοχικά σε όλα τα υψόμετρα, από τα 500 μ και πάνω, με τις πρώτες χειμερινές λιακάδες έως και την μέση της Άνοιξης, όπου υπάρχουν ακόμα χιόνια. Ο Crocus nivalis είναι κοινός στην αλπική ζώνη όλης της Πίνδου και στα βουνά της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου, αλλά έχει καταγραφεί και στον Άθω, στο Βέρμιο, στον Αίνο και σε αρκετές θέσεις στις Κυκλάδες.

Ο Crocus nivalis ανθίζει ταυτόχρονα με την έκπτυξη των φύλλων, με λιλά - μπλε άνθη, τα οποία έχουν κίτρινο λαιμό. Εμφανίζεται σε ένα μεγάλο υψομετρικό εύρος, σε πετροπλαγιές, θαμνώνες, ξέφωτα δασών καθώς και στις ψηλές βουνοκορφές.

Crocus chrysanthus

Ο Crocus chrysanthus είναι ένας ανοιξιάτικος κρόκος με ελκυστική εμφάνιση που περιγράφεται εύγλωττα στο όνομά του: τα «χρυσά άνθη» του αναπτύσσονται συχνά σε μπουκέτα περισσοτέρων των 5, σε λιβάδια, ξέφωτα δασών και θαμνώνες της μέσης και ανώτερης ορεινής ζώνης. Τα γραμμοειδή φύλλα του φέρουν σχετικά φαρδιά λευκή κεντρική λωρίδα και είναι παρόντα κατά την άνθιση. Εξαπλώνεται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, με συχνότερη εμφάνιση στα βόρεια της χώρας, ενώ εκτός συνόρων απαντά και στις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες και την Τουρκία.

Crocus olivieri

Ο Crocus olivieri είναι βαλκανικό είδος, που εξαπλώνεται στα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου (έχει αναφερθεί από τη Χίο και την Σάμο). Το όνομά του τιμά τον Γάλλο βοτανικό G. Olivier.

Κρόκος του Βελουχιού (Crocus veluchensis)

Ο Κρόκος του Βελουχιού (Crocus veluchensis) είναι είδος της ανώτερης ζώνης των βουνών, που εξαπλώνεται σε όλη τη νότια Βαλκανική, με νοτιότερο σημείο εξάπλωσης τον Παρνασσό. Τον βρίσκουμε κυρίως γύρω από τις χιονούρες που λειώνουν, σε υψόμετρα πάνω από 1000 μ.

Το όνομα του είδους προέρχεται από το όρος Βελούχι (Τυμφρηστός), όπου έγινε η περιγραφή του τύπου.

ΟΙ ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΟΙ ΚΡΟΚΟΙ

Δεκαοκτώ είδη και αρκετά υποείδη κρόκων ανθίζουν το Φθινόπωρο, μαζί με τα κολχικά και τις Sternbergia, γένη με τα οποία μπορεί να υπάρξει κάποια σύγχιση. Τα είδη κρόκων φθινοπωρινής άνθισης που της ελληνικής χλωρίδας είναι:

• Crocus biflorus με υποείδη alexandri, biflorus, crewei, melantherus, nubigena και stridii)
• Crocus boryi
• Crocus cancellatus
• Crocus cancellatus subsp. mazziaricus
• Crocus cartwrightianus
• Crocus hadriaticus
• Crocus goulimyi
• Crocus laevigatus
• Crocus macedonicus
• Crocus niveus
• Crocus pallasii
• Crocus pilousii
• Crocus pulchellus
• Crocus robertianus
• Crocus samarasii
• Crocus sativus
• Crocus speciosus
• Crocus speciosus subsp. hellenicus
• Crocus tournefortii

Crocus cartwrightianus

Ο φθινοπωρινός κρόκος Crocus cartwrightianus θεωρείται ο πιθανότερος άγριος πρόγονος του καλλιεργούμενου κρόκου, με τα τρία κατακόκκινα μακρύτατα στίγματα του να προβάλλουν μέσα από το πανέμορφο άνθος του, με τα ιώδη πέταλα του να φέρουν πυκνές ελαφρώς σκουρότερες γραμμώσεις, ενώ την ποικιλοχρωμία του συμπληρώνουν οι κιτρινωποί ανθήρες. Συνολικά, τα άνθη του προσφέρουν μία εξαιρετικά όμορφη εικόνα ανάμεσα στα πετρώδη εδάφη και τους ταλαιπωρημένους (από το καλοκαίρι) θαμνώνες της Νότιας Ελλάδας, στην οποία απαντά - από την Κρήτη και τις Κυκλάδες μέχρι τη Στερεά, όντας ενδημικός κρόκος της Ελλάδας. Το όνομά του προέρχεται από τον Άγγλο διπλωμάτη Cartwright που στα μέσα του 19ου αιώνα έστειλε στον κληρικό William Herbert, μελετητή του γένους Crocus, τα δείγματα (από την Τήνο) βάσει των οποίων περιγράφηκε το είδος.

Όλα αυτά τα στοιχεία που συνοδεύουν το είδος το καθιστούν μία πολυπόθητη παρατήρηση για τους φυσιολάτρες της Β. Ευρώπης που επισκέπτονται την Ελλάδα.

Crocus biflorus subsp. melantherus

Ο Crocus biflorus εμφανίζεται με πολλά υποείδη στην Ελλάδα (εκτός από το τυπικό υποείδος, Crocus biflorus subsp. biflorus, έχουν επισημοποιηθεί τουλάχιστον πέντε ακόμα, τα alexandri, crewei, melantherus, nubigena και stridii).

Από αυτά τα 6 taxa, το υποείδος melantherus είναι ένας φθινοπωρινός κρόκος με ασυνεχή κατανομή σε ημιορεινές και ορεινές θέσεις στην Πελοπόννησο (Λακωνία, Κυπαρισσία, Χελμός, Ζήρειας, Πάρνωνας) και τη Αττική (όρη Πατέρας και Κιθαιρώνας) και θεωρείται, ως εκ τούτου, ενδημικός της Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδας. Θυμίζει τον Crocus laevigatus στις μωβ ραβδώσεις στα άνθη, αλλά οι ανθήρες είναι κίτρινοι (λευκοί στον C. laevigatus) και φέρουν μαύρες (ή πολύ σκούρες καφέ) γραμμές, ενώ τα στίγματα του στύλου έχουν τρεις διακλαδώσεις (πολυσχιδής, δενδροειδής δομή στον C. laevigatus).

Τον βρίσκουμε σε λιβάδια και φρύγανα της μέσης υψομετρικά ζώνης.

Crocus niveus

Ένας φθινοπωρινό κρόκος με κατάλευκο περιάνθιο - εξ' ου και το λατινικό όνομά του niveus = "χιονάτος". Είναι ενδημικό είδος της Ελλάδας και το βρίσκουμε μόνο στην ανατολική και νότια Πελοποννήσο (από την Καλαμάτα μέχρι το Ταίναρο, από τον Πάρνωνα μέχρι τον Μαλέα, καθώς και στην Ελαφόνησο και τα Κύθηρα.

Μέσα στο λευκό άνθος κρύβει ένα πολύκλαδο κίτρινο στύλο, περιστοιχισμένο από πορτοκαλοκίτρινους ανθήρες.

Θα τον βρούμε σε βραχώδη και πολύ ξερά περιβάλλοντα.

Crocus boryi

Ένας φθινοπωρινό κρόκος με διάσπαρτη κατανομή στην Ελλάδα και στη Νότια Αλβανία. Τα άνθη του είναι κατά κανόνα λευκόχρωμα, ενίοτε με πολύ απαλές γκρίζες γραμμώσεις. Τα στίγματα του στύλου είναι πολυσχιδή, κίτρινα ή πορτοκαλί, οι ανθήρες λευκοί και η βάση της στεφάνης (λαιμός) κίτρινο-πορτοκαλί. Φύεται σε πετρώδη εδάφη σε ποικιλία βιοτόπων, όπως ανοιχτοί θαμνώνες, αγροί και ελαιώνες, βραχώνες και φαράγγια.

Crocus hadriaticus

Ο Αδριατικός κρόκος περιγράφηκε τον 19ο αιώνα από δείγματα από τη Λευκάδα και την Ήπειρο, γεγονός που εξηγεί την ονομασία που του αποδόθηκε, καθώς τα «όρια» Ιόνιου – Αδριατικής ήταν πάντοτε ασαφή. Σήμερα η γνωστή του εξάπλωση έχει επεκταθεί μέχρι την Ανατολική Στερεά και Πελοπόννησο, ωστόσο παραμένει αρκετά κοινός σε όλη την Δυτική Ελλάδα (και την Αλβανία). Πρόκειται για έναν φθινοπωρινό κρόκο με κατά βάση κατάλευκη στεφάνη (ενίοτε με αχνές ραβδώσεις) και κιτρινωπό «φάρυγγα» (η βάση του άνθους). Στο κέντρο της στεφάνης ξεχωρίζουν ο τρισχιδής κόκκινος στύλος και οι κίτρινοι ανθήρες. Όπως πολλοί κρόκοι, δείχνει προτίμηση σε χέρσες και πετρώδεις εκτάσεις ανάμεσα σε ανοιχτούς θαμνώνες. Στον Παρνασσό, το τοπικό υποείδος του φθινοπωρινού αυτού κρόκου λέγεται Crocus hadriaticus subsp. parnassicus.

Crocus cancellatus

Ο Crocus cancellatus (εσχαρωτός κρόκος, συναντάμε κυρίως το υποείδος mazziaricus) είναι από τους πρώτους φθινοπωρινούς κρόκους. Χαρακτηριστικά που βοηθούν στην αναγνώρισή του είναι οι κίτρινοι ανθήρες, οι λεπτοφυώς διακλαδιζόμενοι στύλοι, οι ιώδεις γραμμές στα τέπαλα καθώς και η ύπαρξη ενός προστατευτικού βρακτίου κοντά στη βάση του λουλουδιού. Στην Ελλάδα, τον βρίσκουμε στα περισσότερα μέρη της ηπειρωτικής χώρας, καθώς και σε αρκετά νησιά του Βόρειου και Κεντρικού Αιγαίου και του Ιονίου.

Crocus laevigatus

Ο όμορφος φθινοπωρινός κρόκος Crocus laevigatus είναι ενδημικός της Ελλάδας και τον βρίσκουμε σε ένα τόξο που περιλαμβάνει τα βουνά της Αττικής, τη νότια Εύβοια, την ανατολική Πελοπόννησο, τα Κύθηρα, τις Κυκλάδες και την Κρήτη. Το όνομα του είδους αναφέρεται στους χιτώνες του βολβού, που είναι λείοι (στα λατινικά laevigatus σημαίνει λείος).

Αναγνωρίζεται εύκολα, γιατί παρόλη την ποικιλία αποχρώσεων που παρουσιάζει, έχει τρεις ιώδεις γραμμές σε κάθε τέπαλο. Ανθίζει από τον Νοέμβριο και στα χαμηλά υψόμετρα μπορεί να τον συναντήσουμε μέχρι και τον Ιανουάριο, σε μια μεγάλη ποικιλία εδαφικών συνθηκών και υψομετρικών ζωνών.

ΟΙ ΚΡΟΚΟΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Στην Κρήτη ενδημούν οι ανοιξιάτικοι κρόκοι Crocus oreocreticus και Crocus sieberi, και τα δύο ενδημικά του νησιού, καθώς και τα ελληνικά ενδημικά Crocus turnefortii, Crocus laevigatus και Crocus cartwrightianus, καθώς και ο φθινοπωρινός Crocus boryi.

Crocus sieberi

Ένας από τους δύο ενδημικούς κρόκους της Κρήτης, ο Crocus sieberi, είναι άφθονος την Άνοιξη στα πετρολίβαδα της μέσης υψομετρικά ζώνης των Λευκών Ορέων, του Ψηλορείτη και της Δίκτης, αλλά και στο περίγραμμα του Ομαλού Λευκών Ορέων και του οροπεδίου του Λασιθίου.

Αναγνωρίζεται εύκολα στην περιοχή και την εποχή του, από τον κίτρινο φάρυγγα και τα πορτοκαλί στίγματα στύλου, πλαισωμένα από κίτρινους ανθήρες, που συνθέτουν μια εικόνα πολύ διαφορετική από του μοναδικού άλλου ανοιξιάτικου κρόκου της Κρήτης, του Crocus oreocreticus.

Στο όνομά του τιμάται ο αυστριακός φυσιοδίφης F.W. Sieber που περιηγήθηκε την Κρήτη στις αρχές του 19ου αιώνα και άφησε μια αντικειμενική και αξιόλογη μαρτυρία για το κρητικό τοπίο της εποχής.

Κείμενα: Απ. Καλτσής
Φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος