Τα γένη Jancaea, Ramonda και Haberlea ανήκουν στην οικογένεια των Gesneriaceae, τροπικά φυτά που μετρούν γύρω στα 140 γένη και περί τα 2400 είδη.

Στην Ευρώπη τα Gesneriaceae εκπροσωπούνται από μολις 5 είδη, τα τέσσερα από τα οποία εμφανίζονται στα Βαλκάνια και την Ελλάδα και είναι όλα πολύ σπάνια και με εξαιρετικά τοπική εξάπλωση: το μοναδικό είδος του γένους Jankaea, η Jankaea heldreichii, είναι αποκλειστικό ενδημικό του Ολύμπου, ενώ οι συγγενείς της Ramonda serbica, Ramonda nathaliae και Haberlea rhodopensis έχουν πολύ περιορισμένη εξάπλωση στην Πίνδο και τα βουνά των συνόρων.

Όλα είναι κατάλοιπα της Τριτογενούς περιόδου, οπόταν το κλίμα ήταν πολύ πιο θερμό και υγρό, παράγοντες που ευνόησαν την εξάπλωση των τροπικών ειδών προς τα βόρεια. Σήμερα, όλα τα ευρωπαϊκά Gesneriaceae επιβιώνουν σε φαράγγια και άλλες υγρές και σκιερές τοποθεσίες, όπου βρίσκουν ακόμα τις συνθήκες της αρχικής επέκτασής τους.

Η Jancaea heldreichii

Ο χλωριδικός πλούτος και οι εκπλήξεις του Ολύμπου δεν περιορίζονται στις ψηλότερες κορυφές – το αντίθετο, μάλιστα, ίσως το πιο πολύτιμο κόσμημα του τοπικού βοτανικού θησαυρού κρύβεται στα φαράγγια της μέσης και χαμηλότερης ζώνης του βουνού (όπως η χαράδρα του Ενιπέα) και δεν είναι άλλη από την Jancaea heldreichii, ένα απομεινάρι της Τριτογενούς περιόδου που «κατέφυγε» στην περιοχή του Ολύμπου κατά την τελευταία παγετωνική περίοδο και έπειτα διασώθηκε μόνο εκεί.

Η χλωρίδα της Ελλάδας
Jankaea heldreichii (Όλυμπος)

Διάσημο μέλος της μεγάλης οικογένειας των Gesneriaceae, φυτά των τροπικών περιοχών, η Jankaea heldreichii θεωρείται κατάλοιπο της Τριτογενούς περιόδου, όταν στην Ελλάδα επικρατούσε τροπικό κλίμα. Είναι το μοναδικό είδος του γένους Jankaea στην Ελλάδα και αποτελεί αποκλειστικό ενδημικό του Ολύμπου, στις κοιλάδες του οποίου αποτραβήχθηκε όταν άλλαξαν οι κλιματικές συνθήκες προς το ψυχρότερο.

Η Jankaea heldreichii έχει τοπική εξάπλωση: φύεται σε μικρές αποικίες μερικών δεκάδων ατόμων πάνω σε κάθετα βράχια, στο Ξερολάκκι, το Ρέμα Παπά, τον Ορλιά και άλλες απόμερες λεκάνες, αναπτύσσοντας μεγαλύτερους πληθυσμούς σε θέσεις μεσαίου υψομέτρου.

Είναι πολυετές φυτό, με πολύ συγκεκριμένο επικοινιαστή και πολύ περιορισμένη διάδοση. Τα φύλλα βάσης, που είναι πολύ χαρακτηριστικά, σχηματίζουν έναν άτακτο χνουδωτό ρόδακα, πάνω στον οποίο ορθώνονται από ένα έως πέντε βλαστοί, που φέρουν 1-3 μπλεδίζοντα (λιλά) άνθη, με διαφανή πέταλα.

Η Ramonda serbica

Μέλος της οικογένειας των Gesneriaceae, η Ramonda serbica είναι ένα από τα μόλις τέσσερα είδη του γένους της και μαζί με την Ramonda nathaliae, είναι τα μόνα είδη Ramonda της Βαλκανικής.

Η χλωρίδα της Ελλάδας
Ramonda serbica (Φαράγγι Βίκου)

Η Ramonda serbica είναι ένα από τα είδη που εξελίχθηκαν και διαδόθηκαν στη Βαλκανική κατά την εποχή των παγετώνων. Τα είδη αυτά λέγονται παλαιοενδημικά και το συγκεκριμένο είδος εξαπλώθηκε στις περιοχές αυτές κατά την Τριτογενή περιόδο. Αν και την περίοδο εκείνη είχε πιθανόν ευρύτερη εξάπλωση, σήμερα διασώζεται σε φαράγγια και άλλες σκιερές τοποθεσίες που διατηρούν το μικροκλίμα των παγετωνικών περίοδων, στη Σερβία, το Μαυροβούνιο, το Κοσσυφοπέδιο, την Π. Γ. Δημοκρατία της Μακεδονίας, την Αλβανία και την Ελλάδα, όπου το βρίσκουμε κυρίως στις χαράδρες του Βίκου και του Αώου, αλλά και στους βραχώνες της Τύμφης και στο Μιτσικέλι.

Ανθισμένη, η Ramonda serbica είναι απαραγνώριστη: πάνω σε έναν ρόδακα από σκουρο-πράσινα χνοώδη φύλλα υψώνονται αρκετοί βλαστοί με ιώδη άνθη με μωβ ανθήρες. Η ανθοφορία διαρκεί από τέλη Απριλίου μέχρι τις αρχές Ιουνίου. Το είδος προστατεύεται αυστηρά.

Γατζωμένη στα βράχια, σε θέσεις με ελάχιστο έδαφος, η Ramonda serbica αναπαράγει την εξαιρετική ικανότητα αναγέννησης των συγγενικών ειδών και μπορεί να αναβιώσει από εντελώς ξερά φυτά, μετά από μεγάλες περιόδους ξηρασίας.

Η Ramonda nathaliae

Στενός συγγενής της Ramonda serbica, η Ramonda nathaliae φέρει το όνομα της βασίλισσας του 19ου αιώνα της Σερβίας Natalie. Για τους Σέρβους το φυτό αυτό, με την τυπική για το γένος ικανότητα αναβίωσης μετά από έτη μαρασμού, συμβολίζει τη δυναμική αναγέννησης του έθνους τους.

Η χλωρίδα της Ελλάδας
Ramonda nathaliae (φωτογραφία από το Διαδίκτυο)

Όπως και τα άλλα μέλη της μικρής αλλά εντυπωσιακής αυτής ομάδας, η Ramonda nathaliae ζει στους θύλακες ελάχιστου εδάφους των ασβεστολίθων, όπου αποζεί από τις ουσίες που μεταφέρει το νερό της βροχής που κυλά πάνω στην επιφάνεια του βράχου.

Επίσης, ακριβώς όπως και τα ξαδέρφια της, η Ramonda nathaliae αναπληρώνει την έλλειψη μηχανισμού συγκράτησης υδατικών πόρων στους ιστούς της με την εξέλιξη της ικανότητας αναγέννησης από σχεδόν αποξηραμένη κατάσταση.

Μορφολογικά, η Ramonda nathaliae μοιάζει πολύ με την ξαδέρφη της Ramonda serbica, με την οποία μοιράζεται επίσης τον τύπο βιοτόπου και την υψομετρική προτίμηση, ενώ διαφέρει κυρίως στη γεωμετρία των φύλλων. Στην Ελλάδα, η εξάπλωσή της περιορίζεται σε κατάλληλες θέσεις στο Βέρμιο, το Καϊμακτσαλάν και το σύμπλεγμα Πίνοβο, Τζένα, Πάικο.

Η Haberlea rhodopensis

Μέλος και αυτό της οικογένειας των Gesneriaceae, το γένος Haberlea είναι μονοτυπικό, περιλαμβάνει δηλαδή ένα μόνο είδος, την Haberlea rhodopensis, φυτό που ζει αποκλειστικά στην ελληνική και βουλγαρική Ροδόπη. Στην Ελλάδα, εκτός της ορεινής ζώνης της Ροδόπης, το φυτό βρίσκεται και στην κοιλάδα του Νέστου, μια ιδιαίτερη χλωριδική περιοχή που λειτούργησε ως καταφύγιο κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο και φιλοξενεί διάφορα υπολειμματικά είδη.

Η χλωρίδα της Ελλάδας
Haberlea rhodopensis (Φαράγγι Βίκου)

Όπως και οι Jankaea και Ramonda, η Haberlea rhodopensis είναι ένα πολυετές φυτό που αναπτύσσεται σε σκιερά και υγρά βράχια, κυρίως βορινού προσανατολισμού. Οι μίσχοι των ανθέων υψώνονται πάνω στην πολύφυλλη ροζέτα της βάσης και φέρουν πολλά δίχρωμα - βιολετί σε λευκό - άνθη.

Στη Βουλγαρία, η Haberlea rhodopensis διατηρεί μικρούς πληθυσμούς σε μερικές δεκάδες ορεινές θέσεις, συχνά σε υψόμετρα κοντά στα 2000 μ. Στη Ροδόπη συναντάται σε χαμηλότερα υψόμετρα, ενώ στο Νέστο θα το βρούμε σε πολύ χαμηλές θέσεις, γαντζωμένο στους ασβεστόλιθους των ορθοπλαγιών της κοιλάδας.

Η Haberlea rhodopensis εμφανίζει μια καταπληκτική δυνατότητα αναγέννησης από σχεδόν πλήρως αποξηραμένο φυτό, μια ιδιότητα που της επέτρεψε να επιβιώσει στις μετά τις παγετώδεις περιόδους συνθήκες της ζώνης εξάπλωσής της. Η ικανότητα αυτή έχει παρατηρηθεί τόσο στη φύση, όπου σχεδόν νεκρά φυτά αναβιώνουν όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες, όσο και στα ερμπάρια, όπου τα καταχωρημένα φυτά μπόρεσαν να ανθίσουν τρια χρόνια μετά την αποξήρανσή τους.

Παρόλη τη σπανιότητα και το απόμακρο των θέσεων ανάπτυξής της, η Haberlea rhodopensis έχει έντονη παρουσία στην ελληνική μυθολογία, αλλά και τη μεταγενέστερη μυθοπλασία. Σους αρχαίους ελληνικούς μύθους θεωρείται ότι το φυτό γεννήθηκε από τα δάκρυα του Ορφέα, που έκλαψε πάνω από τη σωρό της Ευρυδίκης - στη μυθολογική αυτή ειδογένεση οφείλει προσφανώς και το εκλαϊκευμένο όνομά της, "λουλούδι του Ορφέα". Οι αρχαίοι την κατέτασσαν στα φυτά που το νέκταρ τους χρησιμοποιείται στη σύνθεση της αμβροσίας των θεών του Ολύμπου. Στην βαθιά αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκε ως βότανο από θεραπευτές και σαμάνους, ενώ πιο πρόσφατα αναγνωρίστηκε ως πηγή ουσιών που μπορούν να συμβάλουν στην ανανέωση των δερματικών ιστών.

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

topoguide greece

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Φωτογραφίες και περιγραφές των κυριότερων ειδών φυτών του ορεινού χώρου περιλαμβάνονται στους οδηγούς που αποκτούνται μέσα από την εφαρμογή topoguide greece.

Το topoguide greece είναι διαθέσιμο για συσκευές Android από το Play Store της Google topoguide greece.

Το topoguide greece είναι επίσης διαθέσιμο για συσκευές iOS (iPhone και iPad) από το App Store της Apple Topoguide Greece.

Κάθε περιοχή περιέχει έναν πλούσιο οδηγό στη γεωγραφία, τη φύση και τον πολιτισμό της περιοχής και παρέχει ενεργητική πλοήγηση κατά μήκος δεκάδων πεζοπορικών και ορειβατικών διαδρομών.