Οι σαξιφράγες είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα γένη της χλωρίδας των βουνών μας. Το όνομα του γένους προέρχεται από τη σύνθεση των λατινικών λέξεων saxum (που σημαίνει βράχος) και frango (που σημαίνει σχισμή), άρα πολύ εύγλωττα προσδιορίζει το υπόστρωμα διαβίωσης των περισσοτέρων ειδών του γένους: τις σχισμές των βράχων.
Όλες οι ορεινές Saxifraga έχουν ένα μαξιλαρόμορφο υπόστρωμα, που συντίθεται από τα φύλλα και περιβάλλει το ρίζωμα. Η κακτοειδής μορφολογία αντανακλά μια φυσιολογία δύο ταχυτήτων - όπως και στους κάκτους, αν και στην αντίστροφη εποχή, το φυτό περνά μια μεγάλη περίοδο αδράνειας, ναρκωμένο, αλλά και προστατευμένο, από το βαθύ χιόνι.
Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί 25 είδη και δέκα υποείδη. Πιο κάτω παρουσιάζουμε μερικά χαρακτηριστικά είδη του ορεινού χώρου.

Saxifraga adscendens

Η Saxifraga adscendens είναι μια τυπική σαξιφράγα της υποαλπικής ζώνης: ενδημεί στα σπασμένα βράχια των ψηλότερων κορυφών των βουνών, υψώνοντας τον κοκκινωπό βλαστό της μέσα από τις σχισμές του ασβεστόλιθου. Τα λευκά άνθη της ανοίγουν στον άκρο τριχωτών μίσχων.
Εμφανίζει τρία υποείδη στην Ελλάδα, με επικαλυπτόμενη κατανομή. Το τυπικό υποείδος adscendens είναι φυτό με αρκτικο-αλπική κατανομή και στην Ελλάδα εξαπλώνεται κυρίως στα δυτικά και τα βόρεια. το υποείδος discolor είναι βαλκανικό και έχει παρουσία μόνο στα βουνά των συνόρων, στην κεντρική βόρεια Ελλάδα.
Το υποείδος parnassica, που είναι φυτό με κυρίως βαλκανική κατανομή, αλλά φτάνει και μέχρι την Ιταλία. Ως βαλκανικό taxon, στην Ελλάδα διατρέχει τον άξονα της Πίνδου μέχρι και τα βόρεια βουνά της Πελοποννήσου και ενδημεί και στα βουνά των συνόρων, ενώ ως μέλος της ιταλικής χλωρίδας εμφανίζεται και στα Επτάνησα. Στο όνομα του υποείδους καθρεφτίζεται η παρουσία της στον Παρνασσό.

Saxifraga carpetana

Μία από τις λίγες σαξιφράγες της Ελλάδας που δεν είναι τυπικό χασμόφυτο, αλλά φύεται και σε πιο πλούσια (ενίοτε και υγρά) εδάφη, σε θαμνώνες και δάση. Η βάση του με τα κάπως δερματώδη κυκλικά φύλλα σχηματίζει ένα μικρό τάπητα, από όπου εκπτύσσονται όρθιοι βλαστοί (μέχρι 30-40 εκ. σε ύψος) που φέρουν στην κορυφή τους την ταξιανθία από λίγα λευκά πενταμερή άνθη. Κατανέμεται σε όλη την ηπειρωτική και νησιωτική χώρα, έχοντας ευρεία Μεσογειακή εξάπλωση.

Saxifraga federici-augusti subsp. grisebachii

Μια χαρακτηριστική Saxifraga των βράχων του Ολύμπου, που όπως και άλλα είδη του γένους, ενδημεί σε μια ζώνη μεγάλου υψομετρικού εύρους, έχοντας τους κατάλληλους φυσιολογικούς μηχανισμούς να αντιμετωπίσει τις αντίξοες συνθήκες της ξηρασίας του χαμηλού υψομέτρου και του παγετού των αλπικών βράχων. Το είδος μοιάζει με την Saxifraga sempervivum αλλά είναι πιο ρωμαλέο, με πιο καλά σχηματισμένη ροζέτα των φύλλων βάσης, πάνω στην οποία στηρίζεται ένας όρθιος ή πιο συχνά καμπυλωμένος στο τέλος βλαστός, με μια πορφυρό-μωβ ταξιανθία.
Είναι είδος της Δυτικής Βαλκανικής, που αναπτύσσεται σε σχισμές καλά σκιασμένων βράχων. Στην Ελλάδα εξαπλώνεται κυρίως στα μεγάλα βουνά της Πίνδου, της σειράς της Αλμωπίας (Τρικλάριον, Άσκιο) και της σειράς του Ολύμπου (Τζένα, Βόρρας, Βέρμιο, Όλυμπος).{cr} Διακρίνονται δύο υποείδη. Το τυπικό υποείδος (subsp. federici-augusti) έχει περιορισμένη εξάπλωση στα βουνά των ΒΔ συνόρων. Το δεύτερο υποείδος (subsp. grisebachii) εξαπλώνεται λίγο πιο ανατολικά και φτάνει μέχρι και τον Όλυμπο· στο όνομα του τιμάται ο Γερμανός γιατρός και βοτανικός August Grisebach, που κατέγραψε πολλά νέα είδη φυτών το 1839 σε ένα περίφημο ταξίδι του στη Βιθυνία και τα Βαλκάνια.

Saxifraga hederacea

Πολύ μικρό και λεπτοκαμωμένο ετήσιο λουλούδι, με σχετικά χαρακτηριστικό φύλλωμα στη βάση, αποτελούμενο από στρογγυλεμένα φύλλα με μικρές εγκολπώσεις, σαν του κισσού (εξ ου και το όνομα hederacea=ομοιάζον με του κισσού, κισσός=Hedera στα λατινικά). Το άνθος του είναι πολύ μικρό και μονήρες, με λευκά πέταλα και κίτρινους ανθήρες. Φύεται σε σκιερές και υγρές θέσεις πάνω σε ασβεστολιθικούς βράχους. Έχει εξάπλωση στην Ανατολική Μεσόγειο και είναι αρκετά διαδεδομένο σε όλη την Ελλάδα.

Saxifraga paniculata

Μια ακόμα Saxifraga των βράχων, η Saxifraga paniculata διατηρεί την μαξιλαρόμοφη δομή των φύλλων βάσης, διαφοροποιούμενη με τον ψηλό ανθοφόρο βλαστό, που είναι πιο λεπτός και ευλίγιστος από τις άλλες Saxifraga, όπως η S. sempernivum. Με τα λευκά άνθη της στολίζει τις σκιερές όψεις των βράχων της ανώτερης υψομετρικά ζώνης.

Saxifraga rotundifolia

Μία χαρακτηριστική σαξιφράγκα που αναγνωρίζεται σχετικά εύκολα χάρη στα κάπως μεγάλα στρογγυλεμένα φύλλα της (αυτό άλλωστε υποδηλώνει και το όνομά της, rotundifolia = με στρόγγυλα φύλλα) σε συνδυασμό με τις μικροσκοπικές ροζ-κόκκινες κηλίδες που συχνά διακοσμούν τα λευκά της άνθη. Αποκλίνοντας κάπως από πολλά είδη του γένους, δεν είναι αποκλειστικό χασμόφυτο, αλλά φύεται και σε εδάφη στον υποόροφο και ανοίγματα δασών, σχηματίζοντας ενίοτε εκτεταμένους πληθυσμούς.

Έχει ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα (μόνο στις Κυκλάδες δεν συναντάται), ενώ η ευρύτερη κατανομή του είναι ευρωπαϊκή. Μέσα στην εξάπλωση αυτή, διακρίνονται δυο υποείδη, η Saxifraga rotundifolia subsp. chrysospleniifolia, παρούσα σε όλη την κατανομή, και η Saxifraga rotundifolia subsp. rotundifolia, απούσα από σχεδόν όλο το νησιωτικό χώρο (στην οποία έχει ενσωματωθεί το άλλοτε τρίτο υποείδος heucherifolia).

Saxifraga scardica

Η Saxifraga scardica είναι Βαλκανικό ενδημικό είδος, που στην Ελλάδα εξαπλώνεται σε όλες τις οροσειρές με νότια κατεύθυνση, φτάνοντας στον Χελμό και τη Ζήρεια στην Πελοπόννησο και τη Δίρφυ στην Εύβοια.
Το φυτό σχηματίζει ένα μεγάλο μαξιλαρόμορφο υπόβαθρο πυκνών σαρκωδών φύλλων, από το οποίο υψώνονται πολλοί ανθοφόροι βλαστοί, που ο καθένας φέρει στην κορυφή του μια μικρή, συμμετρική ταξιανθία λευκών ανθέων.
Το όνομα του είδους (scardica) αναφέρεται στη βαλκανική οροσειρά Scardus. Είναι ένα από τα πολλά φυτά που πρωτο-καταχώρησε ο ο Γερμανός γιατρός και βοτανικός August Grisebach στο μεγάλο ταξίδι του στη Βιθυνία και τα Βαλκάνια, το 1839.

Saxifraga sempervivum

Πολύ παρόμοια με την Saxifraga federici-augusti, με την οποία μοιράζεται τη βασική μορφολογία ενός στιβαρού βλαστού που υψώνεται και στο τέλος κάμπτεται προς τα κάτω, σαν να λυγίζει από το βάρος του άνθους, καθώς και την ωραία συμμετρική ροζέτα παχιών φύλλων, η Saxifraga sempervivum εξαπλώνεται στα Βαλκάνια και την Ανατολία και έχει ευρεία κατανομή στην Ελλάδα (Πίνδος, βουνά βορείων συνόρων, βουνά Στερεάς Ελλάδας, Ταΰγετος).
Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φυτά της ανώτερης ζώνης των βουνών, τοπικά άφθονη στα σταθερά σημεία στις μεγάλες σάρες και χαλαρές πλαγιές, καθώς και στα βράχια των κορυφών.

Saxifraga sibthorpii

Με εξάπλωση κυρίως στα βουνά της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου, η Saxifraga sibthorpii αναπτύσσεται σε μικρές υγρές σχισμές και κοιλότητες των ασβεστολιθικών βράχων των ψηλότερων κορυφών. Το φυτό μοιάζει με μικρό θαμνάκι, με πολλούς κοντούς μίσχους να φέρουν από ένα λαμπερά κίτρινο άνθος. Εντελώς απαρατήρητο όνα δεν έχει ανθίσει, η Saxifraga sibthorpii προβάλλει ολόλαμπρη με τα κίτρινα άνθη της μέσα από τις σκοτεινές σχισμές.

Saxifraga tridactylites

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό είδος του γένους των Saxifraga, η Saxifraga tridactylites αναπτύσσεται στο ορεινό τοπίο, αλλά είναι πιο ευρύοικο είδος από άλλες συγγενείς της. Έχει ευρύτατη κατανομή και μεγάλο υψομετρικό εύρος: θα τη βρούμε σε βραχώδη εδάφη σε όλη την Ελλάδα και από τα χαμηλά υψόμετρα έως και τα 2400 μ. Αν και είναι πολύ μικρό φυτό και - όταν δεν σχηματίζει ομάδες - μάλλον περνά απαρατήρητη, έχει ωστόσο χαρακτηριστικούς κοκκινωπούς βλαστούς με μικρά, όμορφα λευκά άνθη.

Κείμενα: Απ. Καλτσής και Τ. Αδαμακόπουλος
Φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος