Οι αµµοθίνες είναι µικροί, ασταθείς λόφοι από άµµο που στη χώρα μας αναπτύσσονται στις ακτές, χάρη σε ένα συνδυασμό μηχανισμών διάβρωσης, μεταφοράς και απόθεσης, στον οποίο μετέχουν αιολικές και υδραυλικές δυνάμεις. Με απλά λόγια: η άμμος αποσπάται από τον άνεμο από τους αμμόλοφους και μεταφέρεται σε άλλες θέσεις, ενώ στην αρχική θίνα προστίθεται άμμος που αποθέτουν τα κύματα ή αμμώδη υλικά από διάβρωση βράχων ή αποθέσεις ποταμών που μεταφέρονται από αέρια ρεύματα.

Τα αμμοθινικά οικοσυστήματα

Λόγω της ασταθούς γεωμετρίας τους, που επηρεάζει και τα τριγύρω έμβια πλάσματα, οι αμμοθίνες θεωρούνται από τα πλέον δυναµικά φυσικά οικοσυστήµατα. Παράλληλα, πάλι λόγω των πιο πάνω ασταθών χαρακτηριστικών, είναι πιο ευάλωτες, από άλλους βιοτόπους, σε επιρροές αλλά και ολική μηχανική καταστροφή. Για το λόγο αυτό, το σύνολο των αμμοθινών στην Ελλάδα προστατεύονται αυστηρά.

Ως αμμοθινικά οικοσυστήματα νοούμε το σύνολο των αμμόλοφων μιας περιοχής, με την βλάστηση και την πανίδα που εμβιοί σε αυτόν. Η περιβαλλοντική σηµασία του αβιοτικού και βιοτικού συνόλου είναι µεγάλη καθότι τα αμμοθινικά οικοσυστήματα:

• αναπλάθουν την τοπογραφία της ακτογραμμής,
• λειτουργούν προστατευτικά ως φυσικό φράγµα του αλμυρού νερού και των ανέµων για την ενδοχώρα,
• αποτελούν χώρο διατροφής, αναπαραγωγής και καταφυγής για πολλούς μικρούς και μεγαλύτερους οργανισμούς, που δεν μετέχουν στη λειτουργία της αμμοθίνας, εξαρτώνται όμως από αυτήν.

Οι βοτανικοί διακρίνουν, ανάλογα με την απόσταση από την θάλασσα, τις αμμοθίνες σε εμπρόσθιες (κοντά στη θάλασσα, με φυτικά είδη που τείνουν να συγκρατήσουν την άμμο) και οπίσθιες (σταθεροποιημένες θίνες με μεγαλύτερη παρουσία ξυλωδών ειδών). Η διάκριση αυτή στοχεύει στη μελέτη των εν λόγω φυτοκοινωνιών, δεν αντιπροσωπεύει ωστόσο την πολύ πιο ποικίλη διαμόρφωση του αμμοθινικού τοπίου, που αντανακλά τις δυναμικές της μηχανικής της ακτής και του εδάφους και των κλιματικών συνθηκών.

Βλάστηση των αμμοθινών

Στις ζώνες σταθεροποίησης των αμμοθινών, που τείνουν στη μορφή του αμμόλοφου, συναντάμε σκληρόφυλλους θάµνους και δένδρα.

Τα συνηθέστερα δέντρα είναι το Θαλασσόκεδρο (Juniperus macrocarpa, συνώνυμο Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa), το Θαμνοκυπάρισσο (ή αγριοκυπάρισσο ή βένιο, Juniperus phoenicea), νεαρά πεύκα (Χαλέπιος πεύκη, Pinus halepensis ή Τραχεία πεύκη, Pinus brutia) και σε λίγες περιπτώσεις νεαρές Κουκουναριές (Pinus pinea).

Ανάμεσα στους αμμόλοφους σχηματίζονται θύλακες με κάποια υγρασία ή εδαφοποίηση ή τουλάχιστον προστατευμένοι από τον άνεμο. Εκεί καταφεύγουν - και κατά διαστήματα ευδοκιμούν - λυγαριές (Vitex agnus castus), αγριοαχλαδιές (Pyrus spinosa), αστοιβίδες (Sarcopoterium spinosum), θυμάρια (Thymus vulgaris), πικροδάφνες (Nerium oleander) και αγριελιές (Olea europea var. οleaster).

Στις υφέσεις της ζώνης αυτής, που συχνά έχουν τη μορφή διαμήκους τάφρου, συχνά εμφανίζονται μόνιμες ή περιστασιακές συγκεντρώσεις νερού, όπου εγκαθίστανται σαλικόρνιες (Salicornia fruticosa), βούρλα, ψαθιά κλπ.

Μια πολύ γνωστή μορφή ομαδικής ανάπτυξης κέδρων είναι τα παράκτια κεδροδάση, όπως το περίφημο δάσος θαλασσόκεδρων και αγριοκυπάρισσων που εκτείνεται από το Ελαφονήσι μέχρι τον Άγιο Ιωάννη, στη ΝΔ Κρήτη.

Τα θαµνώδη είδη όπως το ανοιξιάτικο Ρείκι (Erica manipuliflora), το Αλογοθύμαρο (Antyllis hermammiae), ο Ασπάλαθος (Calicotome villosa) το Αχινοπόδι (Genista acanthoclada), το Θυµάρι (Coridothymus capitatus), ο Σχίνος (Pistacia lentiscus), οι λαδανιές (όπως η Cistus salvifolius), οι αστοιβίδες (ή αφάνες, Sarcopoterium spinosum), η αγκαθωτή Centaurea spinosa, οι ανθέμιδες (Anthemis peregrina, Anthemis tinctoria) και σπανιότερα το Πουρνάρι (Quercus coccifera), αναπτύσσονται στις πιο σταθερές ζώνες, και πολύ συχνά στην ύφεση πίσω από το παράκτιο μέτωπο, όπου επικρατούν πιο ήπιες ανεμολογικές συνθήκες.

Χλωρίδα των αμμοθινών

Η χλωρίδα των αμμοθινών περιλαμβάνει κυρίως θαμνώδεις πόες που έχουν αναπτύξει ειδικές προσαρμογές επιβίωσης στις συνθήκες συνεχών ανέμων, ψεκασμού από αλατόνερο και παρατεταμένης ξηρασίας (ακανθώδη ή τριχωτά φύλλα, βαθύ και ξυλώδες ριζικό σύστηµα). Στις ζώνες σταθεροποίησης του αμμόλοφου συναντάμε συνήθη ποώδη φυτά.

Η τυπική χλωρίδα των ελληνικών αμμοθινών περιλαμβάνει αποικίες του Κρίνου της θάλασσας (Pancratium maritimum), εκτάσεις με Αμμόφιλες (Ammophila arenaria), Ώτανθους (Otanthus maritimus), παράλιες Γαλατσίδες (Euphorbia paralias) και Γαλανάγκαθα (Eryngium maritimum), καθώς και ομάδες από Παραθαλάσσια μηδική (Medicago marina), ματθιόλες (Matthiola tricuspidata) και άλλα λιγότερο γνωστά είδη, όπως τα Mesembryanthemum nodiflorum, Salsola kali, Salsola tragus, Pseudorlaya pumila, Hyoseris lucida και Atriplex recurva.

Στην ανώτερη, πιο σταθερή ζώνη της παραλίας φύονται μικρές ή μεγαλύτερες ομάδες από το γλαύκιο (Glaucium flavum), κοινές παπαρούνες (Papaver dubium), ολόκληρα λιβάδια με Silene colorata, αποικίες του Erodium cicutarium, άτομα Anchusella variegata και πολλά άλλα.

Σε βράχια που μπορεί να εξέχουν μέσα στις αμμοθίνες αναπτύσσονται παραλιακές αγριοβιολέτες (Cakile maritima, Malcolmia flexuosa, Malcolmia maritima και Malcolmia nana), άφθονα Phagnalon graecum, λίγα Hypecoum procumbens και διάσπαρτες ομάδες λιμόνιων (Limonium narbonense, Limonium sinuatum και Limonium virgatum).

Κρίνος της θάλασσας (Pancratium maritimum)

Ο Κρίνος της θάλασσας (Pancratium maritimum) είναι βολβώδες πολυετές φυτό που αναπτύσσσεται σε αμμώδεις ακτές, πάντα στη ζώνη σταθεροποίησης της άμμου, είτε σε συγκροτημένες αμμοθίνες είτε απλά στη μετάβαση παχιάς άμμου και αμμωδών εδαφών.

Το όνομα του γένους προέρχεται από το συνδυασμό των λέξεων παν- και -κρατύς = δυνατός, και το όνομα του είδους από τη θέση όπου ευδοκιμεί (maritimum = θαλάσσιος). Είναι το φυτό που αποτελεί το γνωστό διακοσμητικό μοτίβο στις εικονογραφήσεις των ανακτορικών παλατιών στη μινωϊκή Κρήτη και στις υστεροκυκλαδικές τοιχογραφίες της πόλης του Ακρωτηρίου Σαντορίνης.

Όλο το χρόνο βλέπουμε τα μεγάλα σπαθωτά φύλλα του σε πυκνή διάταξη. Το καλοκαίρι τα φύλλα ξεραίνονται και πάνω από τον καφε-κίτρινο ρόδακά τους υψώνονται, από τον Ιούλιο μέχρι τον Αύγουστο, οι βλαστοί με τα άνθη. Τα άνθη είναι δύο έως δέκα, μεγάλα, λευκά και πολύ εντυπωσιακά και αναδύουν ένα ευχάριστο, λεπτό άρωμα που γίνεται αισθητό μόνο τις υπήνεμες νύχτες.

Ο κρίνος της θάλασσας αναπαράγεται είτε με τους βολβούς, είτε με τους ελαφριούς σπόρους του που τους παρασέρνει η θάλασσα σε άλλες ακτές.

Αμμοφίλα (Ammophila arenaria)

Η Αμμοφίλα (Ammophila arenaria) είναι ένα πολυετές αγροστώδες και αναπτύσσει ρίζωμα με μεγάλο μήκος και βάθος. Στο χαλαρό αμμώδες έδαφος της ακτής, το ρίζωμα της Αμμόφιλας λειτουργεί ως εσωτερικό πλέγμα και δημιουργώντας το πρώτο στάδιο της διαδικασίας σταθεροποίησης, προετοιμάζει το έδαφος για τον εποικισμό των αμμοθινών από άλλα είδη.

Ώτανθος (Otanthus maritimus)

Ο παράλιος Ώτανθος είναι πολυετές θαμνάκι των ακτών της Μεσογείου και του Ατλαντικού. Στην Ελλάδα τον συναντάμε σε όλη την αμμώδη ακτογραμμή, κυρίως πάνω σε αμμοθίνες, όπου σχηματίζει ένα είδος αραιής κάλυψης, απλώνοντας τους πολλους, λευκωπούς, καλυμένους από βαμβακώδες χνούδι, βλαστούς του και τα χνουδωτά φύλλα του. Από τα μέσα Ιουνίου μέχρι τις αρχές Αυγούστου, οι βλαστοί γεμίζουν από κιτρινωπά ανθίδια.

Αν προσέξουμε τα ανθίδια από κοντά, θα δούμε δυο εξογκώματα στη βάση της στεφάνης, που ονομάζονται ωτίδια. Από τη λέξη "ωτίδια" και το πρόσφυμα -άνθος προκύπτει το όνομα του γένους (Ota-anthus).

Γαλανάγκαθο (Eryngium maritimum)

Το Γαλανάγκαθο (Eryngium maritimum) είναι ένα μεγάλο αγκάθι των αμμωδών παραλιών και των αμμοθινών. Σε προστατευμένες από τον άνεμο θέσεις, φτάνει έως και τα 60 εκ. ύψος. Αν και με ευρεία εξάπλωση, έχει εξαφανιστεί από ορισμένες περιοχές και θεωρείται απειλούμενο σε χώρες όπως η Γερμανία.

Μηδική της θάλασσας (Medicago marina)

Η παραθαλάσσια μηδική (Medicago marina, Medicago=το όνομα του γένους των τριφυλλιών, marina = θαλάσσια) είναι ένας έρπων πολυετής θάμνος της οικογένειας των Ψυχανθών, που φύεται σε παράλιακές αμμώδεις θέσεις. Ανθίζει από Μάρτιο έως Ιούνιο, παράγοντας πολλά μικρά κατακίτρινα άνθη. Είναι ιθαγενές είδος της Μεσογείου, ενώ εξαπλώνεται και σε Β. Αφρική, Δ. Ασία και Δ. Ευρώπη.

Matthiola tricuspidata

Η Matthiola tricuspidata είναι ένα όμορφο ετήσιο φυτό, πολύ κοινό σε αμμώδεις παραλίες. Η επιστημονική ονομασία (tricuspidata = με τρια κέρατα) αυτής της Μαθίολας οφείλεται στο χαρακτηριστικό σχήμα με τις τρεις απολήξεις που φέρουν στην άκρη οι καρποί της. Ο συνδυασμός των στοιχείων που το κάνουν αναγνωρίσμο είναι τα βιολετί τετραπέταλα άνθη, με το κέντρο να είναι πιο ανοιχτόχρωμο, τα χνουδωτά πολυσχιδή φύλλα με τις στρογγυλεμένες άκρες και φυσικά το χαρακτηριστικό σχήμα των καρπών. Άνθη και καρποί είναι δυνατόν να παρατηρηθούν ταυτόχρονα στο ίδιο φυτό ή ομάδα φυτών, καθώς έχει παρατεταμένη περίοδο ανθοφορίας, ξεκινώντας από τον Φεβρουάριο και φτάνοντας ως τις αρχές του καλοκαιριού. Εξαπλώνεται σε όλη τη Μεσογειακή περιοχή.

Atriplex recurva

Η Atriplex recurva είναι ένα τυπικό φυτό των παραλιακών βιοτόπων, χάρη στην ιδιότητα του να είναι ανεκτικό στην υψηλή αλατότητα (αλόφυτο). Έχει τη μορφή έρποντος θάμνου με πυκνό φύλλωμα, από το οποίο εκπτύσσονται οι ανθοφόροι βλαστοί, που φέρουν πάνω και κατά μήκος του ακραίου άξονα τους την πυκνή ταξιανθία – συχνότατα, μάλιστα, το άκρο του βλαστού λυγίζει προς τα κάτω, γεγονός που προσέδωσε στο φυτό την ονομασία του (recurva = καμπτόμενο). Είναι ελληνικό ενδημικό είδος, που συναντάται στη νησιωτική χώρα και την Ανατολική Στερεά.

Salsola tragus

Ένας συνήθως χαμηλός θάμνος των παραλιών και των παράκτιων υγροτόπων (αλμυρόβαλτων και αλίπεδων). Η προτίμηση του σε εδάφη με αυξημένη αλατότητα αντικατοπτρίζεται τόσο στο όνομά του (από το λατινικό salsus=αλατισμένος) αλλά και από τα σαρκώδη διογκωμένα φύλλα του. Έχει παχείς, συχνά έρποντες βλαστούς, οι οποίοι σταδιακά παίρνουν κοκκινωπή απόχρωση, ενώ είναι και ελαφρά αγκαθωτοί. Χάρη στην ικανότητά του να αποθηκεύει νερό στα φυτικά του μέρη, έχει μεγάλη ανθεκτικότητα, εκτός από την αλατότητα και στην ξηρασία και μπορεί να σχηματίζει εκτεταμένους πληθυσμούς σε ξηρικά, έως και ημιερημικά περιβάλλοντα – για αυτό το λόγο έχει χρησιμοποιηθεί και σε περιπτώσεις αποκατάστασης εδαφών. Κατ΄ επέκταση, το είδος έχει και εξαιρετικά ευρεία – κοσμοπολίτικη εξάπλωση, αφού παρά την ευρασιατική του προέλευση έχει εδώ και πολλές δεκαετίες εγκλιματιστεί και στην Αμερική.

Σκόλυμος (Scolymus hispanicus)

Ο Σκόλυμος (Scolymus hispanicus) είναι ένας μικρός θάμνος με αγκαθωτούς ανοιχτοπράσινους βλαστούς και φύλλα, μέσα από τα οποία εμφανίζονται τα κιτρινωπά σύνθετα άνθη του. Φύεται σε μία ποικιλία βιοτόπων, από φρύγανα και πετρώδεις πλαγιές μέχρι ακαλλιέργητους αγρούς, άκρες δρόμων και αμμώδεις ακτές. Είναι πολύ κοινό σε όλη την Ελλάδα και έχει ευρεία μεσογειακή και ευρωπαϊκή εξάπλωση. Τα βλαστάρια του φυτού με τα νεαρά (μη αγκαθωτά ακόμη) φύλλα έχουν ιδιαίτερη νοστιμιά και τρώγονται μαγειρεμένα βραστά, αλλά και ως τουρσί – είναι το έδεσμα που θα ακούσουμε (κυρίως στην Κρήτη) με το όνομα «ασκόλιμπροι». Την χρήση του ως φαγητό και ως φαρμακευτικό επισημαίνει ο Θεόφραστος ήδη από τον 3ο αιώνα π.Χ.

Θαλασσόβρουβα (Cakile maritima)

Η κακίλη η θαλάσσια (Cakile maritima, γνωστή και ως Θαλασσόβρουβα λόγω της συγγενικής της σχέσης με τη γνωστή βρούβα), εξαπλώνεται σε παραλιακές θέσεις σε ολόκληρη της Μεσόγειο. Στην Ελλάδα είναι πολύ κοινή σε παραλίες με άμμο ή χαλίκια. Είναι μονοετής και οι πληθυσμοί της μπορεί να μεταβάλλονται σε πυκνότητα ή και να εξαφανίζονται τελείως από μια περιοχή από χρονιά σε χρονιά, ανάλογα με τις συνθήκες που θα επικρατήσουν κατά τη μεταφορά, απόθεση και φύτρωση των σπερμάτων.

Helianthemum stipulatum

Το Helianthemum stipulatum είναι αειθαλές θαμνάκι με φυλλαράκια που θυμίζουν λαδανιά (γι' αυτό και παλιότερα θεωρείτο μέλος του γένους Cistus) που αναπτύσσεται στη σχετικά σταθερή πλευρά των αμμοθινών (αν και μερικές φορές το συναντάμε και στην ενδοχώρα). Είναι αρκετά διαδεδομένο στην παράκτια Δυτική Ελλάδα, σπανιότερο στην Κρήτη και η εξάπλωσή του φτάνει στην Τουρκία, την Αίγυπτο και την Κύπρο. Ανθίζει από τα μέσα Φεβρουαρίου μέχρι τις αρχές Μάη.

Καμπανέλα (Calystegia sοldanella)

Η Καμπανέλα (Calystegia sοldanella) είναι μια εντυπωσιακή ξαδέλφη των Calystegia του δάσους, αλλά αντίθετα με εκείνες, που είναι μεγάλα αναρριχητικά φυτά, ετούτη μοιάζει να έρπει πάνω στην άμμο. Αναπτύσσει τα όμορφα δίχρωμα άνθη της πάνω στις αμμοθίνες, από το Απρίλιο έως και τα τέλη Μάη.

Μαργαρίτα της άμμου (Anthemis tomentosa)

Η Μαργαρίτα της άμμου (Anthemis tomentosa) είναι ένα χαρακτηριστικό είδος των αμμότοπων. Για να αντιμετωπίσει τις αντίξοες συνθήκες της παραλίας, έχει έντονα χνουδωτούς βλαστούς και φύλλα. Φύεται σε όλες τις παραλίες της Ελλάδας.

Ελίχρυσο της Ανατολής (Helichrysum orientale)

Το Ελίχρυσο της Ανατολής (Helichrysum orientale) αναπτύσσεται σε μικρούς θύλακες εδάφους, σε παράκτια βράχια ή σταθερές ζώνες των αμμοθινών.

Centaurea spinosa

Η Centaurea spinosa είναι μία πραγματικά ξεχωριστή κενταύρια, εξαιτίας της μοναδικής όψης της: είναι πολυετής, έντονα αγκαθωτός (εξ ου και το όνομά της, spinosa = αγκαθωτή), συχνά τέλεια ημισφαιρικός – μαξιλαρόμορφος γκριζοπράσινος θάμνος. Φύεται κατά κανόνα κοντά στις ακτές, τόσο σε βραχώδες όσο και σε αμμώδες υπόστρωμα και σχηματίζει συχνά εκτεταμένους πληθυσμούς, που παράγουν ένα ιδιαίτερο αισθητικό αποτέλεσμα. Τα πολυάριθμα μικρά λευκά με μωβ λεπτομέρειες άνθη της εμφανίζονται στην επιφάνεια των θάμνων μέσα στο καλοκαίρι. Θα την συναντήσουμε κατά βάση στις ακτές της ανατολικής Ελλάδας και των νησιών του Αιγαίου, ενώ έχει σχετικά περιορισμένη εξάπλωση στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.

Νανώδης Κενταύρια (Centaurea pumilio)

Η Centaurea pumilio είναι ένα ξεχωριστό μέλος του ιδιαίτερα πολυπληθούς γένους των Κενταύριων, με αποκλειστική προτίμηση σε αμμώδη εδάφη – συχνά τυπικές αμμοθίνες – κοντά στη θάλασσα. Έχει πολύ όμορφα σύνθετα άνθη, με λευκές και μωβ λεπτομέρειες, που αναπτύσσονται στην επιφάνεια του εδάφους, συνοδευόμενα από γκριζοπράσινα τριχωτά πτεροειδή φύλλα, έρποντα και με ακτινωτή διάταξη. Λόγω αυτής της εμφάνισης, της αποδόθηκε το όνομα pumilio, δηλαδή νανώδης, ωστόσο κάτω από το έδαφος, και προκειμένου να μπορέσει να συγκρατηθεί στο ασταθές αμμώδες υπόβαθρο, το κάθε φυτό σχηματίζει μία ευμεγέθη και μακριά κονδυλώδη ρίζα.

Είδος με μεσογειακή εξάπλωση, στην Ελλάδα συναντάται σε διάσπαρτες παράκτιες θέσεις της Κεφαλονιάς, της Πελοποννήσου και της Δ. Κρήτης, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων αποτελούν δημοφιλείς παραθεριστικούς προορισμούς, με αποτέλεσμα οι βιότοποί της να υφίστανται σοβαρές πιέσεις.

Γλαύκιο (Glaucium flavum)

Το Γλαύκιο (ή Γιαλόπικρο ή Κίτρινη παπαρούνα, Glaucium flavum), είναι ένα είδος στενά συγγενικό της κοινής κόκκινης παπαρούνας. Ο τυπικός βιότοπός του είναι οι παραλιακές θέσεις, στην ανώτερη και πλεόν σταθερή ζώνη των αμμοθινών, αλλά μπορεί να αποικίσει διαταραγμένες θέσεις σε υψόμετρο έως 800 μ., οπως χέρσοι αγροί και πρανή δρόμων. Όλα τα τμήματα του φυτού είναι τοξικά εάν καταναλωθούν.

Κείμενα: Απ. Καλτσής, Γ. Πουλής, Τ. Αδαμακόπουλος
Φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος