Γεωγραφία του Ζαγορίου

Το Ζαγόρι, "ο τόπος πίσω από τα βουνά", είναι κυρίως ο τόπος γύρω από ένα μεγάλο βουνό, την Τύμφη. Πράγματι, το στοιχείο που καθορίζει το τοπίο αλλά και τη ζωή στο Ζαγόρι είναι ο μεγαλειώδης ασβεστολιθικός σχηματισμός της Τύμφης, ένας συμπαγής όγκος 2500 μέτρων που υψώνεται ανάμεσα στις χαράδρες του Βίκου και του Αώου και απλώνεται από τα βουνά του Μετσόβου μέχρι τον κάμπο της Κόνιτσας.

Η Τύμφη ύφανε και εξακολουθεί να προσφέρει τις συνθήκες μέσα στις οποίες στεγάστηκε, τράφηκε και άνθισε η Ζαγορίσια κοινωνία και μετείχε στη δημιουργία του κράματος υλικών και άυλων αγαθών που αποκρυσταλλώνουν τον πολιτισμό της.

Μια ματιά σε οποιονδήποτε χάρτη επιβεβαιώνει ότι η Τύμφη υπαγόρευσε τους όρους του φυσικού σχεδιασμού της περιοχής: οι οικισμοί περιβάλλουν το βουνό, καμία εγκατάσταση δεν εισχώρησε πάνω από τα 1000 μέτρα, οι δρόμοι το παρακάμπτουν - ευτυχώς η άλλοτε προβεβλημένη ως αναγκαία διακόρευση του βουνού, αν και εφικτή με τα σύγχρονα μέσα, δεν υλοποιήθηκε ποτέ -, τα νερά ευθυγραμμίζονται με τη σκληρότητα της γεωμετρίας του και χρόνο με το χρόνο το αναδεικνύουν και το εξυψώνουν.

Το φυσικό περίγραμμα

Τα καθοριστικά φυσικά στοιχεία δια των οποίων έχει εκφραστεί η τεκτονική και η πετρολογία και μέσω των οποίων έχει συνταχθεί ο χάρτης της περιοχής είναι:

• Ο Αώος, που εκκινεί από το οροπέδιο Πολιτσές του Μετσόβου και διατέμνει τη μάζα της Βόρειας Πίνδου κατά μήκος της επαφής των οφιολίθων με τους ασβεστόλιθους, εις βάρος του όγκου των τελευταίων, αφήνοντας τα αδιαπέρατα και σκληρά πλουτώνια στα ανατολικά.


• Ο Βίκος - κατάντι των μεγάλων καρστικών πηγών λέγεται Βοϊδομάτης - που συγκεντρώνει τα επιφανειακά νερά μιας μεγάλης, καθαρά ορεινής λεκάνης, με έντονη και ορμητική απορροή, αλλά και τα υπόγεια νερά της Αστράκας και αξιοποιώντας ένα διαμήκες ρήγμα χαράζει ένα μακρύτατο φαράγγι, αποκόπτοντας την Τύμφη από το Στούρο και φτάνοντας στον κάμπο της Κόνιτσας, όπου συμβάλλει με τον Αώο.


• Το σύμπλεγμα Γκαμήλα - Αστράκα - Τσούκα Ρόσσα, που υψώνεται ανάμεσα στις δυο προηγούμενες χαράδρες και σχηματίζει έναν απροσπέλαστο ρόμβο εύφορων καρστικών οροπεδίων, οριοθετημένο με πανύψηλες και απόκρημνες πλευρές και πλαισιωμένο από απέραντα δάση κωνοφόρων.


• Ο Στούρος, ένας βαθιά καρστικοποιημένος ασβεστολιθικός όγκος στα δυτικά του Βίκου, χωρίς επιφανειακά νερά, άγονος και έρημος, που συνέχεται με το Μιτσικέλι, αφήνοντας μόλις μια εφικτή σύνδεση ανάμεσα στο πεδινό Καλπάκι με την καρδιά του Δυτικού Ζαγορίου.


• Το Μιτσικέλι, μια μακρύτατη ασβεστολιθική σειρά, που εμποδίζει την επαφή του Ζαγορίου με το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων, χαμηλώνοντας σε έναν και μόνο αυχένα - το κύριο βατό πέρασμα προσπέλασης και ιστορική πύλη του Ζαγορίου - στη σύνδεσή του με τα παρακλάδια του Στούρου.


• Το συνδυασμό των άνω λεκανών του Βίκου, του Ζαγορίτικου και του Βάρδα, που διαμορφώνουν μια πολύπτυχη, πολύυδρη και πυκνά δασωμένη έκταση, αλλού φιλόξενη και αλλού ερημική, η οποία οριοθετεί και ταυτόχρονα συνδέει το Ζαγόρι με το Μέτσοβο και τα γρεβενιώτικα Βλαχοχώρια.

Η κατοίκηση

Όπως είπαμε και πιο πάνω, οι οικισμοί στο Ζαγόρι σχηματίζουν ένα στεφάνι γύρω από την Τύμφη, αφήνοντας εντελώς ακατοίκητη τη ζώνη πάνω από τα 1000 μέτρα, καθώς και τις χαμηλού υψομέτρου αλλά ουσιαστικά απροσπέλαστες υφέσεις του Βίκου και του Αώου.

Τα χωριά που έχει ξεκαθαριστεί ότι ανήκουν στην γεωπολιτισμική ενότητα του Ζαγορίου είναι 46 και μπορούν να οργανωθούν με βάση απλά γεωγραφικά κριτήρια σε τρεις μεγάλες ομάδες: τα χωριά του Ανατολικού, του Κεντρικού και του Δυτικού Ζαγορίου, με τις δύο πρώτες ενότητες να έχουν εκφραστεί και διοικητικά στο πρόσφατο παρελθόν.

Πέραν των εσωτερικών, καθαρά ορεινών χωριών, έχει ενδιαφέρον να προσέξουμε και τα χωριά του άμεσου εξωτερικού περιγράμματος, που συνδέονται πολιτισμικά με το Ζαγόρι και μοιράζονται ακόμα και σήμερα σαφέστατα μαζί του τον πλούτο και τις προοπτικές του. Έτσι, ιστορικά συνεχής και έντονη υπήρξε και παραμένει η σχέση της Κόνιτσας με το Δυτικό κυρίως Ζαγόρι, όπως και των Καλυβιών Κλυδωνιάς, της Άνω Κλειδωνιάς και της Καλλιθέα, που βασίστηκαν στην ασφάλεια της ορεινής τοπογραφίας, κρατώντας μια μικρή από σταση από τον κάμπο. Αντίστοιχα, το Καλπάκι, σημαντικός οικισμός στα δυτικά του Ζαγορίου, συγκροτήθηκε πάνω στο κομβικό σημείο ενός πεδινού περάσματος, αλλά και της αφετηρίας προς τα χωριά του Δυτικού Ζαγορίου. Τον ίδιο περίπου ρόλο είχαν και οι Καρυές, απομειωμένο φυσικά λόγω της ακτινοβολίας των Ιωαννίνων, και η Χρυσοβίτσα, δορυφόρος του Μετσόβου.

Το Ανατολικό Ζαγόρι

Το Ανατολικό Ζαγόρι καλύπτει τρεις μεγάλες υδρογραφικές λεκάνες: η ανατολικότερη ανήκει στον Αώο και οι άλλες δύο στο σύστημα του Ζαγορίτικου ποταμού. Την κοιλάδα του Αώου νέμεται η Βοβούσα, που συστάθηκε από βλαχόφωνους πληθυσμούς, ενώ οι κοιλάδες του Βάρδα και των άλλων βραχιόνων του Ζαγορίτικου αποτελούν μια ενότητα με πολλά χωριά που διατήρησαν ίσες αποστάσεις ανάμεσα στους βλαχόφωνους πυρήνες, τα σαρακατσάνικα καλύβια και το κεντρικό Ζαγόρι.

Μέσα στη γεωλογική, μορφολογική και πολυ-πολιτισμική αυτή τρικυμία των μεσημβρινών απολήξεων της Βόρειας Πίνδου, τα χωριά του Ανατολικού Ζαγορίου, κρυμένα μέσα στις πτυχώσεις του φλύσχη και του οφιόλιθου, έζησαν ανάμεσα στη μετσοβίτικη και ζαγορίσια επιρροή.

Τα χωριά του Ανατολικού Ζαγορίου είναι τα πιο κάτω:

• το βλαχοχώρι Βοβούσα
• τα χωριά της κοιλάδας του ποταμού Βάρδα: το Γρεβενίτι, το Φλαμπουράρι, το Τρίστενο, ο Καστανώνας, το Μακρίνο, το Ελατοχώρι, το Δίλακκο (Σέσο), Δεμάτι, η Πέτρα, η Μάτσα και η Αγία Παρασκευή
• τα χωριά της κοιλάδας του Ζαγορίτικου: ο Ανθρακίτης, οι Καρυές, η Δόλιανη, το Καβαλλάρι, οι Μηλιωτάδες και Ποταμιά

Το Κεντρικό Ζαγόρι

Το Κεντρικό Ζαγόρι αντιστοιχεί στη μεγάλη ύφεση ανάμεσα στις ΝΔ πλαγιές της Τύμφης και τις ΒΑ πλαγιές του όρους Μιτσικέλι. Υδρογραφικά, ορίζεται ως η ζώνη που περιβάλει την άνω λεκάνη του Βίκου, την κοιλάδα του Ζαγορίτικου και την πόλγη των Σουδενών, η οποία δεν απορρέει. Οι οικισμοί της ενότητας συγκεντρώνουν γύρω στους 1000-1500 κατοίκους.

Τα χωριά του Κεντρικού Ζαγορίου είναι τα πιο κάτω:

• τα χωριά του Μιτσικελίου: οι Ασπράγγελοι, η Ελάτη, το Δίκορφο, ο Καλουτάς, ο Μανασσής,
• τα βλαχοχώρια: το Βρυσοχώρι, το Ηλιοχώρι και η Λάιστα
• τα χωριά του Άνω Βίκου και των παρακλαδιών του: το Μονοδένδρι, η Βίτσα, το Βραδέτο, το Καπέσοβο, οι Κήποι, το Δίλοφο, οι Ασπράγγελοι, το Κουκούλι, το Τσεπέλοβο, το Σκαμνέλι και οι Νεγάδες
• τα χωριά της πόλγης των Σουδενών: ο Ελαφότοπος, τα Ανω και τα Κάτω Πεδινά
• τα χωριά της κοιλάδας του Ζαγορίτικου: το Διπόταμο, οι Φραγκάδες και η Λεπτοκαρυά

Η περιοχή αυτή αντιστοιχεί στην έκταση του παλιού καποδιστριακού δήμου Κεντρικού Ζαγορίου με έδρα τους Ασπράγγελους (από το 1999 έως το 2010, οπότε και εντάχθηκε στο δήμο Ζαγορίου).

Το Δυτικό Ζαγόρι

Το Δυτικό Ζαγόρι συνιστά την πιο εντυπωσιακή ενότητα του Ζαγορίου και ταυτόχρονα την πιο δημοφιλή και κατ' αναλογία περισσότερο αναπτυγμένη τουριστικά.

Μέσα στο Δυτικό Ζαγόρι, το Μικρό και το Μεγάλο Πάπιγκο αποτελούν μια εντελώς ξεχωριστό δίδυμο και είναι φημισμένα για την οικοδομική τους, που είναι ενταγμένη απόλυτα στο άγριο τοπίο.

Τα χωριά του Δυτικού Ζαγορίου είναι τα πιο κάτω:

• το Πάπιγκο: το Μικρό και το Μεγάλο Πάπιγκο,
• τα χωριά της Αρίστης: η Αρίστη, ο Βίκος, ο Άγιος Μηνάς και Μεσοβούνι

Μονοπάτια και γεφύρια

Οι μετακινήσεις, επικοινωνίες και μεταφορές, από τις απαρχές του χρόνου μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα γίνονταν στο Ζαγόρι με τη βοήθεια των ζώων και πάνω σε ένα δίκτυο αρχέγονων μονοπατιών και νεότερων καπντεριμιών.

Τα καλντερίμια κατασκευάστηκαν για να ασφαλίσουν τις συνδέσεις μεταξύ των οικισμών και με τον περίγυρο, ενώ τα χωμάτινα μονοπάτια εξυπηρετούσαν τις δευτερεύουσες μετακινήσεις, ανάμεσα στα χωριά και τα κτήματα, τα βοσκοτόπια και τις πηγές.

Βασικό συστατικό του πρωτόγονου αλλά χρηστικού αυτού δικτύου ήταν τα γεφύρια, που μπορεί να ήταν προσωρινά - δηλαδή ξύλινα - ή μόνιμα, δηλαδή πετρόχτιστα. Τα πέτρινα γεφύρια ήταν στην πλειοψηφία τους μονότοξες κατασκευές με θλιβόμενη καμάρα και φέροντα οργανισμό από λαξεμένο ασβεστόλιθο ή ακατέργαστο φλύσχη. Μερικά γεφύρια στο Κεντρικό Ζαγόρι, κυρίως οι ζεύξεις του άξονα του Βίκου, αποτελούν τολμηρές στατικά ή τεχνικά κατασκευές, με δυο ή τρία τόξα ή ένα μεγάλο και μικρότερα ανακουφιστικά ανοίγματα.

Η εμπειρία και η τεχνική ευχέρεια που προέκυψε από το κτίσιμο των πιο σύνθετων αυτών έργων έδωσε στους ντόπιους μαστόρους την αυτοπεποίθεση να τιθασεύσουν περισσότερες και συχνά δευρεύουσες ρεματιές, φτάνοντας έτσι τα 100 γεφύρια. Από τον εντυπωσιακό αυτόν αριθμό σώζονται τουλάχιστον 90.

Το οδικό δίκτυο

Λόγω των αρχών σχεδιασμού του, το τοπικό οδικό δίκτυο υπόκειται έντονα στους περιορισμούς, φυσικούς και θεσμικούς, που του θέτει το φυσικό περιβάλλον. Έτσι, η δομή των οδικών αξόνων μέσα και γύρω από το Ζαγόρι υπακούει στο καθεστώς προστασίας των μεγάλων φυσικών γραμμών, όπως ο Βίκος και ο Αώος - άλλωστε, και οι δύο αποσπέλαστοι -, στο απόρθητο του όγκου της Τύμφης και εν γένει σε στοιχειώδεις κανόνες σκοπιμότητας και οικονομικότητας που θέτει το ανάγλυφο.

Οι κύριες οδικές πύλες του Ζαγορίου, από τις Καρυές και το Καλπάκι, αναζητούν τα πιο βατά και ιστορικά γνωστά περάματα προς το εσωτερικό της περιοχής. Αντίστοιχα, οι δευτερεύουσες είσοδοι από τους Μηλιωτάδες, το Μέτσοβο, τη γέφυρα Μπαλντούμα και τη γέφυρα του Βοϊδομάτη ακολουθούν παλιούς δρόμους των καραβανιών, όπως φαίνεται και από τα πετρόχτιστα γεφύρια που συναντάμε κοντά στη διαδρομή. Οι άξονες αυτοί συναντούν στο Κεντρικό Ζαγόρι τους δύο οδικούς άξονες που διατέμνουν την περιοχή και δρασκελίζουν τον Αώο: το δρόμο Βρυσοχώρι-Παλιοσέλι με προορισμό την Κόνιτσα και το δρόμο Γρεβενίτι-Βοβούσα με κατάληξη τα Γρεβενά. Και οι δύο αυτοί διασυνδετικοί δρόμοι, αν και αξιοποιούν ιστορικά περάσματα, περνούν από σύγχρονες γέφυρες και ασφαλτοστρώθηκαν πλήρως πρόσφατα.

Πέραν των πιο πάνω συνδετήριων και εγκάρσιων δρόμων, υπάρχει ένα μάλλον περιορισμένο δίκτυο διαμήκων αξόνων, όπως ο δρόμος από το Γυφτόκαμπο προς τη Βοβούσα μέσω της Μόρφας και από τον Ελαφότοπο προς την Αρίστη και το Πάπιγκο.

Από το κύριο αυτό δίκτυο αποκλίνουν οι επιστρωμένοι δρόμοι που εξυπηρετούν όλα τα χωριά, χωρίς να εξαιρείται σήμερα κανένα. Το συνολικό οδικό πλέγμα, μετά από αναρίθμητες παρεμβάσεις και συμπληρώσεις, έχει σταθεροποιηθεί σε μια ικανοποιητική βατότητα - τουλάχιστον εκτός του Χειμώνα.

Τέλος, ένα ατελές και συχνά αδιέξοδο δίκτυο χωματόδρομων εισδύει στις δασικές περιοχές και ένα ακόμα κατώτερων προδιαγραφών δίκτυο αγροτικών δρόμων εξυπηρετεί τις απομακρυσμένες κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Μετά από δεκαετίες επέκτασης και συντήρησης, οι δασικοί και αγροτικοί δρόμοι έπαψαν να έλκουν χρηματοδοτήσεις και έχουν αρχίσει να φθίνουν.

Η οικονομία

Η σχέση των παραγωγικών δραστηριοτήτων με το χώρο εκφράζεται κυρίως στον πρωτογενή τομέα, οι ασχολίες του οποίου κυριαρχούν στην οικονομική και κοινωνική ζωή του Ζαγορίου.

Η εικόνα που προσλαμβάνουμε, είτε μέσω των απογραφών και των αναφορών, είτε μέσω των σημαδιών που άφησαν οι δραστηριότητες στο χώρο - πεζούλες, αλώνια, νερόμυλοι, στάνες, μαντριά κλπ - αφορούν κυρίως τη σχετικά πρόσφατη περίοδο ακμής του πρωτογενή, από τα μέσα του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο οπόταν το Ζαγόρι έφθασε στην κορύφωση της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξής του, με άμεση αντανάκλαση το οικιστικό και αρχιτεκτονικό τοπίο που απολαμβάνουμε σήμερα.

Αντίθετα, δεν φαίνεται να υπήρξε αξιόλογη μεταποίηση εντός του οικονομικού περιγράμματος του Ζαγορίου, με την επιφύλαξη των μικρών οικογενειακών μονάδων για την επεξεργασία της πρωτογενούς κτηνοτροφικής παραγωγής. Ανάλογη είναι η εικονα και για το εμπόριο, που εκφράστηκε μόνο μέσα από τη λειτουργία μικρών καταστημάτων, στην τελευταία φάση της άνθισης της δημογραφίας της περιοχής.

Η γεωργία

Όπως όλοι οι τόποι, πεδινοί, νησιωτικοί και ορεινοί, έτσι και το Ζαγόρι αφού διέσχισε τη δύσκολη περίοδο της υποτυπώδους οργάνωσης της κατοίκησης και παραγωγής στο επίπεδο της οικογενειακής μονάδας, πέρασε από τον 17ο-18ο αιώνα στη φάση των συγκροτημένων οικισμών, με καθορισμένες γεωργικές και άλλες αγροτικές ζώνες.

Πρωταρχική καλλιέργεια υπήρξαν και εδώ τα δημητριακά, η βάση της διατροφής. Η έλλειψη επαρκών εκτάσεων, το άγονο του εδάφους, η αδυναμία άρδευσης, η δυσκολία αξιοποίησης άλλης δύναμης πλην της ζωικής και η χρήση πρωτόγονων ποικιλιών περιόρισε την παραγωγική και κατά συνέπεια και την εμπορική σημασία των σιτηρών, που τελικά αποτέλεσαν αντικείμενο εισαγωγής στο Ζαγόρι μέσω ανταλλαγών με άλλα προϊόντα.

Αντίθετα, από τα διάφορα στοιχεία φαίνεται ότι το αμπέλι, κάπως καλύτερα προσαρμοσμένο στις συνθήκες των ορεινών κτημάτων, υπήρξε μια αξιόλογη πηγή διατροφής αλλά και εισοδήματος, καθότι διακινείτο με τη μορφή κρασιού ή τσίπουρο/ρακής στις αγορές της ευρύτερης περιοχής και κυρίως των Ιωαννίνων. Αναφέρεται ότι ορισμένα χωριά του Κεντρικού Ζαγορίου παρήγαγαν κρασί καλής ποιότητας.

Ανάλογης σημασίας υπήρξε και η συμμετοχή της καλλιέργειας οπωροφόρων δέντρων (καρυδιές, κερασιές, μηλιές, καστανιές και φουντουκιές) και της σηροτροφίας στην τοπική διατροφή και οικονομία. Η σηροτροφία άνοιξε και τις πύλες του εμπορικού κόσμου της Ευρώπης, όπου οι Ζαγορίσιοι προωθούσαν την πρωτογενή παραγωγή κουκουλιών για επεξεργασία, κάτι που δεν ήταν τεχνικά δυνατόν να γίνει στο Ζαγόρι.

Η κτηνοτροφία

Αναμφίβολα η κτηνοτροφία αποτέλεσε τον κεντρικό πυλώνα της οικονομικής και εντέλει της κοινωνικής ζωής του Ζαγορίου. Εκτός των οικόσιτων ζώων, στήριγμα κάθε αγροτικής οικογένειας, μεγάλη σημασία για την εξέλιξη του Ζαγορίου έπαιξαν οι εκτεταμένοι βοσκότοποι, που προσέλκυσαν τους Βλάχους και Σαρακατσάνους κτηνοτρόφους, διαμορφώνοντας έτσι ένα νέο κοινωνικό μίγμα και εμπλουτίζοντας τον εδραίο πληθυσμό με τις εικόνες ενός κόσμου της ρευστότητας και του ταξιδιού.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και την απελευθέρωση της Ηπείρου (1912) η μεγάλη κτηνοτροφία περνά αποκλειστικά στους Βλάχους και Σαρακατσάνους, που εγκαθίστανται κάθε καλοκαίρι στα λιβάδια της Τύμφης, νοικιάζοντάς τα από το Καπέσοβο, το Κουκούλι, το Βραδέτο, το Τσεπέλοβο και το Σκαμνέλι. Οι νομάδες ξεχειμώνιαζαν στα πεδινά της Θεσπρωτίας, της Πρέβεζας και της Άρτας.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό, αν και ο κύριος όγκος της κτηνοτροφικής παραγωγής δεν ήταν στα χέρια των ντόπιων, το Ζαγόρι επωφελείτο διπλά: από την εμπλοκή των ντόπιων στο εμπόριο αξιόλογων ποσοτήτων κρέατος, μαλλιού, δέρματος και γαλακτοκομικών προϊόντων και ταυτόχρονα από τη σταδιακή εγκατάσταση των νομάδων, που αγόρασαν και έκτισαν θερινές εστίες στην περιοχή.

Δασικά προϊόντα

Η απόληψη, κατεργασία και εμπορία δασικών προϊόντων, στην πρωτόγονη μορφή που επέτρεπαν οι συνθήκες της εποχής, αποτέλεσαν ένα αξιόλογο στήριγμα του ζαγορίσιας κοινωνίας, όπως μαρτυρούν τα πρέμνα αιωνόβιων δέντρων, οι τοποθεσίες με τα νεροπρίονα και τα ημιονικά μονοπάτια στις δασικές ζώνες.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

ΠΗΓΕΣ

• Αραβαντινός Παναγιώτης, 1856 Χρονογραφία της Ηπείρου, Αθήνα
• Αράπογλου Μιχαήλ, 1981 Το Ζαγόρι – Μηχανισμοί λειτουργίας ενός ελληνικού ορεινού χώρου, διδ. διατριβή, Παρίσι
• Λαμπρίδης Ιωάννης, 1971 Ηπειρωτικά Μελετήματα, τόμος Β΄, 1839 - 1891, τεύχη 1 – 10, έκδ. Ε.Η.Μ.
• Λαζαρίδης Κώστας, 1969 – 1985 Μικρή Ζαγοριακή Βιβλιοθήκη, τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄ και Δ΄, Ιωάννινα
• Νιτσιάκος Βασίλης, Μ. Αράπογλου, Κ. Καρανάτσης, 1998 Σύγχρονη πολιτισμική γεωγραφία του νομού Ιωαννίνων. Επιμ. Β. Νιτσιάκος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, Ιωάννινα