Τα μοναστήρια της Καρδαμύλης

Μονή Καραβέλη στο Πετροβούνι

Η μονή Καραβέλη ή Στριτιτσίου βρίσκεται στα νότια του Βυρού, πάνω στο τελευταίο ορεινό ανάγλυφο πριν το οριστικό πέσιμο προς τη θάλασσα. Στην άκρη αυτή, τρεις ράχες στριμώχνονται πάνω από την Καρδαμύλη: η μία φέρει το Πετροβούνι και τη μονή Φανερωμένης, η άλλη τη μονή Καραβέλη και η τρίτη την Αγία Σοφία - το χωριό και το μοναστήρι. Τα δυο χωριά και οι τρεις μονές έχουν άπλετη θέα στον παράκτιο οικισμό και τη θάλασσα.

Παρόλο που η πρώτη εντύπωση του δίνει αυτό το μεγάλο σκαλί πάνω από το λιμάνι της Καρδαμύλης είναι ενός φυσικού τείχους, στην ουσία πρόκειται για βατές ράχες, κατάφυτες από ελαιώνες, με μέτρια αμυντική αξία. Άλλωστε τα μονοπάτια των δύο χωριών, Πετροβούνι και Αγία Σοφία, ελίσσονταν στις ακμές αυτών ακριβώς των ραχών.

Με μια άλλη ματιά, μπορεί να δει κανείς στις τρεις αυτές θέσεις - το δίδυμο χωριό-μοναστήρι της Αγίας Σοφίας, το ακροβούνι της μονής Καραβέλη και το ζευγάρι Πετροβούνι-μονή Φανερωμένης - τρεις θέσεις εποπτείας, που συμπλήρωναν τις βίγλες της Καραμύλης και απολάμβαναν άμεση οπτική πεαφή μεταξύ τους.

Παράλληλα, οι εγκαταστάσεις αυτές αποτελούσαν τρια βασικά σημεία στήριξης στο σημαντικό ελαιώνα που απλωνόταν μέσα στον αχανή πετρότοπο μέχρι τα πόδια του Ταϋγέτου.

Το φυσικό και αμυντικό πλαίσιο

Το κύριο χάρισμα της θέσης του μοναστηριού είναι η άπλετη θέα, σε συνδυασμό με την απανταχού επιφανειακή εμφάνιση του ψαμμίτη, που ως εξαιρετικά εύπλαστο οικοδομικό υλικό προσδίδει αναμφίβολα μια ιδιαιτερότητα στην τοποθεσία. Το ύψωμα χρησιμοποιήθηκε για κατοίκηση από την αρχαιότητα, όπως φάνηκε και από τους λαξευτούς τάφους, πιθανόν ελληνιστικής περιόδου, που εντοπίστηκαν στα ΒΑ της μονής.

Αν και δεν είναι ισχυρό, το αμυντικό πλαίσιο της θέσης είναι ενδιαφέρον και συμπληρώθηκε με τον ψηλό οχυρωματικό περίβολο της μονής και διάφορα αμυντικά χαρακτηριστικά των κτισμάτων της.

Ίδρυση και δομή της μονής Καραβέλη

Το μόνο κτίσμα που μπορεί να χρονολογηθεί είναι το καθολικό, χωρίς η ίδρυσή του να σημαίνει και έναρξη των πολύπλευρων λειτουργιών στο χώρο. Μάλιστα, οι μελετητές πιστεύουν ότι τα μεγαλιθικά, κατά τεκμήριο παλαιότερα, κτίσματα που βλέπουμε μέσα στον περίβολο προϋπήρχαν και φαίνεται ότι η επί μακρόν αποτελεσματική παραγωγική χρήση τους αποτέλεσε τον κύριο λόγο σύστασης του μοναστηριού.

Οπωσδήποτε, στην τοιχοποιΐα του καθολικού διακρίνονται δύο κύριες οικοδομικές φάσεις, όπου η παλαιότερη τοποθετείται κάπου ανάμεσα στη Β΄ Ενετοκρατίας και στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα και η δεύτερη στις αρχές του 19ου αιώνα, ίσως στο 1808, οπότε ίσως έγινε μια γενναία ανοικοδόμησή του.

Ο χώρος της μονής οριοθετείται με μέτριου ύψους περίβολο από ξερολιθιά. Μέσα στο πολύγωνο του περιβόλου διαμορφώνονται, λόγω της κλίσης του εδάφους και με τη βοήθεια ξερολιθιών, δυο επίπεδα. Αξιοσημείωτα, το καθολικό βρίσκεται ουσιαστικά εκτός του περιβόλου, αφού ο ένας τοίχος του αποτελεί μέρος της τοιχοποιΐας και η κύρια πύλη του περιβόλου στηρίζετια στη ΝΔ γωνία της εκκλησίας. Άλλο τμήμα του περιβόλου αποκτάται από την πλευρά ερειπωμένου κτίσματος, που παλαιότερα έφερε ένα γωνιακό αμυντικό κλουβί. Η δομή αυτή υπαινίσσεται ότι ο περίβολος είχε κυρίως χαρακτήρα οριοθέτησης ενός χώρου δραστηριοτήτων και δευτερευόντως αμυντικής γραμμής.

Ένα μεγαλύτερο συγκρότημα κτισμάτων διατηρείται στη βόρεια πτέρυγα της μονής και συντίθεται από ένα διώροφο μακρόστενο κτίσμα που στέγαζε το ελαιοτριβείο, βοηθητικούς χώρους και μαγειρείο.

Η περιοχή ανάντι της μονής δεν έχει πηγαία νερά. Για τον ποτισμό των ζώων κατασκευάστηκε στα ΒΑ του καθολικού μεγάλη ανοιχτή δεξαμενή συλλογής ομβρίων (λούτσα), ικανού βάθους και λαξεμένη στον ψαμμίτη.

Αντίθετα, η ρεματιά ανάμεσα στη μονή και το Πετροβούνι έχει μικρή αλλά σταθερή ροή και 2-3 αναβλύσεις με σημαντικότερη τη βρύση του Σκαρπαλέζου, από τις οποίες εικάζεται ότι καλύπτονταν οι ανάγκες ύδρευσης της μονής αλλά και λειτουργίας του ελαιοτριβείου. Το υπάρχον αρδευτικό αυλάκι στο ρέμα, που εκτρέπει μέρος των πηγαίων νερών, εξηγεί τη χαμηλή θέση του ελαιοτριβείου και την κατ' αναλογία ψηλότερη και εντ΄ςο περιβόλου θέση του καθολικού.

Στο μοναστήρι αναφέρεται ότι υπήρχε ληνός, ενώ κοντά έχει εντοπιστεί και ένα αλώνι.

Το καθολικό της μονής Καραβέλη

Το καθολικό της μονής είναι μονόχωρος δρομικός καμαροσκέπαστος ναός με τρούλο μεσαίων διαστάσεων αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο τρούλος φέρεται από τέσσερα τόξα σταυροειδώς διατεταγμένα και εξωτερικά πλαισιώνεται από δικλινείς στέγες που δημιουργούν την εντύπωση σταυροειδούς στέγης.

Ο τρούλος είναι περίοπτος, ψηλός και πλούσια διακοσμημένος με δεκαέξι τοξύλια που στηρίζονται σε ημικιονίσκους και ποικίλα λιθανάγλυφα συμβολικά στοιχεία με έντονα λαϊκό χαρακτήρα (πεταλόμορφα σχήματα, ρόδακες με αστέρια, ομόκεντροι κύκλοι και αποτροπαϊκές φτερωτές κεφαλές αγγέλων).

Η εκκλησία έχει δύο θύρες με τοξωτό υπέρθυρο, στη νότια και στη δυτική πλευρά, λίγο υπερυψωμένες σε σχέση με το έδαφος, άρα η πρόσβαση θα γινόταν με τη βοήθεια μικρής κλίμακας. Πάνω από τη δυτική όψη υψώνεται μονόλοβο κωδωνοστάσιο που ενσωματώνει βυζαντινό μαρμάρινο ανάγλυφο.

Η μονή Καραβέλη στο ευρύτερο πλαίσιο

Ο ρόλος της μονής Καραβέλη στο ευρύτερο παραγωγικό τοπίο της ζώνης της Καρδαμύλης είναι σύνθετος. Είναι βέβαιο ότι το μοναστήρι ήταν ιδιόκτητο - φαίνεται ότι είχε στενή σχέση με τους Μούρτζινους-Τρουπάκηδες της Καρδαμύλης - και κτίστηκε σε χώρο όπου προϋπήρχαν παραγωγικές δραστηριότητες και αγροτικά κτίσματα. Σύμφωνα με τους μελετητές, η μονή Καράβελη ήταν το πλουσιότερο μοναστήρι της περιοχής, φιλοξενούσε ικανή γυναικεία κοινότητα και είχε αξιόλογη κτηματική περιουσία, ενώ διατηρούσε ελαιοτριβείο και μάλιστα εμπορευόταν λάδι: κατά την παράδοση, την εποχή της ακμής της, η μονή Καραβέλη φόρτωνε κάθε χρόνο στο λιμάνι της Καρδαμύλης ένα μεγάλο καράβι λάδι.

Στην άλλη κατεύθυνση της σχέσης της μονής με τον τόπο, είναι σαφές ότι όλα τα οικοδομικά στοιχεία της εγκατάστασης, από τις ξερολιθιές μέχρι τα διακοσμητικά στοιχεία του τρούλου, κατασκευάστηκαν από τον πωρόλιθο της περιοχής που εξορύχθηκε είτε επί τόπου είτε από το παρακείμενο λατομείο της Αγίας Σοφίας. Η αφθονία και η ευπλασία του υλικού αυτού διευκόλυνε την κατασκευή και συντήρηση των κτισμάτων, τόσο της συγκεκριμένςη μονής, όσο και όλων των γύρω εγκαταστάσεων.

Το 1834 το μοναστήρι διαλύθηκε - ως φιλοξενόν αριθμό μοναχών μικρότερο των πέντε - και φαίνεται ότι η κινητή και ακίνητη περιουσία του περιήλθε στο κράτος. Όμως, το 1853 ξαναβρίσκουμε τη μονή εν λειτουργία ως γυναικεία. Τελικά η εγκατάσταση εγκαταλείφθηκε οριστικά στα τέλη του ίδιου αιώνα.

Διαδρομές που διέρχονται από τη μονή Καραβέλη

Οι πεζοπορικές διαδρομές που περνούν από τη μονή Καραβέλη είναι: η μεγάλη διασυνδετική πορεία Πετροβούνι-Κάλυβες και η τοπική πορεία Καρδαμύλη-Μονή Σωτήρα.

Οι διαδρομές προεσπελαύνονται από το μενού της σελίδας.

<

Πηγές: Νίκη Μεγαλομμάτη 2021. Μεταβυζαντινά μοναστηριακά συγκροτήματα με εγκαταστάσεις αγροτικής οικονομίας στη Μεσσηνιακή Μάνη. Διδακτ. Διατρ. Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος