Γεώτοποι του Ολύμπου

Ο Όλυμπος είναι ένα από τα πεδία όπου η έννοια του γεωτόπου, δηλαδή της τοποθεσίας όπου η επίδραση των γεωλογικών μηχανισμών πάνω στο έδαφος γίνεται προφανής ανάμεσα στους άλλους παράγοντες - βλάστηση, ανθρώπινη δράση, κλίμα - αποκτά μια εντελώς ξεχωριστή χωρική κλίμακα. Οι γεώτοποι του Ολύμπου είναι τεράστιοι σχηματισμοί που δεν αποτελούν απλά ένα στοιχείο του τοπίου, είναι το ίδιο το τοπίο.

Τεκτονική

Αναμφισβήτητα, οι ισχυρότεροι παράγοντες της διαμόρφωσης του ορεινού σκηνικού του Ολύμπου είναι οι τεκτονικές δυνάμεις. Τα παιδιά της τεκτονικής, οι μακριές χαράδρες και οι μεγάλες οθροπλαγιές, μπορεί να σμιλεύτηκαν από τους ανέμους και το νερό, γεννήθηκαν ωστόσο πρώιμα από τους πόνους της ίδιας της γης, καθώς αυτή αναδυόταν από τα βάθη των αρχέγονων ωκεανών.

Από τις πιο εντυπωσιακές μαρτυρίες της γεωλογικής ιστορίας του Ολύμπου είναι τα Ζωνάρια του Μύτικα: όλη η νότια πλαγιά της βάσης του Μύτικα είναι διαμορφωμένη σε παράλληλες ζωνοειδείς πτυχώσεις, που εύγλωττα ονομάζονται Ζωνάρια. Η ζώνη αυτή, που καταλαμβάνει διαμπερώς τη βάση του Μύτικα - δηλαδή εμφανίζεται με την ίδια κλίση και στην όψη προς στα Μεγάλα Καζάνια -, παρουσιάζει την τυπικη εναλλαγή στρώσεων ασβεστολίθων άνισου πάχους και διαφορετικών αποχρώσεων της Κρητιδικής περιόδου, μια ένδειξη ότι η ιζηματογένεση στην περιοχή της δημιουργίας της μάζας του Ολύμπου εμφάνιζε ασυνέχειες - που οφείλονται κυρίως σε αλλαγή της σύστασης των υλικών απόθεσης.

Λιγότερο εκτεταμένα, τα Ζωνάρια του Στεφανιού είναι η εμφάνιση της ίδιας στρωματογραφικής οργάνωσης προς τα ανατολικά.

Παγετώνες

Πάνω στη μήτρα αυτή, δούλεψαν οι παγετώνες, αλλού μαλακώνοντας τις επιφάνειες και αλλού οξύνοντας τις ακμές, εντείνοντας τις πτυχώσεις της ανώτερης ζώνης. Τις διαδικασίες αυτές ξεκίνησαν οι παλιότερες παγετωνικές περίοδοι, 200.000 πριν από σήμερα, καλύπτοντας εξολοκλήρου έναν πολύ χαμηλότερο Όλυμπο, και ολοκλήρωσαν οι νεώτεροι παγετώνες, 20.000 και 10.000 χρόνια πριν από σήμερα, λειαίνοντας τις κοιλάδες πάνω από τα 2100 μ.

Οι παγετωνικές γεωμορφές του Ολύμπου είναι από τις σαφέστερες στην Ελλάδα. Οι πιο εντυπωσιακές είναι οι δύο γειτονικές λεκάνες των Μεγάλων και Μικρών Καζανιών και η βορεινή κοιλάδα του Καλόγερου.

Ειδοποιός διαφορά ανάμεσα σε μια μάζα χιονιού, παγωμένου ή όχι, και έναν πραγματικό παγετώνα είναι ότι ο τελευταίος κινείται - αργά μεν, αλλά κινείται. Υπό την τριβή της κινησης αυτή, τόσο οι πλευρές, όσο και ο πυθμένας του πάγου αποσπούν θραύσματα από την κοίτη του, που προέρχονται από προϋπάρχοντα χαλαρά υλικά, αλλά και από τεμάχια που αποσαθρώθηκαν από τη δράση των πολύ χαμηλών θερμοκρασιών, την πήξη του νερού στις σχισμές και - όταν έχουμε ασβεστόλιθο, όπως στον Όλυμπο - από την ανθρακική διάλυση.

Σημάδια της δράσης των παγετώνων βλέπουμε στις μοραίνες - τους γραμμικούς λιθώνες που οι παγετώνες καταλείπουν στον ολισθηρό δρόμο τους -, στους μετωπικούς σωρούς - τις μάζες θραυσμάτων που αφήνουν οι παγετώνες στο εκάστοτε τέλος της διαδρομής τους -, στις λείες επιφάνειες του ασβεστόλιθου, που τις έτριψαν με υπομονή επί χιλιετίες και στις χωνοειδείς δολίνες, όπως του Στεφανιού, όπου αντί για την κινηματική δράση του παγετώνα έχουμε παρατεταμένη χρονικά διάλυση των ασβεστολίθων μιας βαθιά θρυματισμένης ζώνης. Έκτοτε, έχουμε πλέον μόνο μικρούς παγετώνες - για παράδειγμα, στο μεταίχμιο μεταξύ προϊστορίας και ιστορίας, δηλαδή από το 800 και έως το 500 π.Χ. και ξανά στα μέσα του 15ου αιώνα. Ακόμα και σήμερα, οι ορειβάτες συναντούν στα Καζάνια αιώνια χιόνια, χιονούρες που δεν λιώνουν εντελώς μέσα στη χρονιά και αθροίζουν τις προσφορές του επόμενου χειμώνα. Επίσης, δεν αποκλείεται κάτω από τις σάρες, στη βάση του Μύτικα και του Σκολιού, να κρύβονται παλαιότερες στρώσεις πάγου. Φυσικά, η επίδραση αυτών των σύντομων και μικρής έκτασης φαινομένων είναι ασήμαντη, μπροστά στην κλίμακα των παλαιότερων παγετώνων.

Άλλοι γεώτοποι

Πέραν των παγετώνων, η ανώτερη ζώνη του Ολύμπου χαρακτηρίζεται από μια αρκετά εκφρασμένη καρστική τοπογραφία, με συνηθέστερη γεωμορφή τις μικρές ή μεγαλύτερες, αλλά πάντα αβαθείς, δολίνες. Άλλοι τύποι γεωτόπων είναι οι βράχοι-μάρτυρες μιας έντονης τοπικής διάβρωσης, οι μεγάλες πηγές - που παρουσιάζονται αναλυτικά στη σελίδα Πηγές και κρήνες του Ολύμπου -, οι καταρράκτες της βόρειας πλευράς - Ορλιάς, Αγία Κόρη, Αραπλάκος -, διάφορα καπρίτσια του βράχου - απρόσμενα παράθυρα και εντυπωσιακές πτυχώσεις - και τέλος οι θέσεις με απολιθώματα.

Μουσείο Γεωλογικής Ιστορίας Ολύμπου

Το Μουσείο Γεωλογικής Ιστορίας Ολύμπου, που τέθηκε σε λειτουργία στη Λεπτοκαρυά το 2013, δίνει αρκετά ερεθίσματα για τα πετρώματα, τα απολιθώματα και την γεωλογική ιστορία του Ολύμπου.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος