Το αγροδασικό τοπίο της Καστοριάς
Η φύση της Καστοριάς
Το αγροδασικό τοπίο της Καστοριάς
Απόβροχο στον Πεντάβρυσο Καστοριάς
(πατήστε για μεγέθυνση)
Απόβροχο στον Πεντάβρυσο Καστοριάς
Η λεκάνη της Καστοριάς είναι το πιο ομαλό τμήμα της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα. Η μεγάλη αυτή έκταση, που απλώνεται ανάμεσα στους ανατολικούς πρόποδες του Γράμμου, τα Όντρια, τα βουνά της Καστοριάς, τη βάση του Βίτσι και τον Ίστακο, συνιστά ένα πολύ ιδιαίτερο τοπίο, σμιλεμένο πάνω στη μολάσσα της Μεσελληνικής Αύλακας και - ως λίκνο ενός πολιτισμού που ξεκίνησε από τη βαθιά προϊστορία - διαμορφωμένο από την μακρόχρονη αγροτική χρήση.
Η λεκάνη της Καστοριάς εμφανίζεται σήμερα ως ένα απέραντο αγροδασικό σύστημα, που διατηρεί αξιόλογες παραγωγικές και φυσικές λειτουργίες και φιλοξενεί σημαντικές μορφές βλάστησης, χλωρίδας και πανίδας. Μέσα στο σύστημα αυτό εντάσσεται και η λίμνη της Καστοριάς, η οποία εξετάζεται σε άλλο κεφάλαιο.
Οι μολασσικές πτυχώσεις στην Τσάκωνη, μπροστά από το χιονισμένο Βίτσι
Σε όλη την έκταση της λεκάνης, η μηχανική διάβρωση του μολασσικού υποστρώματος έχει σχηματίσει πάνω στις απαλές γραμμές του αναγλύφου απέραντα δίκτυα ρεματιών, που συγκλίνουν διαδοχικά και καταλήγουν στον Αλιάκμονα, δημιουργώντας ένα πολύπτυχο τοπίο αρχικά ρηχών και σταδιακά βαθύτερων κοιλάδων. Ως αποτέλεσμα, το ιδιόμορφο αυτό υπόβαθρο συντίθεται από μια συνεχή και φαινομενικά ατελείωτη διαδοχή μεγάλων εντελώς επίπεδων εκτάσεων και πτυχωμένων πλαγιών: στις πρώτες ο άνθρωπος δημιούργησε τις βάσεις του γεωργικού κεφαλαίου του, ενώ αξιοποίησε τις δεύτερες ως κτηνοτροφικούς και υλοτομικούς πόρους. Σε κομβικά σημεία, που προσδιορίστηκαν από τα πηγαία νερά, την τομή των αξόνων μετακίνησης και τις εδαφικές συνθήκες, δημιουργήθηκαν τα χωριά.
Οι πρώτες βαθιές αρώσεις του φθινοπώρου γίνονται το σούρουπο
(πατήστε για μεγέθυνση)
Οι πρώτες βαθιές αρώσεις του φθινοπώρου γίνονται το σούρουπο
Στη σημερινή μορφή του, και παρόλη την εκμηχάνιση όλων των βασικών λειτουργιών - μετακίνηση, παραγωγή, ύδρευση, θέρμανση κλπ - το τοπίο της λεκάνης της Καστοριάς διατηρεί σχεδόν ανέπαφη της φυσικότητά του, χωρίς να έχει - ακόμα - πληγεί από κάποια παρέμβαση μεγάλης κλίμακας - όπως το πλέγμα ενεργειακών βιομηχανιών της γειτονικής λεκάνης της Πτολεμαΐδας, για παράδειγμα. Παράλληλα, το μεγάλο αυτό αγροδασικό τοπίο εφάπτεται με τα περιβάλλοντα δασικά οικοσυστήματα, μέσω των οποίων συνέχεται με περιοχές όπως το Βόιο, η Πρέσπα και ο Βούρινος και ενότητες όπως τα δρυοδάση της Βόρειας Πίνδου, περιοχές τις οποίες συμπληρώνει και με τις οποίες συλλειτουργεί.
(Acer
opalus)
(Juglans
regia)
Μέσα στο μωσαϊκό των γεωργικών και δασικών εκτάσεων, η ποικιλότητα των καλλιεργειών συνθέτει το δικό της μωσαϊκό: αροτριαίες εκτάσεις, κυρίως με σιτηρά και δευτερευόντως με κτηνοτροφικά φυτά, κτήματα με οπωροφόρα, όπως καρυδιές, κερασιές, μηλιές, υπολειμματικές συστάδες καστανιάς, παραδοσιακές καλλιέργειες με κηπευτικά, αλλά και εκτάσεις με νεότερα βιομηχανικά φυτά, όπως σινάπι και λεβάντα, σποραδικά θερμοκήπια και διάφορες φυτείες.
(Cotinus
coggygria)
λεβάντας (Lavandula
angustifolia)
Ο περίγυρος συντίθεται από συστάδες βελανιδιών - τουλάχιστον πέντε είδη του γένους Quercus - ανάμεσα στις οποίες υψώνονται σκλήθρα, κέδρα, σφενδάμια και γαύροι. Κοντά στα χωριά έχουν φυτευτεί άλση κωνωφόρων και δεντροστοιχίες με ακακίες, ενώ το Φθινόπωρο στα πρανή λάμπουν τα χρυσόξυλα και οι κοκκορεβυθιές.
Η άγρια ζωή στον αγροδασικό χώρο
Από οικολογική σκοπιά, ο ρόλος των αγροδασικών εκτάσεων που εφάπτονται με τα γύρω βουνά είναι συμπληρωματικός των ορεινών οικοσυστημάτων: ιδιαίτερα το Χειμώνα, οι ζώνες αυτές υποδέχονται μεγάλο μέρος των πληθυσμών των ορεινών θηλαστικών και πουλιών, που δεν μπορούν να συντηρηθούν στο χιονισμένο ορεινό δάσος.
Η μεγάλη φέρουσα ικανότητα των περιοχών αυτών βασίζεται στο γεγονός ότι, παρόλη τη φαινομενική ομοιομορφία τους, κρύβουν μια τεράστια ποικιλία καταστάσεων: αναρίθμητες ασυνέχειες - λιμνάζοντα νερά, λιθοσωροί και φυτοφράκτες, θάμνοι γύρω από ένα στύλο ρεύματος, ένα αποστραγγιστικό κανάλι, ακόμα και ένα απομακρυσμένο αντλιοστάσιο - αποτελούν καταφύγια τόσο για τα ζώα, όσο και για τα κυνηγημένα απο τα φυτοφάρμακα φυτικά είδη.
Το στοιχείο που φένεται να προσελκύει τα ζώα είναι τα πρόσφατα οργωμένα χωράφια: η βαθιά άρωση αποκαλύπτει τη ζωή που αναπτύσσεται ή λανθάνει κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Σπόροι, υπόγειοι βλαστοί, μαλάκια, γεωσκώληκες, έντομα και λάρβες εντόμων, ακόμα και ερπετά σε νάρκη βρίσκονται πλέον εκτεθειμένα στους θηρευτές τους, που σπεύδουν να τα συλλέξουν.
Ο Σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea) είναι συχνός επισκέπτης στα παλιά χωράφια
Σημαντικός πόλος έλξης είναι και οι κτηνοτροφικές μονάδες, στην προκείμενη περίπτωση σταύλοι αγελάδων. Οι κοπριές, που συνήθως απορρίπτονται κοντά στη μονάδα, είναι γόνιμα μαιευτήρια εντόμων που με τη σειρά τους προσελκύουν δεκάδες είδη εντομοφάγων ζώων - πουλιά, ερπετά και θηλαστικά - που και αυτά συντηρούν τους ανώτερους τροφικούς κρίκους. Οι κτηνοτρόφοι θεωρούν τους ποικίλους «επισκέπτες», ακόμα και τους μεγαλύτερους, σαν μέρος του ζωικού κεφαλαίου της περιοχής τους και δεν τους ενοχλούν.
Για τους παραπάνω λόγους, το αγροδασικό τοπίο της Καστοριάς συνιστά ένα μεγάλο καταφύγιο της άγριας ζωής, προσελκύοντας και συντηρώντας δεκάδες είδη θηλαστικών και πουλιών, μερικά από τα οποία θα δούμε παρακάτω.
Τα θηλαστικά
Τα θηλαστικά του αγροτικού περίγυρου έχουν σωρεύσει εμπειρίες χιλιετιών σε σχέση με την αθρώπινη δραστηριότητα και ξέρουν και να την αξιοποιήσουν και να αποφεύγουν τις συγκρούσεις. Τα μεγαλύτερα ζώα είναι κυρίως σαρκοφάγα που προσελκύονται από την πυκνή και διαρκή παραμονή εντόμων και την συνεπακόλουθη παρουσία εντομοφάγων και σποροφάγων ζώων. Τα πιο χαρακτηριστικά σαρκοφάγα της Βόρειας Ελλάδας είναι η Αλεπού, ο Αγριόγατος, το Κουνάβι, η Νυφίτσα και ο Ασβός. Ο Λύκος και η Αρκούδα κινούνται στην περίμετρο αυτών των οικοσυστημάτων, έτοιμοι να τα διασχίσουν όταν οι συνθήκες είναι ιδιαίτερα ελκυστικές.
Αγριόγατος κοντά στο Άργος Ορεστικό
(πατήστε για μεγέθυνση)
Αγριόγατος κοντά στο Άργος Ορεστικό
Τα δυο πιο στενά συνδεδεμένα με τον αγροτικό χώρο θηλαστικά είναι ο Ασβός και ο Αγριόγατος. Ο Ασβός έχει αυστηρά νυκτόβιες συνήθειες - άλλωστε η τροφή του αποτελείται κυρίως από μικρούς ζωικούς οργανισμούς που ενεργοποιούνται υπό την υγρασία ή την κάλυψη της νύχτας - και έτσι τον συναντάμε πολύ σπάνια. Αντίθετα, ο Αγριόγατος κινείται τόσο τη νύχτα, θηρεύοντας τρωκτικά, όσο και τη μέρα, αναζητώντας πουλιά. Μια από τις αγαπημένες λείες του Αγριόγατου είναι οι κορυδαλλοί και οι τσιφτάδες. Το μικρό αιλουροειδές ξέρει να κινείται αθόρυβα και αόρατα ανάμεσα στους ξερούς βλαστούς, κάνοντας ελιγμούς με χαμηλωμένα τα σκέλη των ποδιών και τη λεκάνη, μέχρι να φτάσει σε απόσταση άλματος από τα πουλιά, που σκαλίζουν αμέριμνα τα λασπωμένα χώματα. Αν και ο βαθμός επιτυχίας είναι μικρός, ο Αγριόγατος επιμένει από το ξημέρωμα μέχρι νωρίς το πρωί, οπόταν και θα καταφύγει στις κοντινές συστάδες και τις ρεματιές.
Από το σούρουπο μέχρι το ξημέρωμα, οι Αλεπούδες (Vulpes vulpes) ελέγχουν προσεκτικά όλο το χώρο
(πατήστε για μεγέθυνση)
Από το σούρουπο μέχρι το ξημέρωμα, οι Αλεπούδες (Vulpes vulpes) ελέγχουν προσεκτικά όλο το χώρο
Η στρατηγική της Αλεπούς περιλαμβάνει λιγότερο την ενέδρα και περισσότερο την έρευνα. Το πανέμορφο ζώο περιηγείται από χωράφι σε συστάδα και από ρεματιά σε βραχάκια, εξετάζοντας συστηματικά κάθε τι που μυρίζει, θροΐζει, κινείται ή εξέχει. Η Αλεπού διανύει δεκάδες χιλιόμετρα μέσα στο αγροτικό τοπίο, σε διαδρομές που περιλαμβάνουν φυσικούς και τεχνητούς δρόμους και γειτονεύουν με παλιά και ενεργά υποστατικά, οπωρώνες, σκουπιδότοπους ή συγκεντρώσεις νερού και αποφεύγουν θέσεις με σκυλιά, φωτισμένα κτήρια και κυκλοφοριακούς φόρτους.
Σκίουρος (Sciurus vulgaris) σε γέρικες καρυδιές
Πέραν των σαρκοφάγων, ο χώρος των αροτριαίων καλλιεργειών προσελκύει το Ζαρκάδι, που λατρεύει τα νεαρά δημητριακά και το Αγριογούρουνο, που φτάνει εδώ μαζικά μετά το θερισμό, για να συλλέξει τους περισσευάμενους σπόρους. Και τα δύο αυτά ζώα φτάνουν από τα καταφύγια τους το λυκόφως, ακολουθώντας την παρυφή του δάσους και διασχίζουν τα χωράφια ανάμεσα σε δυο συστάδες, διαταράσσοντας την κυματιστή διχρωμία των σιτηρών με τις σκούρες γραμμές της τροχιάς τους. Με το πρώτο φως θα εξαχνωθούν μαζί με τη βραδινή δρόσο.
Στους οπωρώνες, κυρίως τις καρυδιές και τις καστανιές, συναντάμε τον ημερόβιο Σκίουρο, που πηδά από κλαδί σε κλαδί καλά κρυμένος στις φυλλωσιές, μέχρι να έρθει ο Νοέμβρης για να τον αποκαλύψει ζωηρό και κοκκινοτρίχη να μαζεύει βιαστικός τις τελευταίες θερμίδες πριν την αδράνεια του Χειμώνα.
Τα πουλιά
Αναμφίβολα, η ομάδα με την πολυπληθέστερη και εμφανέστερη παρουσία στην αγροτική ζώνη είναι τα πουλιά. Εδώ θα συναντήσουμε μια ατελείωτη ποικιλία μεγεθών και προσαρμογών, από τις εξοικειωμένες με την χαοτική ανθρώπινη δραστηριότητα Κουρούνες και Καρακάξες μέχρι τα καθεαυτό είδη του δάσους, αρπακτικά και στρουθιόμορφα, που διαχειμάζουν στην περιοχή.
Οι Τσιφτάδες (Miliaria calandra) συνωστίζονται στους θάμνους γύρω από τα οργωμένα χωράφια
(πατήστε για μεγέθυνση)
Οι Τσιφτάδες (Miliaria calandra) συνωστίζονται στους θάμνους γύρω από τα οργωμένα χωράφια
Το Χειμώνα, το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό των φτερωτών επισκεπτών είναι ο σχηματισμός σμηνών: είδη όπως το Ψαρόνι, ο Κατσουλιέρης, ο Τσιφτάς, ο Σπίνος, η Καρδερίνα, το Σιρλοτσίχλονο ακόμα και τα σπουργίτια, που το Καλοκαίρι μπορεί να κινούνται σε χαλαρές ομάδες ή και μεμονωμένα, συσπειρώνονται σε μεγάλα σμήνη και κινούνται ταυτόχρονα, απαντώντας σε αόρατα μηνύματα εφόδου ή συναγερμού. Οι συγκεντρώσεις τους αντιπροσωπεύουν μια υπολογίσιμη βιομάζα, ακόμα και όταν μιλάμε για μικροπούλια με ασήμαντο βάρος.
Τα Βραχοκιρκίνεζα (Falco tinnunculus) είναι θηρευτές ευρέως φάσματος: το Καλοκαίρι κυνηγούν έντομα και σαύρες, το Χειμώνα βολεύονται με μικροπούλια και καρπούς
Οι πολύβουες αυτές κοινότητες των στρουθιόμορφων προσελκύουν τα ιπτάμενα αρπακτικά, όπως το επιδέξιο Ξεφτέρι και το ταχύτατο Δεντρογέρακο που περιμένουν στις κοντινές συστάδες για να εφορμήσουν στα είδη που βόσκουν στο έδαφος και ειδικά στους κορυδαλλούς που έχουν σχετικά αργή εκκίνηση. Το στρατήγημα του αιφνιδιασμού είναι αρκετά αποτελεσματικό και το υιοθετεί ακόμα και η σχετικά αδέξια Γερακίνα, που πάντως προτιμά να εποπτεύει το πεδίο από στύλους ή κορυφές δέντρων. Το Βραχοκιρκίνεζο, που εδώ διεκπεραιώνει το βιολογικό κύκλο του χωρίς τα βράχια που επισημαίνει το όνομά του, παραμένει όλο το χρόνο γύρω από τις καλλιέργειες, ξέροντας ότι κάθε εποχή θα του προσφέρει τις ανάλογες ευκαιρίες. Αντίστοιχα, τις νύχτες, ο Νανόμπουφος και η Κουκουβάγια περιπολούν γύρω από τα χωράφια ξεσηκώνοντας τα κοιμισμένα πουλιά.
Ένα εμβρόντητο Ξεφτέρι (Accipiter nisus), μετά από αποτυχημένη εφόρμηση σε κατσουλιέρηδες
Για τα πουλιά, οι γεωργικές εκτάσεις γίνονται πολύ πιο ελκυστικές από το τέλος του Φθινοπώρου μέχρι την αρχή της Άνοιξης: είναι μια περίοδος όπου οι γεωργικές εργασίες μπαίνουν στην ετήσια αδράνεια ανάμεσα στην τελευταία άρωση και την πρώτη σπορά. Τα οργωμένα χωράφια πλαισιώνονται από κτήματα σε αγρανάπαυση ή απλώς εγκαταλελειμένα, ένας συνδυασμός ασφάλειας για τα πουλιά, που στην παραμικρή ενόχληση θα καταφύγουν στις χαμηλές «ζούγκλες» των αγροστωδών και των θαμνίσκων.
Μαυρολαίμης (Saxicola rubicola) στη βροχή
Ανάμεσα στα πουλιά που επισκέπτονται τα χωράφια το χειμώνα θα δούμε Φάσσες, Φασσοπερίστερα, Κάργιες και Κοράκια, ενώ πολλά στρουθιόμορφα παραμένουν όλο το χρόνο: Μαυρολαίμηδες (Saxicola rubicola) και Θαμνοφυλλοσκόποι (Phylloscopus trochilus) σταθμεύουν στους θάμνους που έχουν περισωθεί γύρω από μια ασυνέχεια ή τομή του τοπίου.
Φασσοπερίστερο (Columba oenas)
Τα χωράφια που βρίσκονται σε χαμηλότερα επίπεδα συχνά πλημμυρίζουν από τα άφθονα κρημνίσματα του Φθινοπώρου και αποικούνται από τυπικά φυτικά είδη των υγρών λιβαδιών, σαρκώδη ζιζάνια και διάφορα αγκαθωτά φυτά που όλα μαζί συνθέτουν ένα χαμηλό αλλά πολύ πυκνό όροφο μέσα στον οποίο κινούνται κρυπτικά διάφορα είδη στρουθιόμορφων, όπως η Λιβαδοκελάδα (Anthus pratensis) και ο Κατσουλιέρης (Galerida cristata).
Λιβαδοκελάδα (Anthus pratensis)
Ωστόσο, η χειμερινή παύση των γεωργικών δραστηριοτήτων δεν σημαίνει ότι το αγροδασικό σύστημα παραμένει χωρίς όχληση. Κατ' αρχάς, ο χώρος κερματίζεται ολοένα περισσότερο, καθώς κάθε χρονιά κάτι καινούργιο έρχεται να διασπάσει τη συνοχή του: νέες αγροτικές αποθήκες, σταύλοι, αγροτικοί δρόμοι, κτίσματα και θέσεις αναψυχής δημιουργούνται ασταμάτητα - ενώ άλλα δίπλα τους φθίνουν με αργό ρυθμό. Τέλος, ο χώρος οχλείται συστηματικά από το κυνήγι, που εδώ εμφανίζεται εποχούμενο και καθημερινό, καθώς δεν υπόκειται στους περιορισμούς απόστασης και βατότητας των ορεινών ζωνών.
Θαμνοφυλλοσκόπος (Phylloscopus trochilus)
Συμπερασματικά, το αγροδασικό τοπίο της περιοχής, δηλαδή το χερσαίο μέρος της λεκάνη της Καστοριάς, συνιστά ένα σύστημα φυσικών και τεχνητών βιοτόπων που αν και εμφανίζει τοπιολογικά χαρακτηριστικά μάλλον κοινότυπα για τη Βόρεια Ελλάδα, αποτελεί ένα σπουδαίο οικολογικό κρίκο στο περιβαλλοντικό σύστημα της Δυτικής Μακεδονίας καθώς συνδυάζει την υψηλή βιοποικιλότητα με το πολυσχιδές ανάγλυφο και τη μεγάλη μωσαϊκότητα.
Οι Κατσουλιέρηδες (Galerida cristata) σκαλίζουν ασταμάτητα ανάμεσα στις αυλακιές της άρωσης ανασύροντας οτιδήποτε μπορεί να φαγωθεί
Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος
topoguide greece
ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
ΚΑΙ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
Ο οδηγός Καστοριά topoguide προτείνει και καθοδηγεί τον πεζοπόρο σε πάνω από 60 πεζοπορικές και ορειβατικές διαδρομές στην περιοχή της Καστοριάς. Οι προτάσεις αυτές περιλβαμβάνουν όλες τις γνωστές, σηματοδοτημένες και μη, ορειβατικές διαδρομές της περιοχής των δήμων Καστοριάς και Άργους Ορεστικού. Πέραν των πεζοπορικών πληροφοριών, ο οδηγός επιλέγει και προτείνει διαδρομές κατάλληλες για την παρατήρηση και ερμηνεία της φύσης, πορείες δηλαδή που κινούνται στους βιοτόπους των θηλαστικών και των πουλιών και στην περιοχή σπάνιων φυτών.
Ο οδηγός Καστοριά topoguide είναι διαθέσιμος για συσκευές Android μέσα από την εφαρμογή πεζοπορικών και φυσιολατρικών οδηγών topoguide Greece από το Play Store. Ο οδηγός Καστοριά topoguide βρίσκεται στην ομάδα της Βόρειας Ελλάδας.
Ο οδηγός Καστοριά topoguide είναι επίσης διαθέσιμος για συσκευές iOS (iPhone και iPad) μέσα από τη γενική εφαρμογή πεζοπορικών και φυσιολατρικών περιοχών Topoguide Greece. Βρείτε τον οδηγό Καστοριάς topoguide στην ομάδα της Βόρειας Ελλάδας και προμηθευτείτε τον ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.
Εξοπλισμένοι με το μοναδικό σήμερα οδηγό για τα μονοπάτια και τη φύση της Καστοριάς, εξερευνήστε άφοβα την πανέμορφη αυτή περιοχή.