Νοσοκομείο του Αρχηγείου του Γράμμου
Νοσοκομείο του Αρχηγείου
του Γράμμου
Ανάμεσα στα πολλά αξιοθέατα του Γράμμου, μείζονα θέση κατέχουν τα υλικά και άυλα μνημεία της εποχής του Εμφυλίου και ειδικότερα τα αμυντικά ή άλλα κτίσματα που άφησε πίσω του ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ). Πολυβολεία, αμπρί, χαρακώματα, αλλά και σχολεία, αποθήκες πυρομαχικών και εξοπλισμού, κτίρια στρατωνισμού, διοίκησης, τηλεπικοινωνιών και εστίασης είναι διάσπαρτα σε όλο το χώρο που κατείχε ο ΔΣΕ στην περιοχή από το δυτικό Γράμο μέχρι το Βίτσι.
Σκαρίφημα της δομής του Νοσοκομείου
Πατήστε για μεγέθυνση
Σκαρίφημα της δομής του Νοσοκομείου
Σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, από την εποχή που το είδος στάθηκε όρθιο, άρθρωσε και σκέφτηκε, η ενέργεια που επισημαίνει την είσοδο του κτήνους στον πολιτισμό δεν είναι η επινόηση των όπλων ή της φωτιάς αλλά η περίθαλψη, δηλαδή η στιγμή που το δίποδο σκύβει να συνδράμει το ομοειδές του που τραυματίστηκε ή νοσεί.
Αντίστοιχα, η προσπάθεια που συμπυκνώνει την υπέρτατη και αναμφισβήτητη πολιτισμική συνεισφορά του ΔΣΕ στη συγκεκριμένη εποχή και τόπο είναι η οργάνωση υποδομών νοσηλείας και υγείας, που πήραν τη μορφή είτε μικρών δομών πρώτων βοηθειών και βασικών ιατρικών υπηρεσιών, είτε μεγαλύτερων συγκροτημάτων, που προσεγγίζουν την οργάνωση ενός πραγματικού νοσοκομείου. Τόσο οι μικρές δομές, όσο και τα νοσοκομεία, αν και δημιουργήθηκαν με κύριο σκοπό να υποδεχθούν τους τραυματίες των μαχών, ήσαν ανοικτά και προς τους κατοίκους των χωριών. Έτσι την εποχή εκείνη τα ιατρεία και τα νοσοκομεία αυτά ήσαν οι πρώτες και μοναδικές δομές υγείας στο εσωτερικό της ορεινής και παραμεθόριας περιμέτρου, όπου κυρίως άνθισε και εγκαταστάθηκε ο ΔΣΕ.
Η αναμνηστική πλάκα στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ
Τα δύο κύρια νοσοκομεία που λειτούργησαν στην ΒΔ Μακεδονία είναι του Γράμμου και των Πρεσπών. Και τα δύο δημιουργήθηκαν ως κορυφαία στάδια παλιότερων, μικρότερων και λιγότερο αποτελεσματικών δομών, τις οποίες ενσωμάτωσαν ή αντικατέστησαν. Συγκεκριμένα, μεχρι το 1947, οι υποδομές περίθαλψης ήσαν διασπαρμένες στα χωριά Σλήμνιτσα (Τρίλοφο), Μονόπυλο και Γιαννοχώρι, μια μικρή εγκατάσταση είχε ήδη δημιουργηθεί στο φαράγγι της Γράμμοστας.
Τα ερείπια ενός από τα κεντρικά κτίρια του Νοσοκομείου του ΔΣΕ
Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ στο Γράμμο σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε την Άνοιξη του 1948 με τα μέσα που παρείχε ο τόπος - πέτρα και ξύλο - σε κρυπτική τοποθεσία, στην ανατολική πλευρά της κορυφής Σκάλα. Η θέση βρισκόταν πολύ κοντά στο διάσπαρτο συνοικισμό κτηνοτρόφων και υλοτόμων Λιανοτόπι, αλλά και στη Βλαχόστρατα, την πανάρχαιη λεωφόρο των Βλάχων και Σαρακατσάνων νομάδων, τελευταίο στάδιο της διαδρομής τους από τα χειμαδιά προς τα θερινά λιβάδια της Γράμμοστας.
Τα λείψανα μιας υπόγειας αποθήκης τροφίμων
Το νοσοκομείο καταλάμβανε δύο διακριτές θέσεις εκατέρωθεν της Βλαχόστρατας: η κύρια εγκατάσταση βρισκόταν ψηλότερα και αποτελείτο από μια μεγάλη ομάδα κτιρίων, ενώ μια πολύ μικρότερη βρισκόταν χαμηλά, κοντά στο φράγγι της Γράμμοςτας και μπροστά στη μεγάλη σπηλιά της Σκάλας, την οποία και χρησιμοποιούσε ως απυρόβλητο έσχατο καταφύγιο. Είναι αυτή η δεύτερη εγκατάσταση που έγινε γνωστή ως "Νοσοκομείο Ανταρτών" στο Γράμο, κυρίως λόγω της έλξης που ασκεί η εικόνα της σπηλιάς με τις στοιχειώδεις ξύλινες διαρρυθμίσεις που έχουν περισσωθεί.
Ένας από τους θαλάμους νοσηλείας
Ωστόσο το νοσοκομείο της σπηλιάς, που λέγεται πλέον Μικρό Νοσοκομείο, ήταν απλά μια απομακρυσμένη πτέρυγα του κύριου συγκροτήματος, το οποίο αποτελείτο από τριάντα περίπου κτίσματα. Το κύριο νοσοκομείο, που λεγόταν Νοσοκομείο του Αρχηγείου του Γράμμου, καταλάμβανε μια ζώνη στα 1400 μ περίπου, με ήπιες κλίσεις, που επέτρεπαν την κατασκευή κτιρίων χωρίς βαριές διαμορφώσεις του εδάφους και την εύκολη επικοινωνία μεταξύ των επιμέρους ιατρείων, θαλάμων νοσηλείας και βοηθητικών χώρων. Το νοσοκομείο υπηρετείτο από αρκετούς γιατρούς και μεγάλο αριθμό νοσηλευτών και βοηθητικού προσωπικού και πλαισιωνόταν από ισχυρή φρουρά.
Το όλο συγκρότημα ήταν οργανωμένο σε τρεις τομείς, που σήμερα αποκαλούνται βόρειος, μεσαίος και νότιος. Όλη η περιοχή καλυπτόταν από ψηλό δάσος μαυρόπευκων, που έκανε τα κτίρια πρακτικά αόρατα από αέρος, και προστατευόταν από ισχυρά πυροβολεία και αντιαεροπορικά, γαντζωμένα στην κορυφή της Σκάλας.
Εσωτερικά του χώρου, είχαν κατασκευαστεί ειδικά βαθιά αμπρί, όπου μετέφεραν τους βαριά τραυματισμένους σε περίπτωση ανάγκης, ενώ μια αλληλλουχία από σιγμοειδή χαρακώματα επέτρεπαν τη σχετικά ασφαλή μετακίνηση του προσωπικού, ακόμα και υπό κρίσιμες καταστάσεις. Η όλη υποδομή έφτασε να εξυπηρετεί ταυτόχρονα 1.200 νοσηλευόμενους. Την ευθύνη του νοσοκομείου είχε ο υπουργός Υγείας της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, Πέτρος Κόκκαλης, αρχίατρος ήταν ο Νώντας Σακελαρίου, χειρούργος ο Γιώργος Τζαμαλούκας και διευθυντής ο Στέφανος Χουζούρης.
Το χαράκωμα επικοινωνίας γύρω από ένα σύμπλεγμα θαλάμων
Διακρίνεται η χαρακτηριστική σιγμοειδής χάραξη
Σήμερα κατά χώραν διακρίνονται οι θεμελιώσεις και ο βασικός σκελετός των πεσσών, πάνω στους οποίους στηρίζονταν το δάπεδο και η ανωδομή ενός ξύλινου οικήματος, φτιαγμένου από κορμούς. Τα κτίρια είναι διασπαρμένα μέσα στο δάσος ακολουθώντας μια αφανή σήμερα δομή, καθώς τα κύρια στοιχεία ροής - δρομάκια, καλωδιώσεις, σωληνώσεις κλπ - έχουν καταστραφεί ή αποσυντεθεί. Σε κάποια κτίρια έχει αναγνωριστεί ο αρχικός ρόλος τους- χειρουργείο, κτίριο διοίκησης κλπ - ενώ τα περισσότερα θεωρούνται απλοί θάλαμοι. Έχουν εντοπιστεί επίσης τα μαγειρεία και οι αποθήκες τροφίμων.
Πλάνο προσπέλασης του χώρου του Νοσοκομείου του ΔΣΕ
Πατήστε για μεγέθυνση
Πλάνο προσπέλασης του χώρου του Νοσοκομείου του ΔΣΕ
Είναι επίσης γνωστό ότι στο παρακείμενο ρέμα, που προμήθευε με νερό το νοσοκομείο, είχε κατασκευαστεί γεννήτρια που ηλεκτροδοτούσε τις κύριες εγκαταστάσεις.
Το νοσοκομείο λειτούργησε υπό απόλυτη μυστικότητα - οι τραυματίες παραδίδονταν σε απόμακρη θέση και κανείς εκτός του τοπικού προσωπικού δεν πλησίαζε στο χώρο - και δεν αποκαλύφθηκε ποτέ. Εκκενώθηκε την περίοδο του Ελιγμού στο Γράμμο (Αύγουστος 1948), οπόταν το σύνολο των μονάδων που βρικόντουσαν δυτικά του Νεστορίου συμπτύχθηκαν στο Βίτσι. Την επόμενη χρονιά, το 1949, και αφού έλιωσαν τα χιόνια, το νοσοκομείο λειτούργησε για λίγους μήνες στην ίδια θέση. Το Καλοκαίρι του 1949 όμως ξεκίνησε οι μεγάλη Μάχη του Γράμμου και οι δομές περίθαλψης μεταφέρθηκαν στον Αμάραντο και στους Χιονιάδες του Ανατολικού Γράμμου, κοντά στο τότε κύριο μέτωπο.
Η θέση είναι σήμερα προσπελάσιμη από το Λιανοτόπι, με δασικό δρόμο και μονοπάτι, που και τα δύο οδηγούν σε ένα μικρό πλέγμα μονοπατιών μέσα στο χώρο του νοσοκομείου. Στα μονοπάτια υπάρχει μια βασική σήμανση με κόκκινα σημάδια, ενώ τα κτίρια, που έχουν αποκαλυφθεί από εθελοντές του ΚΚΕ, φέρουν μια προσωρινή αρίθμηση. Στο πλαίσιο προγράμματος του Δήμου Νεστορίου με σκοπό την οργάνωση ενός θεματικού πάρκου, μελετώνται παρεμβάσεις βελτίωσης της προσπέλασης και τοποθέτηση υλικού ερμηνείας και πληροφόρησης.
Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος
Σχέδια και χάρτες: ΚΚΕ
topoguide Greece
Οδηγός του Γράμμου
Ο οδηγός Γράμμος topoguide είναι διαθέσιμος για συσκευές Android ως μία απο τις δεκάδες διαθέσιμες περιοχές της Ελλάδας, μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide Greece. Ο Γράμμος περιλαμβάνεται στην ομάδα της Βόρειας Ελλάδας. Αποκτήστε τον οδηγό του Γράμμου ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.
Ο οδηγός Γράμμος topoguide είναι επίσης διαθέσιμος για συσκευές iOS (iPhone και iPad) μέσα από την γενική εφαρμογή πεζοπορικών περιοχών Topoguide Greece. Αποκτήστε τον οδηγό του Γράμμου ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή, κάνοντας τη σχετική αγορά από την ομάδα της Βόρειας Ελλάδας.