Χλωρίδα της Μάνης

Φωτογραφίες και κείμενο: Τ. Αδαμακόπουλος

Η γεωγραφική υπόσταση της Μάνης, που απλώνεται από το επίπεδο τη θάλασσας μέχρι τη δυτική πλευρά της οροσειράς Ταΰγετου, Ζυγού και Σαγγιά, συγκεράζει έναν μεγάλο αριθμό μορφολογικών στοιχείων αρθρωμένα σε μια συγκλονιστική αλληλουχία.

Μια απέραντη ακτογραμμή, στο μεγαλύτερο μέρος της στεφανωμένη με πανύψηλες ορθοπλαγιές, δίνει τη συνέχεια σε ένα ταραγμένο "πεδινό" χώρο, όπου η βλάστηση αγωνίζεται να στεριώσει μέσα στους συνεκτικούς βραχώνες που φτάνουν μέχρι τους πρόποδες των πρώτων κορυφών, αυλακωμένων από βαθιές χαράδρες, που και αυτές σβήνουν μέσα στο δαίδαλο πολυάριθμων κορυφών, σημαδεμένες στο βορρά από την επίδραση του χιονιού και στο νότο από το μακρύ, άνυδρο καλοκαίρι.

Αυτό το ανάγλυφο, σε συνδυασμό με την προαιώνια και βαθειά ανθρώπινη επίδραση, έχουν δημιουργήσει ένα αδιάλειπτο μωσαϊκό τοπίων, μέσα στο οποίο έχει αναπροσδιοριστεί μια ανάλογη βλάστηση και χλωρίδα, δίνοντας δεκάδες σπάνιους και μοναδικούς τύπους.

Το χαϊδεμένο παιδί της βιογεωγραφίας

Ίσως ο πιο σημαντικός παράγοντας που συνεισφέρει στη μεγάλη βιοποικιλία της Μάνης είναι η αξιοπρόσεκτη βιογεωγραφική θέση της. Τα ιδιαίτερα είδη που συναντάμε εδώ μοιάζουν να "εγκλωβίστηκαν" στο "ταξίδι" τους προς το νότο, σταματώντας στο Ταίναρο και τον Μαλέα, ενώ άλλα είδη έχουν "αφήσει" πληθυσμούς στην Κρήτη και στα ενδιάμεσα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα ή στην Ελαφόνησο.

Έτσι το υποείδος peloponnesiacum του Allium circinnatum εμφανίζεται στα δύο ακρωτήρια του Ταινάρου και του Μαλέα, καθώς και στην Ελαφόνησο και τα Αντικύθηρα, έχοντας έναν στενό συγγενή στην Κρήτη. Αντίθετα, το Allium maniaticum είναι στενό ενδημικό της περιοχής του Γερολιμένα, όπου έχει βρεθεί σις σχισμές των ασβεστολιθικών μετώπων των εκεί ρηγμάτων. Η Ballota pseudodictamnus φύεται μόνο στην Πελοπόννησος και την Κρήτη, όπως και η πανέμορφη Tulipa goulimyi, που θα τη βρούμε στη Μάνη, τον Μαλέα, την Ελαφόνησο, τα Κύθηρα και την περιοχή της Φαλάσαρνας. Παρόμοια εξάπλωση έχει και η Asperula taygetea, που θα την βρούμε μόνο στην Πελοπόννησο, τα Κύθηρα και τη δυτική Κρήτη.

Μερικά από τα φυτά της περιοχής είναι γνωστά και από λίγες θέσεις εκτός Πελοποννήσου, όπως η Scaligeria moreana που εκτός από τις χαράδρες του Σαγγιά και του Ταϋγέτου έχει βρεθεί και σε ανάλογα περιβάλλοντα στα νησιά του Ιονίου. Ωστόσο, πολλά έχουν πολύ τοπική κατανομή: Η Brassica cretica (υποείδος laconica) ενδημεί μόνο στη Μάνη, τον Μαλέα και τα βουνά του νότιου Πάρνωνα. Το Helichrysum taenari απλώνει τους ξυλώδεις βλαστούς του στα βράχια του Ταινάρου και του Μαλέα. Το Onosma sangiasense είναι ενδημικό του Σαγγιά και του Ταινάρου, ενώ ο Stachys canescens απαντάται σε όλη τη Μεσσηνιακή Μάνη και τον Ταΰγετο. Η εντυπωσιακή Silene integripetala (υποείδος integripetala), που είναι άφθονη στη Μάνη, φτάνει μέχρι τα προβούνια του Πάρνωνα, ενώ το Hymenonema laconicum είναι γνωστό από διάφορες θέσεις της Νότιας Πελοποννήσου. Η Fritillaria davisii, που προαναφέραμε, πρωτο-περιγράφτηκε από την περιοχή της Αερόπολης και έχει σποραδική εμφάνιση από την Καρδαμύλη μέχρι το Ταίναρο. Τέλος, ενδημικός της νότιας Πελοποννήσου είναι και ο Crocus goulimyi, που θα τον βρούμε μετά τα μέσα του φθινοπώρου στα μικρά βουνά από Γύθειο μέχρι Αρεόπολη.

Ζώντας ανάμεσα στο αλάτι και το βράχο

Από την Καλαμάτα, την αρχαία μεσσηνιακή πρωτεύουσα, και μέχρι το ακρωτήρι των Κιτριών, στο χώρο δηλαδή της Αβίας, συναντάμε μια αλληλουχία παραλιών με έντονη κατοίκηση και ανθρώπινη δραστηριότητα, όπου παρεμβάλλονται μικρές και μεγαλύτερες νησίδες παράκτιας φυσικής βλάστησης. Ανάμεσα στα άλλα αλόφυτα της ζώνης αυτής θα βρούμε το στενο-ενδημικό είδος Limonimum messeniacum.

Νοτιότερα, κατά μήκος της στενής κρηπίδας που δέχεται έντονα την επίδραση του θαλάσσιου ψεκασμού, θα βρούμε εξειδικευμένες αλοανθεκτικές φυτοκοινωνίες, που συντίθενται κυρίως από κρίταμο Crithmum maritimum, το σύνθετο Limbardia crithmoides και διάφορα λιμόνια (Limonium sp.), με προεξέχον το στενότοπο ενδημικό Limonium kardamylii, τη φρανκένια Frankenia hirsuta και άλλα. Κοντά στον Άγιο Νικόλαο, η ακτή βρίσκεται ακριβώς στα όρια την πλημμυρίδας: σε αυτή την υψηλής αλατότητας ζώνη καταφέρνει να αναπτυχθεί μόνο ο εξόχως εξειδικευμένος αλοφυτικός θάμνος Arthrocnemum macrostachyum.

Από την Αρεόπολη μέχρι το λαιμό του Ταινάρου, η ακτογραμμή σχηματίζεται από τα μέτωπα διαδοχικών ρηγμάτων, όπως μαρτυρούν τα συνεχή βράχινα τείχη της ακτής. Η βλάστηση εδώ είναι τυπική μεσογειακή και συντίθεται από ξεροφυτικούς θάμνους, με επικρατέστερο το πουρνάρι, το σχίνο και τους αγκαθωτούς θάμνους. Η περιπλάνηση στα δύσβατα αυτά μέρη μπορεί να αποκαλύψει μικρά "διαμάντια", όπως το εξαιρετικά τοπικό Allium maniaticum στα βράχια του Γερολιμένα.
Η χερσόνησος του Ταινάρου έχει μικρότερες κλίσεις, αλλά η ακτή είναι πάντα κρημνώδης: εδώ επίσης η παράκτια βλάστηση βρίσκεται σε συνεχή επαφή με το θαλασσινό νερό και συνοψίζεται σε λίγα ανθεκτικά στην αλατότητα είδη. Μοναδική διαφοροποίηση είναι οι λίγες αμμώδεις παραλίες, που ανάμεσα στις διαστακτικές θίνες θα βρούμε θύλακες από αμμόφιλα είδη όπως η Euphorbia paralias, το κάπως ευμεγέθες Medicago marina, η όμορφη Cakile maritima και η μικρή Medicago littoralis - όλα τα ονόματα των ειδών περιέχουν την έννοια της ακτής.

Ο κόσμος της ελιάς

Στη Μάνη, η ζώνη του μεσογειακού θαμνώνα, από τη στέψη των παράκτιων βράχων μέχρι τους πρόποδες των βουνών, έχει σημαδευτεί από την προσπάθεια του ανθρώπου να ενσωματώσει στο αφιλόξενο τοπίο την ελιά. Η ελιά, ως αυτοφυές δέντρο της Μεσογειακής περιοχής, έχει συμβιβαστεί με το φτωχό περιβάλλον, ενώ παράλληλα δεν έχει ιδιαίτερες καλλιεργητικές απαιτήσεις. Ως αποτέλεσμα, ο ελαιώνας στη Μάνη συγκροτεί ένα μικρο-οικοσύστημα με αξιόλογη φυσικότητα μέσα και γύρω από το οποίο θα βρούμε πολλά άγρια ψυχανθή, ορχιδέες και δεκάδες άλλα είδη αγριολούλουδων, όπως και πολλά βολβώδη, ανάμεσα στα οποία τα τοπικά ενδημικά Scilla messeniaca, Fritillaria davisii και Colchicum psaridis.

Νερό και πέτρα

Τόσο οι απότομες δυτικές πλαγιές του Ταΰγετου και του Ζυγού, όσο και οι πολύ λιγότερο εντυπωσιακές πλαγιές του Σαγγιά είναι αυλακωμένες από μικρες και μεγαλύτερες χαράδρες, που συχνά έχουν τη μορφή φαραγιού με βραχώδη πρανή. Στις χαράδρες αυτές, το νερό εμφανίζει περιοδικό και χειμαρρώδη χαρακτήρα και χάνεται εύκολα στο διάτρητο ασβεστολιθικό πέτρωμα της κοίτης.

Τα πρανή των φαραγγιών αυτών, αλλά και οι αναρίθμητες διάσπαρτες βραχώδεις εξάρσεις και ορθοπλαγιές, φιλοξενούν εξειδικευμένες φυτοκοινωνίες, που αποτελούνται από χασμοφυτικές μορφές Μεσογειακών θάμνων, όπως οι δενδρώδεις γαλατσίδες Euphorbia dendroides, μαζί με αποκλειστικά βραχόβιους ημίθαμνους και πόες, όπως είδη των γενών Campanula και Stachys, η σπανιότατη και τοπική ενδημική Lithodora zahnii, το κομψό Thalictrum orientale, το λαμπερό κίτρινο Erysimum corinthium και πολλά άλλα.

Ο μεσογειακός θαμνώνας

Αφήνοντας το μακρύ κράσπεδο της "πεδινής" Μάνης και κερδίζοντας υψόμετρο, η ελιά χάνει σταδιακά την κυριαρχική θέση της στη διαμόρφωση του τοπίου και η τυπική θαμνώδης Μεσογειακή (μακκία) βλάστηση γίνεται ξανά συμπαγής. Το βόρειο τμήμα της δυτικής Μάνης καλύπτεται από ένα αδιαπέραστο τείχος από πουρνάρια, σκίνα, χαρουπιές, κουτσουπιές, μυρτιές, κουμαριές, ρείκια και ασπαλάθους, ενώ νότια της Στούπας και μέχρι τη Βάθεια θα βρούμε κυρίως εγκαταλελειμένες αγροτικές εκτάσεις, διαμορφωμένες σε πεζούλες, που έχουν γεμίσει από τους τυπικούς προσκεφαλαιόμορφους και μη θάμνους των φρυγάνων, όπως η αστοιβή, το αχινοπόδι, οι λαδανιές, το θυμάρι, η ασφάκα, η φασκομηλιά, ο απήγανος, τα στουρέκια, το φιτιλάκι και τον Chamaecytisus spinescens (υποείδος creticus). Σε κάποιες θέσεις θα δούμε τις αρτεμισίες Artemisia arborescens να σχηματίζουν σειρές με το θαμπο πράσινο φύλλωμά τους πάνω στις έρημες πεζούλες.

Στη ζώνη αυτή, ανάλογα με την εποχή, θα βρούμε μια πληθώρα από ενδιαφέροντα και συχνά σπάνια φυτά, με πιο εντυπωσιακά τα περίπου 30 είδη ορχιδέας της περιοχής: μερικά είδη ορχιδέας, όπως το Serapias orientalis, κυριολεκτικά κατακλύζουν τις πεζούλες της Μέσα Μάνης. Αλλά και τα υπόλοιπα, πιο συνηθισμένα είδη, βρίσκουν εδώ ιδεώδεις συνθήκες: το έδαφος στις πεζούλες είναι πλουσιότερο και πιο εύφορο από ότι στις γύρω πετροπλαγιές και τα φυτά αναπτύσσουν μεγάλους πληθυσμούς, διατηρώντας παράλληλα υψηλή ποικιλία ειδών.

Μερικά από τα πιο αξιοπρόσεκτα είδη της ζώνης αυτής είναι ο κατακόκκινος Adonis flammea, το ενδημικό της Νότιας Πελοποννήσου Bupleurum greuteri, ο δίανθος Dianthus fruticosus, το ξενικό Freesia refracta που έχει εγκλιματιστεί πλήρως στο τοπίο της Μάνης, ο εντυπωσιακός Galactites tomentosus, ο πρώϊμος Narcissus tazetta και τα ασυνήθιστα Silene fruticosa και Convolvulus pentapetaloides.

Το ορεινό τοπίο

Η αυτοφυής δασική βλάστηση είναι σχεδόν πλήρως απούσα στην χαμηλή ζώνη της Μάνης, με την εξαίρεση τοπικών συστάδων χαλέπιου πεύκης. Σε πιο δροσερές θέσεις και σε μεσαία υψόμετρα θα δούμε να αναπτύσσονται μεμονωμένα δέντρα η μικρές συστάδες πλατάνων και δρυών και μόνο ψηλότερα, στις κορυφές του Καλάθιου όρους, στις πλαγιές του Ταϋγέτου και του Ζυγού, αναπτύσσονται συστάδες ορεινών κωνοφόρων, Κεφαλληνιακής ελάτης και μαυρόπευκων. Στη ζώνη του ελάτου θα συναντήσουμε τα τυπικά είδη ορεινής χλωρίδας της Νότιας Πελοποννήσου, με κυριότερες εκπλήξεις τις δασικές ορχιδέες.

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα γυμνά ορεινά λιβάδια, με τις σάρες και τους βραχώδεις σχηματισμούς της αλπικής ζώνης. Τα ανεμοδαρμένα αυτά τοπία του Ταϋγέτου, όπως και η ανώτερη ζώνη του κατάγυμνου Σαγγιά συγκεντρώνουν τη μεγαλύτερη ποικιλία αξιόλογων φυτών, όπως ο ενδημικός της Νότιας Πελοποννήσου Crocus niveus, η καθαρά ορεινή Gagea amblyopetala και η επίσης ορεινή Anemone blanda. Στο Ζυγό θα βρούμε το ανοιξιάτικο κυκλάμινο Cyclamen rhodium (υποείδος peloponnesiacum), ενώ σε θέσεις με νερά συναντάμε την Saxifraga rotundifolia (υποείδος chrysosplenifolia) και πάνω στα βράχια την Campanula andrewsii.

Περισσότερες πληροφορίες και μια ενδεικτική χαρτογράφηση των ειδών, κυρίως σε σχέση με τις οδικές και πεζοπορικές διαδρομές που μπορεί να κάνει ο περιηγητής της Μάνης, δίνονται στα τέσσερα επιμέρους κεφάλαια για τις Χλωρίδα της Αβίας, τις Χλωρίδα της Καρδαμύλης, τις Χλωρίδα της Αρεόπολης και Χλωρίδα του Ταινάρου.