Τα μοναστήρια της Αβίας

Μονή Αγίου Νικολάου Μαρβίνιτσας

Η μονή Αγίου Νικολάου βρίσκεται στον έρημο συνοικισμό Μαρβίνιτσα (γράφεται και Μαυρίνιτσα, τελευταία μετονομάστηκε σε Δροσοπηγή), που αποτελεί διάδοχο μεσαιωνικής εγκατάστασης στην περιοχή. Κοντά στο μοναστήρι υπάρχουν αρκετές βυζαντινές εκκλησίες, όπως της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Βασιλείου, αμφότερες του 12ου-13ου αιώνα, αλλά και άφθονα σημάδια κατοίκησης της πριν την Τουρκοκρατία περιόδου, όπως κεραμίδες, λείψανα κτισμάτων κλπ.

Έτσι, η λειτουργία της μονής Αγίου Νικολάου ταυτίζεται με την ύπαρξη και την ευρωστία του αγροτικού μικρόκοσμου της περιοχής. Αν και δεν είναι σαφές ποιός ήταν ο ρόλος της μονής μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα, τα ορατά τεκμήρια υποδεικνύουν μία ακμάζουσα μοναστική κοινότητα με πολύπτυχη βιοτεχνική δρατηριότητα από τα τέλη του 17ου μέχρι τα μέσα του 18ο αιώνα.

Το φυσικό και αμυντικό πλαίσιο

Το μοναστήρι έχει κτιστεί κάτω από ψηλούς βράχους, που οριοθετούν και προστατεύουν τη βόρεια και τη δυτική πλευρά του. Ανοιχτή κυρίως προς τα νότια, η μονή έχει σαν ορίζοντά της τον απέραντο ελαιώνα της λεκάνης του Κάμπου, με τον οποίο άλλωστε επικοινωνεί και ευθυγραμμίζεται.

Η θέση της μονής Αγίου Νικολάου και της περιοχής της Μαρβίνιτσας δεν είναι τυχαία: κάτω από το καθολικό, μέσα σε μικρό σπήλαιο και κάτω από τα πλατάνια, αναβλύζει μια πλούσια πηγή. Ακόμα, ο Άγιος Νικόλαος βρίσκεται πολύ κοντά στο σταυροδρόμι των μονοπατιών προς Αλτιμιρά και Κάμπο. Συγκεκριμένα, η μονή βρίσκεται πάνω στο καλντερίμι που ένωνε τα Σωτηριάνικα με την Οροβά και κατ' επέκταση συνέδεε την βόρεια Αβία με τον Κάμπο και περνούσε από το μεσαίο γεφύρι της Κοσκάραγας. Το γεφύρι αυτό ήταν το πιο βολικό και το ασφαλέστερο από τα τρία γεφύρια της χαράδρας: το κάτω (της Σάνταβας) ήταν ευάλωτο, καθότι βρισκόταν σε μια ζώνη επιτάχυνσης της ροής και το πάνω (το Πηγαδιώτικο) ήταν πολύ μακριά.

Το καλντερίμι, εξαιρετικά καλοφτιαγμένο, είναι σχεδόν στο σύνολό του καλά διατηρημένο και εξυπηρετεί την πεζοπορική διασύνδεση της περιοχής. Ο κλάδος που συνέδεε τη Μαρβίνιτσα με τα Αλτομιρά δεν ήταν άλλος από το Μπίλιοβο, το γεωμετρικό καλντερίμι που εξημέρωσε την απόκρημνη πλαγιά και συντόμευσε τη σύνδεση του πεδινού με τον ορεινό κόσμο του Καλάθιου όρους.

Ίδρυση και δομή της μονής Αγίου Νικολάου

Το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου ιδρύθηκε στα τέλη του 11ου αιώνα σε μια ιδιαίτερα προνομιούχα θέση της βάσης του Καλάθιου όρους.

Ο κτηριακός εξοπλισμός του καταλαμβάνει δύο επίπεδα, οριοθετημένα εν μέρει από το φυσικό ανάγλυφο και εν μέρει από τεχνικές διαμορφώσεις. Το καθολικό και ένα ερειπωμένο κτίσμα που ήταν μάλλον ο πύργος της μονής βρίσκονται στο ψηλότερο άνδηρο. Χαμηλότερα συναντάμε την πύλη του μοναστηριού και πέντε ερειπωμένα κτίσματα, που αποτελούσαν τους χώρους διαμονής, εστίασης και αποθήκευσης. Σε ένα από αυτά βρίσκουμε μια υπόγεια καμαροσκέπαστη κινστέρνα.

Η πρόσβαση γίνεται από τα νοτιοδυτικά, μέσω μεγάλης και καλά προστατευμένης πύλης, που χρονολογείται στους μεταβυζαντινούς χρόνους. Πρόκειται για ένα στιβαρό πυλώνα σχεδόν τετραγωνικής κάτοχης που βασιζόταν σε καμαροσκέπαστο διαβατικό και έφερε όροφο.

Ενδιαφέρον έχει ο τρόπος αξιοποίησης των δύο σπηλαιώσεων στο κατώτερο επίπεδο. Οι φυσικές κοιλότητες διευρύνθηκαν με λάξευση και στο μεγαλύτερο που μπορεί να αποτελούσε ένα είδος παρακλησίου, προστέθηκαν με δύο λαξευτά ερμάρια και τοξωτή θύρα εισόδου.

Το καθολικό της μονής Αγίου Νικολάου

Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο και ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Στη δυτική πλευρά υπάρχει μεγάλος ορθογώνιος νάρθηκας, από όπου γίνεται σήμερα η είσοδος. Ένα μικρού ελεύθερου ύψους μονόλοβο κωδωνοστάσιο στέκεται στην κορυφή του τριγώνου της νότιας όψης.

Ο ναός παρουσιάζει περισσότερες της μίας οικοδομικές φάσεις. Το αρχικό κτίσμα χρονολογείται στην περίοδο από το τέλος του 11ου έως τα μέσα του 12ου αιώνα, στην οποία ανήκουν και εντοιχισμένα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη μέσα και έξω από το ναό. Ο νάρθηκας έγινε στις αρχές του 18ου αιώνα, ενώ αρκετές επισκευές και προσθήκες είναι νεότερες. Εσωτερικά, η εκκλησία φέρει τοιχογραφίες του πρώτου μισού του 17ου αιώνα.

Οικοδομικά, ο ναός ενσωματώνει τεχνικές διαφορετικών υλικών και εποχών: το παλιότερο τμήμα είναι κτισμένο ορθογώνιους πωρόλιθους σε εμφανές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ενώ άλλα τμήματα είναι από αργολιθοδομή με ασβεστόλιθους ή πωρόλιθους.

Η μονή Αγίου Νικολάου Μαρβίνιτσας στο ευρύτερο πλαίσιο

Το συγκρότημα του Αγίου Νικολάου υπήρξε ζωτικά συνδεδεμένο με τον συνοικισμό της Μαρβίνιτσας. Η πηγή και η κτηριακή υποδομή του ήσαν πολύτιμα για τους αγρότες της περιοχής, είτε λειτουργούσε το μοναστήρι, είτε ήταν έρημο. Το γεγονός ότι στη διάρκεια της Β΄ Βενετοκρατίας προστέθηκε μεγάλη μονόχωρη καμαροσκέπαστη αίθουσα για να αυξηθεί ο ωφέλιμος χώρος του αρχικού μεσοβυζαντινού ναού υπονοεί την αύξηση του πληθυσμού στον γύρω αγροτικό συνοικισμό.

Η Μαρβίνιτσα, εκτός από καρποφόρα και κηπευτικά, καλύπτεται από έναν ατελείωτο ελαιώνα: είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι η μονή διέθετε ελαιοτριβείο, όπως φαίνεται και από τις μυλόπετρες που εντοπίστηκαν στα νότια. Επιπλέον κοντά στο γεφύρι της Κοσκάραγας διακρίνονται ερείπια νερόμυλου, που ανήκε στη μονή και έφερε δύο αλεστικούς μηχανισμούς, γεγονός που υποδεικνύει μεγάλη παραγωγή.

Τέμνοντας το χρόνο, η μονή Αγίου Νικολάου, σηματοδότησε για ένα μεγάλο διάστημα τον κοινωνικό πυρήνα και τη βασική βιοτεχνική μονάδα μιας μεσαιωνικής συνοίκησης. Η Μαρβίνιτσα ερήμωσε μετά από επιδρομές και καταστροφές, για να ξαναγεννηθεί λίγο πιο πέρα ως Σωτηριάνικα. Είναι προφανές ότι οι πόροι της μονής συνέχισαν να λειτουργούν στο πλαίσιο του νέου οικισμού, που άλλωστε αναπαρήγαγε το παραγωγικό περίγραμμα του παλιότερου. Έτσι, η παρουσία της μονής παραμένει σημαντική μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οπόταν η ένταξη των αγροτικών διαδικασιών στο νέο τεχνολογικό και οικονομικό κλίμα αλλάζει ριζικά τα δεδομένα. Σήμερα η εκκλησία και ο περιβάλλων χώρος εξυπηρετούν λειτουργίες αναψυχής και διατήρησης της συλλογικής μνήμης.

Διαδρομές που διέρχονται από τη μονή Αγίου Νικολάου

Οι κυριότερες πεζοπορικές διαδρομές που περνούν κοντά από τΗ μονή Αγίου Νικολάου είναι η ωραία πορεία Σωτηριάνικα-Οροβά, η κυκλική διαδρομή Κύκλος στα Σωτηριάνικα, η σύνδεση Σωτηριάνικα-Αλτομιρά από τον Μπίλιοβο.

Πηγές: Νίκη Μεγαλομμάτη 2021. Μεταβυζαντινά μοναστηριακά συγκροτήματα με εγκαταστάσεις αγροτικής οικονομίας στη Μεσσηνιακή Μάνη. Διδακτ. Διατρ. Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος