Οι οικισμοί του Βοΐου

Ο Πεντάλοφος

Ο Πεντάλοφος είναι ένας από τους πιο εντυπωσιακούς ορεινούς οικισμούς της Ελλάδας. Κτισμένος στα 1150 μ., σε μια τοποθεσία εκπληκτικής θέας και άγριας ομορφιάς, ο οικισμός υιοθετεί την αιθητική των στρώσεων του ψαμμίτη, χρησιμοποιώντας τους δόμους του σκουρόχρωμου πετρώματος για να υψώσει τα σπίτια και τα δημόσια κτίρια του.

Φωλιασμένος σε μια προστατευμένη και προσήλια πτυχή του Βοΐου, ο Πεντάλοφος απλώνεται εκατέρωθεν της εθνικής οδού Κοζάνης - Επταχωρίου - Κόνιτσας - Ιωαννίνων, που περνά από το διάσελο Βοΐου - Τάλιαρου. Στο όριο του δυτικού ορίζοντα του οικισμού δεσπόζει η κορυφή Προφήτης Ηλίας του Βοΐου, που σηματοδοτεί το σημείο σύγκλισης των τριών γεωγραφιών - της μακάριας Ελιμιώτιδας, του μεθοριακού Γράμου και της βαθιάς Ηπείρου - και ταυτόχρονα το σημείο συνάντησης πέντε γεωλογιών - της μολάσσας, του φλύσχη, της μάργας, του ασβεστόλιθου και των πλουτώνιων.

Το παλιό όνομα του οικισμού ήταν Ζουπάνι (ή Ζουμπάνι), τοπωνύμιο με το οποίο αναφέρονται ακόμα οι κάτοικοί του - Ζουπανιώτες - και προσδιορίζετι η δεύτερη σε ύψος κορυφή του Βοΐου - ο Προφήτης Ηλίας Ζουπανίου. Η κώμη ονομάστηκε προσωρινά Πετρόβουνο το 1927 και αμέσως μετά πήρε το σημερινό όνομα, Πεντάλοφος.

Η σπουδαία στρατηγική θέση του Πενταλόφου κατοικήθηκε ή τουλάχιστον οχυρώθηκε από την αρχαιότητα, όπως βεβαιώνουν λείψανα φρουρίου στο λόφο Γκραντίσκα, οχυρό που έμεινε σε χρήση μέχρι και το πρώιμο Βυζάντιο. Φαίνεται ότι κάπου στο μέσο Βυζάντιο, οι διάσπαρτες - και ευάλωτες - ομάδες γεωργοκτηνοτρόφων των γύρω κοιλάδων, υπό την απειλή των βαρβαρικών επιδρομών, συπειρώθηκαν γύρω από το παλιό φρούριο και τα φυσικά οχυρά της τοποθεσίας και η πρώτη αυτή εγκατάσταση ενισχύθηκε στο ύστερο Βυζάντιο και την πρώιμη Τουρκοκρατία με πληθυσμούς από την ευρύτερη περιοχή. Οπωσδήποτε, μετά την μέση Τουρκοκρατία, το Ζουπάνι είναι πλέον συγκροτημένος και ευημερών οικισμός. Ωστόσο, τα παλιότερα σωζώμενα κτίσματα είναι αρκετά μεταγενέστερα, όπως η τρίκλιτη θολωτή βασιλική του Αγίου Αχιλλείου, που χτίστηκε το 1742.

Ο Πεντάλοφος υπήρξε το σημαντικότερο από τα Μαστοροχώρια του νομού Κοζάνης. Οι Ζουπανιώτες μαστόροι, κτίστες και λιθοξόοι, ήσαν φημισμένοι τεχνίτες της πέτρας, εφάμιλλοι και εξίσου ξακουστοί με τους πετράδες των Μαστοροχωριών του Γράμου - Πυρσόγιαννη, Βούρμπιανη κλπ. - και όπως και οι ηπειρώτες συνάδεφοί τους συνεννοούντο σε δική τους συντεχνιακή γλώσσα, τα κουδαρίτικα. Όλος ο Πεντάλοφος, ακόμα και τα νεότερα κτίρια, διατηρούν ακέραια τη μαρτυρία της δεξιότητας και κυρίως της επιμέλειας στη λεπτομέρεια, που έκανε τους Ζουπανιώτες τους πιο περιζήτητους μαστόρους σε όλα τα Βαλκάνια. Φυσικά, ο οικισμός έχει κηρυχθεί διατηρητέος.

Παράλληλα, χάρη στη θέση του πάνω στο πέρασμα ανάμεσα στην δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο, ο Πεντάλοφος υπήρξε σημαντικός εμπορικός και διακομιστικός κόμβος της Βόρειας Πίνδου, ρόλος που αντανακλάται στο μέγεθος των εμπορικών κτιρίων, αλλά και των οικιών. Ακόμα και μετά την παρακμή της ορεινής οικονομίας, ο οικισμός συντήρησε μέρος της δύναμής του, ενσωματώνοντας κάποιες τουριστικές δραστηριότητες, που ωστόσο έφθιναν μετά την ολοκλήρωση του πλέγματος αυτοκινητοδρόμων της ευρύτερης περιοχής, που πλέον παρακάμπτουν τα ορεινά περάσματα.

Στις δυτικές - παρόδιες - συνοικίες βρίσκεται το εμπορικό κέντρο της κώμης, όπου λειτουργούν πολλά καταστήματα εστίασης και προμηθειών. Εδώ βρίσκεται ο μεγάλος, κεντρικός ναός του Αγίου Αθανασίου, το σχολικό κτίριο, κτίρια της διοίκησης, ξενώνες και άλλες εξυπηρετήσεις, ενώ οι κατοικίες συσπειρώνονται ψηλότερα, γύρω από την ενοριακή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.

Στα ΒΑ απλώνεται το παλαιότερο και αριθμητικά μεγαλύτερο τμήμα του οικισμού, πάνω και ανατολικά της μεγάλης εκκλησίας της Αγίας Βαρβάρας. Τα μεγάλα διόρωφα, τα επιβλητικά τριόρωφα και τα τολμηρά τετραόρωφα σπίτια της ενότητας δηλώνουν ταυτόχρονα την ευμάρεια του οικισμού και την ευχέρεια των μαστόρων στη θεμελίωση και ανωδομή μεγάλων κτιρίων.

Το Επταχώρι

Το Επταχώρι είναι ο μεγαλύτερος οικισμός της κοιλάδας του Σαραντάπορου και όλης της δυτικής πλευράς του Βοΐου. Κτισμένο σε μια εκπληκτική τοποθεσία, στην αγκαλιά των μαργαϊκών γκρεμών του Βοΐου, ο οικισμός προστατεύεται και περιορίζεται ταυτόχρονα από την άγρια τοπογραφία της θέσης, που του προσφέρει ωστόσο μια εξαιρετική γεωγραφική ευκαιρία: έναν κομβικό ρόλο στις επικοινωνίες και μεταφορές ανάμεσα στην βόρεια πλευρά της Ηπείρου και την καρδιά της Δυτικής Μακεδονίας. Το Επταχώρι οφείλει την ευημέρια του στην ευνοϊκή αυτή γεωγραφική συγκυρία.

Η παλαιότερη έγγραφη αναφορά για το Επταχώρι, τότε γνωστό με το αρχικό όνομά του, Βουρβουτσικό, είναι του 16ου αιώνα, δηλαδή της μέσης Τουρκοκρατίας. Παλινδρομώντας στις συγκυρίες των εποχών, το χωριό έφτασε με κόπο στις αρχές του 20ού αιώνα. Η ευνοϊκές γεωπολιτικές συνθήκες των επόμενων δεκαετιών διακόπηκαν βίαια από τα γεγονότα του 2ου ΠΠ, καθώς το χωριό βρέθηκε στην κύρια γραμμή του μετώπου άμυνας της χώρας ενάντια στην Ιταλική εισβολή.

Τα γεγονότα των επόμενων ετών υπήρξαν αντιφατικά: η μετακίνηση της ζώνης έντασης του Εμφυλίου στη ζώνη Κόνιτσα-Γράμος-Βίτσι οδήγησε στην εκκένωση του Επταχωρίου και τη μεταφορά του πληθυσμού στον Πεντάλοφο, αλλά ταυτόχρονα σηματοδότησε τη γρήγορη κατασκευή της οδικής σύνδεσης με την Μακεδονία. Η οδική σύνδεση με τοην Ήπειρο έγινε μόλις το 1972.

Το Επταχώρι έζησε από την γεωργία, την κτηνοτροφία, τις μεταφορές και το εμπόριο, αλλά κυρίως από τα επαγγέλματα του κτίστη και του ζωγράφου. Υπήρξε κεφαλοχώρι της μικρής επικράτειάς του, που έφτανε μέχρι τις παρυφές της Ηπείρου.

Η κώμη έχει γυρίσει ξανά στο πληθυσμιακό μέγεθος του χωριού, καθώς ο αριθμός των μονίμων κατοίκων έχει πέσει κάτω από τους 100. Το 2022 έκλεισε το παντοπωλείο, δηλαδή το μοναδικό κατάστημα προμηθειών του χωριού.

Παρόλη την αποδυνάμωσή του, το Επταχώρι διατηρεί σπινθήρες πολιτισμού, όπως το Τζημοπούλειο μουσείο, σημαντικό κτίσμα του Επταχωρίου που έχει μετατραπεί σε μόνιμη έκθεση φωτογραφιών της περιοχής με κεντρικό άξονα «Το Επταχώρι χτες και σήμερα» και ο χώρος Τέχνη Επταχώρι.

Η αίθουσα Τέχνη Επταχώρι είναι ένας ιδιωτικός εκθεσιακός χώρος όπου παρουσιάζονται τα πολύπλευρα έργα του Μιχάλη Κεραμάρη, δηλαδή συνθέσεις με βάση κολλάζ από γραμματόσημα και γεωμετρικά σχήματα, συνθέσεις με ξύλα, φύλλα, άνθη και τομές κορμών, διακοσμητικές βέργες κρανιάς και μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή πολύχρωμων κροκαλοπαγών και λατυποπαγών πετρωμάτων.

Κύρια ελπιδοφόρα αλλαγή του νέου αιώνα είναι η βελτίωση της σύνδεσης με τα Γρεβενά και την Εγνατία, δίοδος που επιτρέπει την ταχύτερη επικοινωνία με τους μεγάλους οικισμούς της Ηπείρου και της Μακεδονίας.

Η Κυψέλη

Η Κυψέλη είναι μικρό χωριό, κτισμένο σε μια εσωτερική λεκάνη του βόρειου Βοΐου. Ο οικισμός καταλαμβάνει μια προσήλια πλαγιά στη δυτική βάση τη ψηλότερης κορυφής του Βοΐου (Παλιοκρημήνι, 1806 μ.), λίγο πάνω απο τη συμβολή δύο μεγάλων ρεματιών. Στην κορυφή της πλαγιάς βρίσκεται το παλιό δημοτικό σχολείο (ανακαινισμένο ως καφενείο) και στο χαμηλότερο σημείο ο ενοριακός ναός της Αγίας Παρασκευής.

Τρεις μικρές εκκλησίες - η Αγία Κυριακή, ο Άγιος Αθανάσιος και ο Άγιος Μηνάς - βρίσκονται χαμηλότερα, ενώ ψηλότερα δύο ακόμα αγροτικοί ναοί - ο Άγιος Δημήτριος και ο Προφήτης Ηλίας - σηματοδοτούν θέσεις παλιών συνοικισμών, όπως το Παλιοχώρι. Ένας ακόμα αξιόλογος συνοικισμός της περιοχής, το Παλιοκρημήνι, ερήμωσε πριν πολλά χρόνια, αφήνοντας πίσω του λίγα ερείπια και ένα εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο. Τέλος, το ΝΔ όριο της επικράτειας του χωριού επισημαίνει το ξωκλήσι του Σταυρού και πιο κάτω του Αγίου Νικολάου.

Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Ψέλτσκο, που ομοηχεί κάπως με το νεότερο Κυψέλη. Η σχετική ακμή του χωριού και προφανώς και η διάρκεια της παρουσίας του εξηγείται από την θέση του πάνω στο σημαντικό και μακραίωνο μονοπάτι από το Νεστόριο προς το Επταχώρι, που πιο πρόσφατα αντικαταστάθηκε από έναν δύσκολο αλλά εξίσου σημαντικό χωματόδρομο που συνέδεε το οροπέδιο της Νέας Κοτύλης με τη θέση Κανάλα και απο εκεί περνώντας από την Κυψέλη, έφτανε στο δρόμο του άνω ρου του Σαραντάπορου, που κατέληγε στην εθνική οδό Κόνιτσας-Επταχωρίου-Πενταλόφου, 3 μόλις χιλιόμετρα κατάντη του Επταχωρίου.

Χωριό της ακτίνας επιρροής του Νεστορίου, η Κυψέλη είχε παρόλα αυτά πολλές σχέσεις με το Επταχώρι, που υπήρξε κέντρο όλων των χωριών των άνω κλάδων του Σαραντάπορου. Σήμερα ωστόσο, που ο νεότερος δρόμος Νεστόριο-Επταχώρι διαπερνά τον Αυχένα Κοτύλης και κατεβαίνει την κοιλάδα του Χάρου, η Κυψέλη βρέθηκε εκτός της οποιασδήποτε τοπικής ροής και μαράζωσε. Το χειμώνα μόλις δυο τζάκια καπνίζουν στο χωριό και το καφενείο είναι άδειο από κουβέντες και πρόσωπα.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος