Τα χωριά γύρω από
τη Βάλια Κάλντα

Η κοιλάδα της Βάλια Κάλντα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των βλαχόφωνων κτηνοτροφικών πληθυσμών της ΒΑ Πίνδου. Μέσα στην καρδιά μιας ζώνης βουνών που ξεπερνούν τα 2000 μ. και είναι κατά συνέπεια κατάλληλα για θερινά βοσκοτόπια, ήταν ιδιαίτερα σημαντική η ύπαρξη μιας επίπεδης λεκάνης που απλώνεται σε σχετικά χαμηλό υψόμετρο και μπορεί να παρατείνει την περίοδο των κοπαδιών πριν φύγουν για τα χειμαδιά.

Έτσι, και παρόλο τους φτωχούς άλλους αγροτικούς πόρους, γύρω από τη Βάλια Κάλντα άνθισε από τους Μέσους Χρόνους ένα διάδημα ορεινών συνοικήσεων, που κατοικήθηκαν από ημινομάδες βλαχόφωνους κτηνοτρόφους. Οι κτηνοτρόφοι και τα κοπάδια διαχείμαζαν στον θεσσαλικό κάμπο, όπου επίσης συνέπηξαν συνοικισμούς.

Πίσω στην ορεινή ζώνη, η κατοίκηση δεν έχει κάποιο πρότυπο οργάνωσης: τα δυο πιο ορεινά χωριά, το Περιβόλι και η Αβδέλλα έχουν σκαρφαλώσει πολύ ψηλά, για να έχουν άμεση πρόσβαση στα βοσκοτόπια. Το Περιβόλι μάλιστα είναι κτισμένο σε τόπο μάλλον άβολα κεκλιμένο αλλά πάνω στη διάβα προς τη Βοβούσα. Η Αβδέλλα κρύβεται σε ένα σύστημα κοιλάδων στη ζώνη σύνδεσης της Βάλια Κάλντα με τη Βασιλίτσα.

Η Κρανιά και η Μηλιά, χωριά της ζώνης σύνδεσης ανάμεσα στη Βάλια Κάλντα και το Ζυγό, δηλαδή ανάμεσα στη βόρεια και την κεντρική Πίνδο, και ταυτόχρονα ανάμεσα στη Μακεδονία και την Ήπειρο, δηλαδή πάνω στην κύρια διαβάση της Πίνδου, είναι αμφότερα βλαχόφωνα. Αν και βρίκσονται και τα δυο στην ίδια υδρογραφική ενότητα, είναι προσανατολισμένα εκατέρωθεν του άξονα της Πίνδου, η μεν Κρανιά προς τα ανατολικά, η δε Μηλιά προς το Μέτσοβο, με το οποίο ανέπτυξε επί μακρόν και διατηρεί ακόμα εμπορικές σχέσεις. Διοικητικά, η Κρανιά και η Μηλιά ανήκουν σήμερα σε δύο διαφορετικές περιφέρειες, της Δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου, αντίστοιχα.

Στο βάθος των ανατολικών πλαγιών της Βάλια Κάλντα και πριν την τομή των παραπόταμων του Βενέτικου υπάρχει ένας μόνο οικισμός, το Μικρολίβαδο. Γεωγραφικά απομονωμένο και μη βλαχόφωνο, το Μικρολίβαδο εντάχθηκε στη ζώνη οικονομίας των κουπατσάρικων χωριών - δασικά προϊόντα και μεταφορές - και διατήρησε σχέσεις κυρίως με το επίσης μικρό Μοναχίτι και την Κρανιά.

Η Κρανιά

Η Κρανιά είναι ένα από τα λίγα βλαχόφωνα χωριά μόνιμης κατοίκησης στην Βόρεια Πίνδο. Το χωριό γειτονεύει με τα χωριά Καλλιθέα, Πριόνια, Μικρολίβαδο, Μοναχίτι, Κηπουριό, Μηλιά και Πλατανιά (Παλιά Κουτσούφλιανη).

Η Κρανιά είναι κτισμένη σε μεγάλη επίπεδη έκταση, κοντά στο ποτάμι, στη συμβολή των παλιών δρόμων από Θεσσαλία και Ήπειρο προς Μακεδονία, ένα πέρασμα που βρισκόταν χαμηλότερα από την Κατάρας (το ψηλό πέρασμα ανάμεσα στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία) και ανατολικά από το πέρασμα Τζαν Κουρταρά (το παλιό πέρασμα ανάμεσα στην Ήπειρο και τη Μακεδονία). Η θέση είναι σε κάπως χαμηλότερο υψόμετρο από ότι πολλά άλλα βλαχοχώρια, προσήλια και περιστοιχισμένη από αξιόλογους αγροτικούς πόρους.

Ο Γάλλος περιηγητής F. Poukevile αναφέρει ότι ο οικισμός συγκροτήθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα από την μετοίκηση των κατοίκων δύο παλιότερων οικισμών, της Τούριας και του Παλαιοχωρίου. Ακόμα και σήμερα οι ντόπιοι διευκρινίζουν ότι το χωριό λέγεται Τούρια Κρανιά, σε αντιδιαστολή με την Κρανιά της Κεντρικής Πίνδου, που λέγεται Ξυλοκρανιά.

Παρόλο που η ίδρυση του χωριού ανάγεται στις αρχές του 16ου αιώνα, η διαρρύθμισή του δεν είναι τυπική της περιόδου εκείνης, με τα σπίτια να εμφανίζονται σε μικρές ομάδες και σε χαλαρή, διάσπαρτη διάταξη μέσα στην άνετη κοιλάδα. Η ενοριακή εκκλησία του χωριού, οι Άγιοι Πάντες, βρίσκεται ψηλότερα, καταμεσής του πρώτου οικιστικού πυρήνα, ενώ οι πετρόχτιστες και εξίσου παλιές εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Αθανασίου βρίσκονται στα λιβάδια, απέναντι από το χωριό. Τα λιβάδια γύρω από τον Άγιο Αθανάσιο υποδέχονται το ετήσιο αντάμωμα των Βλάχων, όπου στήνεται ο Τρανός Χορός, το Κόρλου Μάρι στα βλάχικα.

Αρχιτεκτονικά το χωριό παρουσιάζει μια θολή εικόνα, με τις νεότερες κατασκευές στο κέντρο και λίγες ξύλινες αποθήκες και πέτρινα κτίσματα στην περίμετρο. Στον απόηχο άλλων εποχών, στο χωριό υπάρχουν κάποιες υποδομές φιλοξενίας, που ωστόσο σήμερα μοιάζουν κάπως αναντίστοιχες με την άτονη δημογραφία και την περιορισμένη τουριστική κίνηση, ακόμα και το καλοκαίρι - ο παλιός εσωτερικός άξονας Γρεβενά-Μέτσοβο έχει πλέον πέσει σε αχρησία, λόγω Εγνατίας Οδού. Λειτουργεί επίσης πρατήριο καυσίμων, ένα ζωντανό μίνι-μάρκετ και μία ταβέρνα.

Η κύρια οικονομική δραστηριότητα των ντόπιων είναι η υλοτομία, καθώς η περιοχή περιβάλλεται από πλούσιους δασικούς πόρους (μαυρόπευκα, οξιές, βελανιδιές κ.α.). Το καλοκαίρι το δάσος αντηχεί από τα αλυσσοπρίονα, βασικό εργαλείο του Κρανιώτη.

Η Μηλιά

Το ορεινό και πολύ ζωντανό βλαχοχώρι της Μηλιάς απλώνεται στο μέσο μίας όμορφης, μεγάλης ορεινής κοιλάδας. Η θέση της είναι κομβική πάνω στην κύρια δίοδο επικοινωνίας του Μετσόβου - στη ζώνη επιρροής του οποίου ανέκαθεν άνηκε - με τη δυτική Μακεδονία.

Οι Μηλιώτες αξιοποίησαν τις ομαλές εκτάσεις στον άξονα της κοιλάδας ως γεωργική γη, άπλωσαν τα κοπάδια τους στα ορεινά λιβάδια και επιδόθηκαν με πάθος στην εκμετάλλευση των απέραντων δασικών πόρων της περιοχής. Όταν οι κτηνοτρόφοι του χωριού έφευγαν για τα χειμαδιά της Θεσσαλίας, και ο μακρύς χειμώνας νάρκωνε τα κτήματα, οι μόνιμοι κάτοικοι της Μηλιάς αφοσιώνονταν στις ξυλουργικές εργασίες (επιπλοποιία και ξυλογλυπτική) μετατρέποντας τα ρόμπολα της Βάλια Κάλντα σε ωραίες και χρηστικές κατασκευές ξύλου. Και τα κατάφεραν αρκετά καλά: ο πλούτος της Μηλιάς καθρεφτίζεται στα διόρωφα, φροντισμένα πετρόχτιστα σπίτια και τις δύο μεγάλες εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, στο κέντρο, και της Παναγίας, στο πάνω μέρος του χωριού.

Τα πλούσια ρέματα γύρω από τη Μηλιά τροφοδοτούσαν νεροπρίονα, νερόμυλους και νεροτριβές, ενώ μέσα στο χωριό θα βρούμε πλήθος από πετρόκτιστες κρήνες.

Παρόλη τη δημογραφική σφριγηλότητα και τη μαζική επιστροφή των καταγόμενων το καλοκαίρι, φαίνεται ότι η Μηλιά έχει αφήσει το έργο της φιλοξενίας στο Μέτσοβο: με δυσκολία θα βρει κανείς υποδομές διαμονής στο χωριό. Αντίθετα, λειτουργούν αρκετά καφέ και ταβέρνες.

Το Περιβόλι

Το Περιβόλι είναι ένα σημαντικό ορεινό Βλαχοχώρι, χτισμένο σε υψόμετρο 1250-1300 μέτρων στην δυτική πλαγιά μίας σχετικά ομαλής και προστατευμένης κοιλάδας, περιστοιχιζόμενης από ψηλότερες κορυφές. Η θέση του είναι αρκετά κομβική μέσα στη Βόρεια Πίνδο: το Περιβόλι βρίσκεται κοντά στο πιο βατό πέρασμα ανάμεσα στα ορεινά των Γρεβενών, δηλαδή της δυτικής εσχατιάς της Μακεδονίας, και την Άνω Λάκκα Αώου, το ανατολικό άκρο του Ζαγορίου. Από το πέρασμα αυτό, γνωστό με το βλάχικο τοπωνύμιο «Φάγκο βίμτο», αλλά και με το "στάνη του Τίζα", από το όνομα της οικογένειας κτηνοτρόφων που έχουν μακρόχρονη εγκατάσταση εδώ, αποτελεί και το διάσελο ανάμεσα στα βουνά της Βάλια Κάλντα - πιο συγκεκριμένα του Αυγού - και τα προβούνια της Βασιλίτσας.

Πέρασμα μεγάλης εμπορικής αλλά και γεωπολιτικής σημασίας, αφού από εδώ περνούσε ένας αξιόλογος εσωτερικός δρόμος από το Ζαγόρι προς τη Μακεδονία, δίνοντας την ευκαιρία ανάπτυξης ενός σταθμού στα δυτικά, στη Βοβούσα, κραταιό ζαγορίτικο βλαχοχώρι μόνιμης εγκατάστασης, και ενός δεύτερου σταθμού στα ανατολικά, στο Περιβόλι. Είναι πιθανόν να υπήρξε στρατιωτικό φυλάκειο στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια κάπου στη διαδρομή, και η παρουσία του να υπέδειξε τη θέση του Περιβολίου ή να παρότρυνε την σύμπτυξη των διάσπαρτων ποιμενικών εγκαταστάσεων στη σημερινή τοποθεσία. Θεωρείται ότι η οεριστική συνένωση των συνοικισμών έγινε τον 18ο αιώνα με απόφαση του Πασά των Ιωαννίνων και πιθανολογείται ότι ο μεγαλύτερος συνοικισμός βρισκόταν στην τοποθεσία "Μπιθκούκι", στη θέση όπου βρίσκεται η μονή του Αγίου Νικολάου.

Το όνομα του χωριού, Περιβόλι, έχει μόνο ηχητική συγγένεια με την αρχική ονομασία του οικισμού. Οι ντόπιοι ονομάζουν το χωριό Πριβόλεα, όρος για τον οποίο δεν υπάρχει ομόφωνη εξήγηση, αν και μάλλον είναι περιγραφικό της τοποθεσίας.

Το χωριό άνθισε χάρη στην αφθονία φυσικών πόρων (βοσκότοποι, ξυλεία κ.α.) με την εκμετάλλευση των οποίων καταπιάστηκε ο ντόπιος πληθυσμός για αιώνες – και στην οποία στηρίζονται και σήμερα οι λίγοι, πλέον, μόνιμοι κάτοικοι του χωριού (251 το 2011). Η παρουσία οικιστικού πυρήνα στην σημερινή θέση χρονολογείται σίγουρα από την Βυζαντινή περίοδο, ενώ υπάρχουν και παλαιότερες ενδείξεις και ευρήματα για κατοίκηση της ευρύτερης περιοχής, όπως ερείπια οχυρώσεων, αλλά και λείψανα μεταλλευτικών εκμεταλλεύσεων της ρωμαϊκής περιόδου στα κοιτάσματα χαλκού των οφιολίθων της περιοχής. Η ακμή του οικισμού εντάσσεται στην περίοδο γενικότερης οικονομικής ανάπτυξης του 18ου αιώνα και καταδεικνύεται από τις χρονολογίες κατασκευής των μεγάλων ναών του χωριού (Άγιος Παντελεήμων στα 1703, Αγία Τριάδα στα 1729, Άγιος Γεώργιος στα 1760).

Λόγω των πολύ δύσκολων χειμερινών συνθηκών της περιοχής, το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού του χωριού ήταν ανέκαθεν μετακινούμενο, δηλαδή κατέβαινε τον χειμώνα μαζί με τα κοπάδια του σε πεδινές περιοχές, στα χειμαδιά, κυρίως στην Κεντρική Θεσσαλία, και ξανανέβαινε αργά την άνοιξη όταν έπαιρναν και πάλι ζωή οι βοσκότοποι. Αυτή η εποχική μετακίνηση, χωρίς να συνδέεται πλέον υποχρεωτικά με την κτηνοτροφία, παρατηρείται και σήμερα, οπότε και από νωρίς το καλοκαίρι ο πληθυσμός του χωριού βαθμιαία πολλαπλασιάζεται, ώστε στην καρδιά του θέρους να φτάσει στο αποκορύφωμά του για τις δύο μεγάλες γιορτές, της Αγίας Παρασκευής (προστάτιδα των Βλάχων, 26 Ιούλιου) και της Κοίμησης της Παναγίας (15 Αυγούστου). Το πανηγύρι – αντάμωμα λαμβάνει χώρα στη θέση Κίνικ, ένα μεγάλο λιβάδι στην πάνω μεριά του χωριού που συμβολίζει κατά κάποιο τρόπο την κοιτίδα του Βλαχόφωνου πληθυσμού και την επιστροφή των διασπαρμένων οικογενειών στη ρίζα τους. Υπάρχει μάλιστα και ο ομώνυμος χορός, βαρύς και αργόσυρτος αλλά ενωτικός, που έχει υιοθετηθεί σχεδόν από όλες τις Βλαχόφωνες κοινότητες.

Το σύγχρονο χωριό ανακατασκευάστηκε μετά τον 2ο ΠΠ, όταν και πυρπολήθηκε από τον στρατό Κατοχής. Ο οικιστικός ιστός είναι συνεκτικός στο κέντρο του χωριού και πιο απλωμένος στην περιφέρεια και διακρίνεται σε 4 μαχαλάδες, που σηματοδοτούνται από αντίστοιχες εκκλησίες. Η κεντρική συνοικία είναι αυτή του Αγίου Γεωργίου, της μεγάλης εκκλησίας με τον όμορφο περίβολο απέναντι από την κεντρική πλατεία του χωριού με τις ταβέρνες. Υπάρχουν, επίσης, αρκετές επιλογές διαμονής, καθώς και καταστήματα τροφίμων και φούρνος.

Η Αβδέλλα

Η Βοβούσα

Η Βοβούσα είναι το πιο ανατολικό χωριό του Ζαγορίου, μέλος της ομάδας των βλαχόφωνων χωριών της περιοχής. Το χωριό βρίσκεται στην άνω ζώνη της Λάκκας Αώου και στο μέσο ρου του ποταμού, λίγο κατάντη της συμβολής του Αώου (σήμερα απομειωμένου, λόγω εκτροπής των νερών του από το φράγμα των Πηγών Αώου) με το Αρκουδόρεμα.

Η Βοβούσα προσπελαύνεται είτε από το Μέτσοβο, μέσω του περιμετρικού δρόμου του ταμιευτήρα των Πηγών Αώου, είτε από τα Ιωάννινα, από το πέρασμα της Μπαλτούμας, είτε από το Κεντρικό Ζαγόρι, από το ορεινό πέρασμα της Μόρφας, είτε τέλος από τα ανατολικά, από το Περιβόλι Γρεβενών και δρασκελίζοντας την κορυφογραμμή της ΒΑ Πίνδου. Όλες οι πιο πάνω προσπελάσεις είναι μακρύτατες και διασχίζουν πυκνά δασωμένες και ανέκαθεν αραιαοκατοικημένες περιοχές, γεγονός που δίνει στη Βοβούσα την αίσθηση του απομονωμένου οικισμού.

Ο οικισμός απλώνεται εκατέρωθεν της κοίτης του Αωού και οι δύο συνοικίες επικοινωνούν με την ωραία πέτρινη γέφυρα με τα χαρακτηριτσικά ξύλινα κάγκελα. Το μεγάλο μονότοξο γεφύρι κατασκευάστηκε το 1748 από τον Αλέξιο Μήσιο. Ο πυρήνας του οικισμού και οι περισσότερες εξυπηρετήσεις βρίσκονται στην ανατολική συνοικία, από όπου διέρχεται και ο σημερινός κεντρικός δρόμος από το Γρεβενίτι προς το Περιβόλι. Πάνω στον παλιό αυτόν άξονα και στον παραπόταμο του Αώου Ασπροπόταμο (στα βλάχικα, Αρούλου Άλμπου) διατηρείται το πέτρινο μονότοξο γεφύρι Πουντίκα.

Ο οικισμός συγκροτήθηκε από τη σύμπτυξη (τεσσάρων ?) διάσπαρτων συνοικίσεων που αξιοποιούσαν τους δασικούς και κτηνοτροφικούς πόρους της λεκάνης του Αώου. Το χωριό παρουσιάζει στασιμότητα ή αρνητικές τάσεις του πληθυσμού μέσα στους αιώνες, καθρεφτίζοντας την αστάθεια των απομονωμένων και ευάλωτων οικισμών: στις αρχές του 19ου αιώνα, απογράφονται 150 οικογένειες (600-700 άτομα), ενώ στα τέλη του ίδιου αιώνα απογράφονται περίπου 500 κάτοικοι - τα περισσότερα χωριά εμφανίζουν μεγάλη αύξηση αυτή την περίοδο -, μέρος των οποίων είναι βλαχόφωνοι. Είναι από τα λίγα ορεινά χωριά όπου εγκαταστάθηκαν οικογένειες Σαρακατσάνων (πρώτο μισό του 20ου αι.), σε μικρούς ωστόσο αριθμούς. Η τελευταία απογραφή κατέγραψε λιγότερους από 100 κατοίκους, που ασχολούνται κυρίως με την υλοτομία (που παραμένει μια δυναμική δραστηριότητα), τον τουρισμό (υπάρχουν λίγοι ξενώνες) και την κτηνοτροφία. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου χτίστηκε το 1814, ενώ βόρεια από το χωριό βρίσκεται το ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής, όπου στις 26 Ιουλίου γίνεται το ετήσιο πανηγύρι της Βοβούσας.

Τα ενδιαφέροντα της περιοχής αφορούν στις οδικές περιηγήσεις, όπως προς την ωραία τοποθεσία Πλάκα, στην εντυπωσιακή Μόρφα, στους περιπάτους γύρω από το χωριό, όπως στο βακούφικο δάσος της Αγίας Παρασκευής με τα τεράστια μαυρόπευκα και στην πεζοπορία (μονοπάτι Ε6 προς Βάλια Κάλντα, αλλά και Epirus Trail προς Λάϊστα, Μέτσοβο κλπ).

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος