Φωτογραφία φύσης

Φωτογραφία στο χιόνι

Από όλα τα ελληνικά τοπία, αυτό που μαγεύει κάθε φωτογράφο φύσης και τον κάνει να ονειρεύεται είναι το πασπαλισμένο δάσος, οι λευκές γραμμές των χιονοφορτωμένων κόψεων και οι αλπικές πλαγιές που στραφταλίζουν.

Ποιός δεν έχει μείνει σιωπηλός μπροστά στην εικόνα των αλπικών ή αρκτικών τοπίων, στα στολισμένα με κρυστάλλους του χιονιού κωνοφόρα;

Και ποιός φωτογράφος άγριας ζωής δεν έχει "ταξιδέψει" με τις εικόνες των Ταράνδων μέσα στην τούνδρα, του Χρυσαετού που ζευγαρώνει πάνω σε ένα χιονισμένο δέντρο στη Φιλανδία ή του Λύκου που ζεσταίνεται στα χιονισμένα βράχια στα Καρπάθια ;

Σίγουρα δεν θα βρούμε τους παρατεταμένους σκανδιναβικούς χειμώνες στη μεσογειακή περίμετρο, αλλά και η Ελλαδίτσα των παραλιών και των ελαιώνων "πιάνει" κάθε χρόνο χιόνι. Το ορεινό δάσος και οι κορυφές των ελληνικών βουνών με υψόμετρο πάνω από 1000 μ. - με εξαίρεση ίσως τα νησιά - κάποια στιγμή μέσα στο χειμώνα θα στολιστούν, έστω για λίγες μέρες, με χιόνι, ενώ τα βουνά πάνω από 2000 μ. θα καλυφθούν για 3-4 μήνες από ένα βαρύ στρώμα χιονιού. Το διάστημα αυτό αρκεί να ανταμοίψει τον φωτογράφο φύσης, που μπορεί να κάνει μερικά εντυπωσιακά τοπία και κυρίως να αποτυπώσει το παλμό της άγριας ζωής σε μια πολύ ιδιαίτερη περίοδο του ετήσιου κύκλου της.

Το τοπίο

Το πιο προφανές φωτογραφικό αντικείμενο σε συνθήκες χιονιού είναι το τοπίο, είτε αυτό του μεγάλου ορίζοντα - κορυφές, γεωμορφές και δέντρα -, είτε το πολύ κοντινό - της διαφάνειας, των γεωμετρικών προτύπων και των κρυστάλλων. Τα τοπία του χιονιού είναι ιδιοσυστατικά ξεχωριστά και μπορούμε να αποτυπώσουμε μια εντυπωσιακή σκηνή ακόμα και με ένα κινητό τηλέφωνο.

Ωστόσο, παρόλη την πρόδηλη ομορφιά του χιονισμένου τοπίου, δεν πρέπει να παραβλέψουμε τις αισθητικές αρχές της σύνθεσης. Η εικόνα μας θα είναι ακόμα πιο δυνατή αν τα στολίδια του χιονιού ενταχθούν σε μια αρμονική δομή: το φυσικό σκηνικό θα γίνει ακόμα πιο εντυπωσιακό μέσα σε ένα καλοστημένο κάδρο, με δυνατές γραμμές, εύγλωτες αντιθέσεις και ισχυρό σημείο φυγής. Πηγαίνοντας ένα βήμα πιο πέρα, καλό θα ήταν η εικόνα μας, προσπερνώντας τον απλό εντυπωσιασμό, να λέει κάτι, να έχει μια αισθητική παραπομπή, να γεννά ένα ερώτημα, να διηγείται μια ιστορία.

Η έκθεση

Τέλος, φωτογραφίζοντας στο χιόνι δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι, παρόλη την τεχνολογία που είναι κρυμμένη μέσα στις φωτογραφικές μηχανές μας, υπάρχουν πάντα περιπτώσεις αστοχίας, όπου πρέπει να παρέμβουμε. Τα θέματα όπου το χιόνι καλύπτει σημαντικό μέρος της εικόνας είναι μια τέτοια περίπτωση: πρέπει να ενημερώσουμε το σύστημα φωτομέτρησης ότι το κάδρο κυριαρχείται από ένα εκτυφλωτικό, έντονα ανακλαστικό συστατικό και το οποίο θέλουμε να μείνει οπωσδήποτε λευκό. Πρέπει λοιπόν να προσαρμόσουμε τον τρόπο μέτρησης της έκθεσης, δίνοντας στο φωτόμετρο, μέσω της διόρθωσης της έκθεσης (exposure compensation), το βαθμό υπερφώτισης της εικόνας, ώστε τα λευκά να παραμείνουν λευκά και να μην μετατραπούν σε μια θαμπή γκρίζα μάζα.

Tip
Οι κατάλληλες τιμές υπερέκθεσης κυμαίνονται από +1/3 έως και +2 στοπ και συναρτώνται με την ένταση του φωτισμού (σε ομοιόμορφο φως συννεφιάς ή κάτω από σκιά χρειάζεται λιγότερη διορθωση, ενώ στο λαμπερό ήλιο χρειάζονται γενναιόδωρες διορθώσεις). Η διόρθωση αυτή δεν αφορά μόνο το τοπίο, αλλά και τη φωτογράφιση ζώων, στο βαθμό που η συμμετοχή του χιονιού στο κάδρο επηρεάζει την τονική ισορροπία.

Tip
Η θερμοκρασία του χρώματος επηρεάζεται και αυτή από την παρουσία του χιονιού, τόσο υπό το φως του ήλιου, όσο και στη συννεφιά ή τις σκιές. Εδώ ο καλύτερος βοηθός είναι το Raw φορμάτ, που θα μας δώσει πλήρη ευελιξία στην επεξεργασία.

Η άγρια ζωή στο χιόνι

Η αποτύπωση του αγώνα της άγριας ζωής στο χιονισμένο βουνό είναι μια συναρπαστική αλλά και εξαιρετικά απαιτητική διαδικασία, λόγω των δυσκολιών που θέτουν οι συνθήκες και ο χώρος: καθώς το χιόνι καλύπτει κυρίως το ορεινό δάσος και την αλπική ζώνη των βουνών, η φωτογραφία ζώων θα γίνει αναπόδραστα στο μεσαίο και μεγάλο βουνό, ένα πεδίο όπου η φωτογραφική προσπάθεια μπαίνει στη ζώνη του αδυνάτου. Εδώ ο φωτογράφος αντιμετωπίζει σωρευτικά προβλήματα που σχετίζονται με τη δυσκολία προσπέλασης, τη δυσχέρεια της κίνησης και παραμονής, τις αποτρεπτικές κλιματικές συνθήκες, τις αδυναμία εντοπισμού των ζώων και τους τεχνικούς περιορισμούς του εξοπλισμού.

Παράλληλα, η κίνηση, η παραμονή και οι διάφοροι χειρισμοί που επιβάλει το χειμερινό βουνό φέρνουν μερικές φορές το φωτογράφο αντιμέτωπο με καταστάσεις επώδυνες ή και επικίνδυνες: κίνδυνος να κολλήσει το όχημά σου στο χιόνι - αν έχεις σήμα μπορείς να καλέσεις βοήθεια, αν όχι, κλάψτα Χαράλαμπε - κίνδυνος να σπάσεις ένα πόδι πέφτοντας σε τρύπες στο πρώτα και τα τελευταία χιόνια κλπ.

Ακόμα και αν όλα πάνε καλά, υπάρχει ένα μείζον πρόβλημα: το κρύο. Άνθρωπος και μηχανές θα δοκιμαστούν και θα φθαρούν από την παρατεταμένη παραμονή σε θερμοκρασίες κάτω από το μηδέν, ειδικά τις "χρυσές ώρες" του λυκόφωτος και του λυκαυγούς. Ο κατάλληλος ρουχισμός, ένα μεγάλο θερμός με τσάι ή καφέ, ένα ζευγάρι μπαταρίες στην τσέπη και ένα χοντρό φλυς πάνω στη μηχανή αποσοβούν το πρόβλημα και ελαχιστοποιούν τη δυσχέρεια, που συνήθως εκφράζεται με κινήσεις και θορύβους που καλό θα ήταν να έχουν αποφευχθεί.

Tip
Οι συνήθεις συμβουλές σχετικά με την προστασία του εξοπλισμού σε συνθήκες χιονιού αφορούν σε οδηγίες για την αποφυγή θολώματος των φακών κατά τη μετάβαση από ένα ζεστό και υγρό αυτοκίνητο προς το παγωμένο περιβάλλον, τη χρήση γαντιών χωρίς δάκτυλα, την προμήθεια ειδικού προστατευτικού καλύματος για το σύνολο φακού και μηχανής και άλλα σχετικά.

Η αναμονή

Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στα ζώα, οι χειμερινές συνθήκες απαιτούν πολλαπλάσια ενέργεια, η οποία είναι εξαιρετικά δύσκολο να αντληθεί από τους παγωμένους και θαμένους κάτω από το στρώμα του χιονιού φυσικούς πόρους.

Για τα ζώα του βουνού, οι δύο βασικές διέξοδοι είναι η μετακίνηση και η αδράνεια. Τα ζώα που μπορούν, θα κατέβουν χαμηλότερα, αναζητώντας περιβάλλοντα που μοιάζουν με τις θερινές επικράτειές τους: άλση αντί για δάση, φρύγανα αντί πετρολίβαδων, αλίπεδα αντί για αλπικά λιβάδια, ορθοπλαγιές χαμηλότερου υψομέτρου. Αντίθετα, τα ζώα που δεν μπορούν να μετακινηθούν, πέφτουν σε μερική ή ολική χειμερινή αδράνεια, κάνοντας ουσιαστικά οικονομία πόρων ζωής. Και οι δύο μηχανισμοί συμπαρασύρουν και τους θηρευτές τους, που και αυτοί πρέπει να μετακινηθούν ή να μειώσουν τους ρυθμούς τους.

Έτσι, αναπόφευκτα, η ζωή στο χιονισμένο δάσος λειτουργεί σε ταχύτητες πολύ πιο αργές από ότι τη ζεστή περίοδο και όλοι οι βασικοί μηχανισμοί της ζωής γίνονται πλέον σε ρυθμούς συντήρησης. Αυτό σημαίνει ότι η αναμονή για να συμβεί κάτι πολλαπλασιάζεται και ο φωτογράφος βρίσκεται μπροστά σε ένα αντιφατικό πρόβλημα χρονικής συστολής και διαστολής: η μέρα είναι πολύ μικρή και οι ρυθμοί πολύ αργοί.

Το κύριο όπλο του φωτογράφου μπροστά στο πρόβλημα αυτό είναι η καταφυγή στην πανίσχυρη ανθρώπινη λογική: πρέπει με στρατηγήματα και τεχνάσματα να αυξήσει τις πιθανότητες συνάντησης με τα ζώα και ταυτόχρονα με τη θέληση και την εγρήγορση να διατηρήσει δυναμικό το σύστημα επόπτευσης του πεδίου στο 100% του χρόνου αναμονής.

Στην αύξηση των πιθανοτήτων συνάντησης με τα ζώα έρχεται να βοηθήσει το ίδιο το χιόνι, προδίδοντας τις κινήσεις τους μέσω της ευκρινέστατης αποτύπωσης των ιχνών και των ντορών.

Σε ότι αφορά στα θηλαστικά, πάντα ξεκινάμε με τον εντοπισμό και αναγνώριση των ιχνών, που στο χιόνι είναι πολύ ευανάγνωστα. Τα πιο εύκολα στην ταυτοποίηση ίχνη είναι του Λαγού, της Αρκούδας, της Αλεπούς, του Ασβού, του Ζαρκαδιού και του Αγριογούρουνου. Του ίχνη του Λύκου και του σκύλου διαφέρουν ελάχιστα (αποφαινόμαστε ότι πρόκειται για Λύκο κυρίως από το πρότυπο κίνησης και την τοποθεσία). Άλλα ίχνη που μπορούμε να "διαβάσουμε" με αρκετή βεβαιότητα είναι των τρωκτικών (με μοναδικό αναγνωρίσιμο είδος το Σκίουρο), το Αγριόγιδο (το χειμώνα δεν υπάρχει άλλο οπληφόρο στους βιοτόπους του), η Βίδρα (πάντα πολύ κοντά σε ποτάμι ή άλλη μάζα νερού με ζωή) και το Ελάφι (Πάρνηθα !).

Tip
Τα ίχνη που είναι μερικών ημερών έχουν διασταλλεί από τη ζέστη και είναι αλλοιωμένα και πολύ μεγαλύτερα, ενώ τα φρέσκα ίχνη έχουν ακόμα σπυρωτό χιόνι μέσα στην πατημασιά.

Το θέμα των ιχνών είναι ευρύτατο και αν αναζητάτε θηλαστικά καλό θα ήταν να προμηθευτείτε έναν οδηγό ιχνών (στα αγγλικά !) που εκτός από πατημασιές έχει και περιττώματα, γδαρσίματα, καθώς και ηχητικά και άλλα σημάδια. Αν και φαίνεται ότι τα θηλαστικά έχουν κάποιες στράτες που τις χρησιμοποιούν συχνά, οι πιθανότητες να τα δείτε με φως είναι μικρές, εκτός αν βρείτε συμπληρωματικά τεκμήρια συστηματικής χρήσης, όπως σημάδεμα με ούρα, ομαδική δραστηριότητα κλπ.

Τα θηλαστικά έχουν το καθένα το δικό του τρόπο ανταπόκρισης στο χιόνι: Ανάλογα με τη σοβαρότητα των συνθηκών, άλλα μειώνουν τις δραστηριότητές τους, ενώ άλλα επεκτείνουν τα ωράρια κυνηγιού και από καθαρά νυχτόβια βρίσκονται εντέλει σε κίνηση από το απόγευμα έως και το άλλο πρωί. Για παράδειγμα, ο Σκίουρος, μπορεί το χειμώνα να αναστείλλει την κινητικότητά του ή αντίθετα να την εντείνει, σε αναζήτηση τροφής, ενώ η Αλεπού κυκλοφορεί στο χιονισμένο τοπίο ακόμα και μέσα στο μεσημέρι.

Τα πουλιά αφήνουν επίσης ίχνη στο χιόνι, που αν και δεν είναι τόσο ομιλητικά για το είδος που τα άφησε, βοηθούν να αντιληφθούμε το μέγεθος του πουλιού (πχ. πέρδικα έναντι στρουθιόμορφου). Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να βρούμε το αποτύπωμα του σώματος του πουλιού στο χιόνι, στο σημείο που κούρνιαζε. Τέλος, το χειμώνα τα πουλιά δεν ανταποκρίνονται ιδιαίτερα στο ηχητικό κάλεσμα, εκτός από συγκεκριμένα είδη. Φυσικά τα θηλαστικά είναι σιωπηλά: το Ζαρκάδι "γαυγίζει" σποραδικά και μόνο η Αλεπού είναι γνωστή για το κάλεσμα ζευγαρώματος, αλλά και αυτή είναι φειδωλή στην ανταπόκριση.

Tip
Στα βουνά της Κεντρικής Ελλάδας, στην περίοδο της χιονοκάλυψης θα βρούμε δρυοκολάπτες (κυρίως Λευκονώτη και Μαύρο, ενώ ένα μέρος του πληθυσμού του Πράσινου δρυοκολαπτη κατεβαίνει χαμηλότερα), Ελατοπαπαδίτσες, Καλόγερους, Βασιλίσκους, τσίχλες (οι Τσαρτσάρες, οι Κεδρότσιχλες και οι Κοκκινότσιχλες είναι αρκετά διακριτικές, τα Κοτσύφια σταθερά άφθονα, οι Χιονοκότσυφες δυσπρόσιτοι), Πύρρουλες, Κοκκοθραύστες, όλα τα κορακοειδή (εκτός της Κάργιας), αρκετές σπίζες (κυρίως Σπίνοι, αλλά και Χειμωνόσπινοι) και φυσικά Χιονάδες, Χιονόστρουθους και Χιονοψάλτες. Οι Πετροπέρδικες κινούνται στο κάτω όριο του χιονιού.
Ο Μπούφος κατεβαίνει χαμηλότερα, αφήνοντας στο ορεινό δάσος στο Χουχουριστή, που φαίνεται αρκτά ικανός να επιβιώσει σε όλες τις συνθήκες. Μαζί του μένει το Διπλοσάινο και αρκετές Γερακίνες και Ξεφτέρια. Ο Χρυσαετός είναι εξαιρετικά σπάνιος και προφανώς θα κινείται σε ξέχιονες περιοχές, ενώ όλοι οι άλλοι αετοί του χειμώνα δεν περιπλανιούναι στη ζώνη του χιονιού.

Για την διατήρηση της έντασης της παρακολούθησης του πεδίου, ο φωτογράφος καταφεύγει σε διάφορα τεχνάσματα ώστε να παραμένει σε εγρήγορση:

• μνημονοτεχνικές ασκήσεις "χαρτογράφησης" του ορατού πεδίου,
• εναλλαγή της προσοχής σε μια ποικιλία θεμάτων (πχ., αναμονή για χιονάδες, μετά για πέρδικες, μετά για κοράκια, παράλληλα αναζήτηση για Λαγό και Αλεπού κλπ),
• προ-εστίαση του φακού σε διάφορα σημεία του τοπίου, συνεχείς ρυθμίσεις και προσαρμογές της έκθεσης, κλπ.

Tip
Μια αποτελεσματική μνημονοτεχνική ασκήση για τη "χαρτογράφηση" του πεδίου είναι η δημιουργία φανταστικών ειδώλων των υποψήφιων θεμάτων πάνω σε πέτρες, θάμνους και σκιές και η "αναγνώρισή" τους για εξάσκηση. Προφανώς, στη συνέχεια ο φωτογράφος τα απορρίπτει και τα αναζητά πιο πέρα κλπ. Το παιχνίδι αυτό, κάτι όπως η χαρτογράφηση των dead pixels ενός αισθητήρα, κρατά σε εγρήγορση το πνεύμα, βοηθά στην απομνημόνευση του πεδίου και κυρίως συνεισφέρει στη δημιουργία ενός πίνακα των μεγεθών των πιθανών θεμάτων, αναγνωρίζοντας ποιά πέτρα έχει μέγεθος αλεπούς, ποιά πετρούλα έχει το μέγεθος χιονάδας κλπ, ενώ παράλληλα βοηθά στην επιλογή της κατάλληλης εστιακής απόστασης στο ζουμ φακό ή στην απόφαση του αν θα βάλουμε converter πάνω στον σταθερό τηλεφακό.

Στην πολύωρη αναμονή, ο φωτογράφος μπορεί να κρυφτεί είτε σε φορητή φυλάχτρα, είτε σε αυτοκίνητο. Και τα δύο έχουν αναλυθεί στο κεφάλαιο Φωτογραφία σε φυλάχτρα (hide). Φυσικά, δεν μπορεί να μείνει κανείς ακίνητος 5 ώρες μέσα στο χιόνι σε ένα φορητό hide, ενώ ακόμα και στο αυτοκίνητο παρουσιάζονται προβλήματα με το κρύο. Λύσεις υπάρχουν, αλλά προϋποθέτουν καλή οργάνωση με ισχυρό στόχο.

Tip
Η τεχνική High key (έντονη υπερέκθεση ώστε τα λευκά να "καούν" εντελώς, τα γκρί να "γράψουν" ως φωτεινά και τα σκούρα να φτάσουν σε ένα μέσο τόνο) μπορεί να δώσει πολύ δυνατές εικόνες με ζώα (πχ. πουλιά σε κλαδί ή θηλαστικό μπροστά από ένα κατάλευκο τοπίο) ή και τοπία μεσαίας απόστασης. Η ρύθμιση της σωστής έκθεσης είναι μάλλον θέμα λεπτών ισορροπιών, οπότε είναι καλύτερο να τραβάτε Raw, που επιτρέπει πολλές διορθώσεις στην επεξεργασία. Το High key θα αποδώσει καλύτερα όταν το κεντρικό θέμα έχει πολύ φωτεινούς (πχ. Χιονάδα, Λαγός) ή πολύ σκούρους τόνους (πχ. Κοτσύφι, Κοράκι).

Που είναι τα ζώα ;

Η κίνηση στο χιονισμένο βουνό προϋποθέτει άριστη γνώση του οδικού δικτύου και κυρίως των παγίδων που μπορεί να κρύβει (απότομες ανηφόρες, δύσκολες στροφές, λάσπες κλπ).

Ακόμα, είναι καθοριστικό να έχουμε προαποφασίσει σε ποιό δέντρο, λιβάδι, πετροπλαγιά θα εστιάσουμε. Επειδή η μέρα είναι μικρή, είναι σημαντικό να έχει προηγηθεί τους καλοκαιρινούς μήνες ένα ρεπεράζ (προεπισκόπιση του πεδίου) των κατάλληλων θέσεων για μια ποικιλία ειδών (λαμβάνοντας φυσικά υπόψην ότι τα μεταναστευτικά είδη θα απουσιάζουν το χειμώνα).

Όλα τα ζώα έχουν το χειμώνα μεγαλύτερες ανάγκες ενέργειας και είναι πρόθυμα να κάνουν παραχωρήσεις στην ασφάλεια τους: έτσι πλησιάζουν και πλησιάζονται πολύ πιο εύκολα. Τα σημεία προσέλκυσης σχετίζονται πάντα με την παρουσία υγρού, γυμνού εδάφους ή οργανικών ουσιών : έδαφος που εμφανίζεται όταν λιώνει το χιόνι ή από τον εκχιονισμό, περίμετρος των χωριών ή κατοικιών, εν ενεργεία κτηνοτροφικές εγκταστάσεις, σκουπιδότοποι, καταφύγια, χιονοδρομικά κέντρα, ακόμα και μπάλες ζωοτροφών.

Αν χιονίσει και χαμηλά, άρα χαθεί η ζώνη υποχώρηση των μετακινούμενων ειδών, τότε τα ζώα θα στριμωχτούν: για λόγους επιβίωσης, τα πουλιά θα κατέβουν μέσα στους δρόμους, στα μαντριά των χειμαδιών, τους κήπους των χωριών και τα άλση των πόλεων. Στη φάση αυτή φωτογραφίζονται πολύ εύκολα, αλλά δίνουν μια εικόνα που παραπέμπει περισσότερο σε απελπισμένους ναυαγούς παρά στα όμορφα και περήφανα όντα που είναι σε καλές συνθήκες.

Όπως και το καλοκαίρι, μπορεί να κάνει κανείς "σαφάρι" με το αυτοκίνητο ή να σταθεί σε ένα καλό μέρος. Και τα δύο δουλεύουν, αλλά ο χειμώνας ταιριάζει με το στατικό, τόσο επειδή η αναμονή είναι συχνά πιο καρποφόρα, όσο και γιατί η κίνηση στο χιονισμένο δρόμο είναι κουραστική και ενέχει κινδύνους.

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος