Φωτογραφία φύσης

Νυχτερινή φωτογραφία

Σχεδόν όλα τα θηλαστικά, αρκετά πουλιά και μερικά αμφίβια έχουν κυρίως ή αποκλειστικά νυχτερινή δραστηριότητα, είτε για να αποφεύγουν τη συνάντηση με το κυρίαρχο ημερόβιο "θηρίο", τον άνθρωπο, είτε γιατί η λεία τους είναι και αυτή νυχτόβια. Έτσι, από το σούρουπο μέχρι το ξημέρωμα, αρχίζει μια άλλη ζωή στο δάσος και τα λιβάδια, ένας άλλος αγώνας για την επιβίωση, εξίσου έντονος με την πάλη της ημέρας, ένας κόσμος κρυφός που ακολουθεί αόρατα νήματα σκιών και οσμών, θροϊσματα και ψίθυρους.

Όλα τα νυκτόβια ζώα έχουν ιδιαίτερα αναπτυγμένες τις αισθήσεις της όρασης και της ακοής, με κορυφαία τα νυχτοπούλια, που μπορούν να "δουν", είτε κυριολεκτικά είτε μέσω τεχνικών εντοπισμού δια της ακοής, ένα μικρό τρωκτικό σε σχεδόν απόλυτο σκοτάδι. Φυσικά, οι πρωταθλητές της νυχτερινής ζωής είναι οι νυχτερίδες, που χρησιμοποιούν ένα σύστημα ηχοεντοπισμού με υπέρηχους για να αναγνωρίσουν το πεδίο γύρω τους και να κυνηγήσουν τη λεία τους.

Αντίθετα με αυτούς τους νυχτερινούς πρωταθλητές των αισθήσεων, ο άνθρωπος, ως ον αναπτυγμένο για τη ζωή κάτω από το φως του ήλιου, εξετάζει το νυχτερινό κόσμο μέσα από μια σκοτεινή κουρτίνα. Η όραση και η όσφρησή του μπορούν να εξυπηρετήσουν σύνθετες λειτουργίες αναγνώρισης, αλλά είναι περιορισμένης εμβέλειας - μόνο η ακοή του επιτρέπει την πρόσληψη αμυδρών και απομακρυσμένων συμβάντων. Από αυτή την ελλειπτική αντίληψη της ζωής κάτω από το πέπλο της νύχτας, μέχρι την αποτύπωσή της σε στατικές και ρέουσες εικόνες, υπάρχει ένα μεγάλο κενό: η ανεπάρκεια των φωτογραφικών τεχνολογιών να καταγράψουν στιγμιότυπα που εκτυλίσσονται σε πολύ χαμηλές φωτιστικές συνθήκες. Η αδυναμία αυτή αφορά τόσο στην καταγραφή μέσω του αισθητήρα, όσο και στην δυνατότητα καδραρίσματος και εστίασης, μέσω του οφθαλμοσκοπίου και του υποσυστήματος υπολογισμού της απόστασης.

Πολύ πρόσφατα, με την θεαματική εξέλιξη των αισθητήρων και των ψηφιακών οφθαλμοσκοπίων, επήλθε μια τεράστια βελτίωση της δυνατότητας να ενισχυθούν οι αμυδροί τόνοι ανάμεσα στο λυκόφως και το λυκαυγές και να καταγραφεί μια εικόνα σχετικά καλής ευκρίνειας. Εξοπλισμένος με τα καταπληκτικά σύγχρονα εργαλεία, ο φωτογράφος του 21ου αιώνα μπορεί επιτέλους να εισχωρήσει σε αυτήν τη μέχρι τώρα κρυμένη πλευρά της άγριας ζωής και να μεταφέρει απίστευτες εικόνες, που - κυριολεκτικά - φωτίζουν και αποκαλύπτουν το τι συμβαίνει στο άλλο μισό του ημερήσιου κύκλου. Στο κεφάλαιο αυτό θα δούμε μερικές βασικές έννοιες και τεχνικές της συναρπαστικής αυτής εκδοχής της φωτογραφίας άγριας ζωής.

Το σκηνικό

Ο φωτογράφος φύσης ξέρει καλά ότι αν η ημερήσια περιήγηση μπορεί να δώσει απρόσμενα και πολλές φορές εντυπωσιακά αποτελέσματα, αντίθετα είναι πρακτικά αδύνατο να βρεθεί κάπου τυχαία και να φωτογραφίσει συμπτωματικά διάφορα νυχτόβια ζώα.

Κατά πρώτο, πρέπει να εστιάσουμε σε ένα είδος, του οποίου πρέπει να ξέρουμε καλά τις συνήθειες, τη φωνή, τον τρόπο που θα ανιχνεύσει την παρουσία μας και την ανοχή του στην όχληση που θα του προκαλέσουμε. Με βάση αυτές τις γνώσεις, περνάμε στο επόμενο στάδιο, που είναι ο χώρος.

Το πιο βασικό βήμα για την επιτυχή φωτογράφιση στο νυχτερινό τοπίο είναι η σωστή επιλογή της τοποθεσίας, σε σχέση με το είδος που στοχεύουμε. Η θέση πρέπει να αποτελεί ιδανικό βιότοπο για το είδος, να του εμπνέει ασφάλεια και, αν είναι δυνατόν, να αποτελεί συνηθισμένο τόπο όπου κουρνιάζει ή εποπτεύει, πληροφορίες που τις ερμηνεύουμε έχοντας ήδη ακούσει πολλές φορές το πουλί στην περιοχή ή έχοντας βρει έντονα σημάδια του θηλαστικού. Χωρίς υπερβολή, η λαμπρή επιτυχία ή η αποκαρδιωτική αποτυχία μιας βραδυάς εξαρτάται από την επιλογή της θέσης.

Ένα από τα βασικά κριτήρια που πρέπει να πληρεί η θέση είναι να μας επιτρέπει, σε συνδυασμό και με τα μειωμένα μέσα αντίληψης που διαθέτουμε, να καταλάβουμε αν το ζώο είναι ή ήρθε εκεί που το περιμένουμε. Έτσι, για τα νυχτοπούλια, επιλέγουμε ένα ξερό δέντρο με λίγα, γυμνά κλαδιά, ώστε το πουλί να μην χωθεί μέσα στις φυλλωσιές. Όσο πιο απομονωμένο είναι το δέντρο τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να κάτσει στο στόχο μας και όχι σε κάποιο γειτονικό (προσφιλής τακτική των χουχουριστών).

Το ιδανικό σκηνικό είναι το δέντρο μας - και μάλιστα η ζώνη ενδιαφέροντος, από τη μέση μέχρι την κορυφή του - να βρίσκεται στο ύψος των ματιών μας. Το κυριότερο όφελος από τη διάταξη αυτή είναι ότι αν προεστιάσουμε στο κέντρο του ωφέλιμου ύψους του δέντρου και το πουλί κάτσει λίγο πάνω ή λίγο κάτω, έχουμε πολλές πιθανότητες να εξακολουθεί να βρίσκεται στη - πολύ στενή - ζώνη εστίασης του τηλεφακού. Αντίθετα, αν το δέντρο υψώνεται από πάνω μας, η πιθανότητα να έρθει το θέμα στη μοναδική ζώνη που έχουμε εστιάσει είναι μικρή.

Το φως

Τόσο ο άνθρωπος, όσο και ο φωτογραφικός εξοπλισμός δεν αντιλαμβάνονται τίποτε στο πλήρες σκοτάδι. Η παρουσία μιας αρκετά λαμπερής πηγής φωτός είναι απολύτως αναγκαία, τόσο για την ίδια τη φωτογράφιση, όσο και για την ανίχνευση της άφιξης και της θέσης του θέματος.

Οι πηγές φωτός μπορεί να είναι μία ή ένας συνδυασμός από τις παρακάτω:

• Φως της Σελήνης / πανσέληνος
• Φακός χειρός (φωτισμού)
• Φλάς
• Άλλη σταθερή πηγή (πχ. δημοτικός φωτισμός, φορητή λάμπα)

Με το φεγγαρόφωτο

Το φως της πλήρους φάσης της Σελήνης είναι η πιο ενδιαφέρουσα και φυσική πηγή φωτισμού, το φως που δεν ενοχλεί τα ζώα ενώ ταυτόχρονα - και όχι τυχαία - αποτελεί το κατώφλι φωτεινότητας για το οπτικό σύστημα του ανθρώπου.

Εφόσον αποφασίσουμε να δουλέψουμε με το φως της Σελήνης, διαλέγουμε μια νύχτα με μεγάλο ή πλήρες φεγγάρι. Το φως του φεγγαριού μας επιτρέπει να δούμε ότι το ζώο ήρθε στην αναμενόμενη ζώνη, αλλά και για να το φωτογραφίσουμε χωρίς τεχνητό φωτισμό. Ωστόσο, στις πολλές περιπτώσεις μόλις επαρκεί για να εστιάσουμε, οπότε πρέπει να έχουμε προεστιάσει σε 1-2 σημεία.

Το φεγγάρι δίνει επαρκή φωτισμό την ίδια τη νύχτα της πανσελήνου, καθώς και τις δυο νύχτες πριν και τις δυο νύχτες μετά. Αυτό σημαίνει ότι διαθέτουμε 5 μέρες εργασίας κάθε μήνα, εφόσον ο ουρανός είναι καθαρός.

Σε ένα σχετικά λευκό κορμό (πχ. αποφλοιωμένο έλατο ή μαυρόπευκο), η πανσέληνος θα δώσει ταχύτητες από 1/2 έως 1 δλτ στο F4 με 32000 ISO. Αυτές οι ρυθμίσεις καλύπτουν την περίπτωση που ζώο στέκει ακίνητο και για πολλά είδη δίνουν επαρκείς ευκαιρίες για αρκετά, ικανοποιητικά καρέ.

Ο φακός χειρός

Τα τελευταία χρόνια, η αγορά γέμισε με πολύ καλούς φακούς χειρός, με επαναφορτιζόμενες μπαταρίες, δυνατά LED και απίστευτη εμβέλεια. Για τη φωτογραφία φύσης εξυπηρετεί ένας μεσαίου μεγέθους και εμβέλειας φακός με αρκετά ανοιχτή δέσμη: αντίθετα με ότι μπορεί να φανταστεί κανείς, η στενή δέσμη δυσχεραίνει το χειρισμό του φακού, ειδικά όταν ο φωτογράφος είναι μόνος του.

Η χρήση του φακού χειρός διευκολύνει πολύ, αλλά δημιουργεί έντονη όχληση στα ζώα. Στα μεγαλύτερα πουλιά - μπούφος, χουχουριστής - εγγράφεται στη μνήμη τους και επηρεάζει τη συμπεριφορά τους τις επόμενες μέρες. Πιο συγκεκριμένα, ο Μπούφος - παρόλη την ειρωνική χρήση του ονόματός του - είναι ένα πολύ έξυπνο πουλί που προφανώς σωρεύει εμπειρίες στη διάρκεια της ζωής του. Έτσι, είναι λογικό μετά από 2-3 φορές αντιμετώπισης της όχλησης ενός φακού, να καταχωρεί ότι πρόκειται για πηγή όχλησης - έχει παρατηρηθεί ότι οι γονείς αποτρέπουν τα ανήλικα άτομα στο να εκθτεθούν σε όχληση ή κίνδυνο. Ο Χουχουριστής επίσης ενοχλείται έντονα από το φως και στη συνέχεια αποφεύγει σαφώς το σημείο. Τα θηλαστικά, τέλος, έχουν έναν πολύ συνεκτικό μηχανισμό εμπειριών και αντιδράσεων.

Tip
Ένας φακός χειρός μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμος, πριν τη φωτογράφιση, στην εστίαση της αναμενόμενης θέσης του πουλιού - στη συνέχεια απομνημονεύουμε την εστιακή θέση στο σχετικό preset του τηλεφακού ή μεταφέρουμε την τιμή στην προσωρινή μνήμη γυρίζοντας στη χειροκίνητη εστίαση.

Το φλας

Το φλας είναι η πιο πρακτική πηγή τεχνητού φωτισμού, αλλά ταυτόχρονα είναι αυτή με το πιο αφύσικο αποτέλεσμα (σκληρός φωτισμός, πολύ λευκό χρώμα, έντονη σκιά του πουλιού στον κορμό) και μακράν η πιο ενοχλητική για το ζώο, που τυφλώνεται προσωρινά. Βέβαια, όλα τα φλας μπορούν να εκπέμψουν σε μικρότερη ένταση, αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να πετύχει κανείς ένα αποτέλεσμα ανάλογο του fill-in της ημερήσιας φωτογραφίας, ακριβώς γιατί δεν υπάρχει διαθέσιμο φως.

Tip
Σχετική βελτίωση στο αποτέλεσμα του φλάς - τόσο του φωτισμού του θέματος, όσο και της όχλησης του ζώου - μπορεί να προσφέρει ένα σύστημα ασύρματης πυροδότησης ενός - ή καλύτερα δυο - απομακρυσμένων φλας μικρής έντασης, τοποθετημένων κατάλληλα σε διαφορετικές γωνίες. Η διάταξη αυτή προϋποθέτει γνωστή και πολύ συγκεκριμένη θέση του ζώου, κάτι που είναι σπάνια εφικτό.

Σταθερός φωτισμός

Σε πολλές τοποθεσίες, κυρίως στην περίμετρο του αστικού ιστού, το βράδυ ενεργοποιούνται διάσπαρτες λάμπες δημοτικού φωτισμού. Το φως τους είναι αρκετά ισχυρό και χρησιμοποιήσιμο χρωματικά και τα ζώα έχουν συνηθίσει την ύπαρξη μιας φωτισμένης ακτίνας, μέσα στην οποία μερικές φορές κυνηγούν.

Τα ζώα που ανέχονται το δημοτικό φωτισμό είναι κυρίως οι αλεπούδες, οι κουκουβάγιες και οι μπούφοι και μπορούν να πλησιάσουν αρκετά σε θέση που προσφέρει ικανοποιητικές συνθήκες για μια κλασική εκφώτιση με ψηλά ISO. Τα άλλα ζώα θα κρατηθούν σε απόσταση.

Tip
Το καλό με το μόνιμο φωτισμό είναι ότι τα μάτια των ζώων είναι ήδη προσαροσμένα και αποτυπώνονται εξαιρετικά, με ωραία φυσικά χρώματα.

Εκτός του δημοτικού φωτισμού, μπορείτε να αξιοποιήσετε κάθε άλλη μόνιμη πηγή φωτισμού (αντλιοστάσια, λάμπες ασφαλείας σε βιοτεχνίες, λιμάνια κλπ). Τα πουλιά έχουν συνηθίσει στην κατάσταση και μάλιστα επιδεικνύουν μια σχετική ανοχή στην παρουσία ανθρώπων σε μικρή απόσταση από το σημείο φωτισμού.

Βλέποντας και εστιάζοντας στο σκοτάδι

Το πιο βασικό εργαλείο στη νυχτερινή φωτογράφιση είναι ένας πολύ φωτεινός τηλεφακός. Οι φακοί που χρησιμοποιούνται είναι οι τηλεφακοί με φωτεινότητα καλύτερη του F4.

Οι βασικοί τηλεφακοί που καλύπτουν την απαίτηση αυτή είναι οι 300 F2.8, 400 F2.8, 400 F4, 500 F4 και το πολυεργαλείο 600 F4, όλοι πανάκριβοι και βαριοί.

Άλλοι τηλεφακοί, όπως οι 200 F1.8, 200 F2, 200 F2.8 και 300 F4, ακόμα και ένας ζουμ 70-200 F2.8 ή 100-300 F4, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε κάποιες ευνοϊκές περιπτώσεις κοντινής απόστασης.

Tip
Οι μεγάλοι τηλεφακοί έχουν λειτουργία καταχώρησης και ανάκλησης (preset) μιας ορισμένης απόστασης εστίασης. Θυμηθείτε ότι αν κλείσετε τη μηχανή, οι πληροφορίες που αφορούν τόσο το preset, όσο και στη θέση που έχει σταθμεύσει η χειροκίνητη εστίαση, χάνονται.

Κάτω από ορισμένο επίπεδο φωτεινότητας, η αυτόματη εστίαση δεν λειτουργεί και είναι αναγκαίο να καταφύγουμε στη χειροκίνητη εστίαση. Όλοι οι σύγχρονοι τηλεφακοί έχουν ηλεκτρονική (Focus by wire) "χειροκίνητη" εστίαση και σχεδόν όλα τα σώματα παρέχουν κάποιο τρόπο βοηθήματος εστίασης, με τη δημιουργία χρωματικών περιγραμμάτων (Outline Emphasis) ή άλλης ειδοποίησης για την επίτευξη του νέτου (ενδεικτικά, η λειτουργία αυτή λέγεται MF peaking ή Focus peaking). Επιπλέον, κάποιες μηχανές προβάλλουν ένα πλαίσιο καθοδήγησης στην χειροκίνητη εστίαση (Focus Guide), που υποδεικνύει προς ποια κατεύθυνση πρέπει να μεταβάλλουμε την απόσταση εστίασης (προς το MFD ή το άπειρο) και αλλάζει χρώμα όταν επιτευχθεί η εστίαση. Οι λειτουργίες αυτές, που αρχικά φτάχτηκαν για το βίντεο, είναι απαραίτητες στη νυχτερινή φωτογραφία και ο φωτογράφος οφείλει να εξοικειωθεί έγκαιρα με τις ρυθμίσεις (οι βασικές επιλογές είναι Peaking Level και Peaking Highlight Color) και το χειρισμό τους.

Tip
Καθοριστικό ρόλο έχει η ικανότητα του συστήματος εστίασης να λειτουργεί έστω σε χειροκίνητη εστίαση σε πολύ χαμηλό φωτισμό. Η ευαισθησία εστίασης (AF sensitivity) έχει βελτιωθεί πολύ στις σύγχρονες μηχανές (ενδεικτικά, Canon R1: -8 EV, Canon R5: -6 EV, Canon R7: -5 EV, Sony A1: -4 EV, Sony A7III: -3 EV, Nikon Z9: -7 EV).

Το ψηφιακό πάνελ του οφθαλμοσκοπίου ενισχύει την φωτεινότητα και προσφέρει πολύ πιο ευκρινή εικόνα από το καλύτερο οπτικό οφθαλμοσκόπιο. Επιλέγουμε την πιο έντονη υποστήριξη από το οφθαλμοσκόπιο (φωτεινότητα, προσομοίωση κλπ)

Tip
Όταν η εστίαση πάνω στο θέμα είναι σχεδόν αδύνατη, η τελευταία λύση είναι να εστιάσουμε σε κάποιο άλλο, κοντινό, τμήμα της εικόνας που έχει υψηλή αντίθεση (πχ. ένα μαύρο κλαδί σε φόντο συννεφιάς ή ένα λευκό τμήμα του κορμού σε μαύρο φόντο) και επιστρέφοντας στο κύριο θέμα να κάνουμε διαδοχικές λήψεις, ελέγχοντας την ευκρίνεια της κάθε εικόνας στην οθόνη και προσαρμόζοντας σταδιακά την εστίαση. Ακούγεται περίπλοκο, αλλά δουλεύει !

Σήμερα, τα περισσότερα full frame σώματα προσφέρουν εκπληκτικά ευαίσθητους αισθητήρες: η μέση τιμή είναι στο απίστευτο ISO 104.000, με κορυφαίες τις Canon R5II και R6II (204.000) και την R1 (409.600). Στο APC-S οι τιμές φτάνουν τα ISO 25.000, με μέγιστη την Canon R7 (51.200). Σε ένα σωστά εκφωτισμένο αρχείο, η επεξεργασία μείωσης του θορύβου μπορεί να βελτιώσει το αποτέλεσμα κατά 1 έως 1.5 stop.

Tip
Αν φωτογραφίζουμε με DSLR (δηλαδή με οπτικό οφθαλμοσκόπιο), η αναγνώριση του θέματος και η εστίαση είναι απλώς αδύνατες. Στην περίπτωση αυτή, μπορούμε να δοκιμάσουμε το Live view, ένα σχετικά δύσχρηστο μέσον αλλά πολύ πιο φωτεινό από το κατάμαυρο οφθαλμοσκόπιο.

Το καμουφλάζ

Για να είμαστε κάπως άνετα, κάπως αόρατοι και κάπως αθόρυβοι, θα χρησιμοποιήσουμε είτε ένα μόνιμο ή φορητό hide (φυλάχτρα), είτε ένα αυτοκίνητο, κατά προτίμηση μικρό και σκούρο.

Ένα βαρύ τριποδι είναι απαραίτητο: όχι μόνο για την επίτευξη σταθερού κρατήματος στην ταχύτητα 1/2 με 1/4 του δλτ που θα απαιτηθεί, αλλά κυρίως γιατί μπορούμε να σκοπεύσουμε και να προεστιάσουμε σταθερά στην αναμενόμενη θέση άφιξης του ζώου.

Το κάλεσμα

Οι περισσότεροι φωτογράφοι χρησιμοποιούν κάποιο σύστημα αναπαραγωγής ήχου για να προσκαλέσουν τα επιφυλακτικά είδη, ειδικά τα πουλιά. Οπωσδήποτε, πρέπει να φροντίσετε το ηχητικό αρχείο να είναι τέλειο: μέσα στη σιγαλιά της νύχτας, η παραμικρή ατέλεια (φωνές άλλων ειδών, ομιλίες, θόρυβοι) ακούγεται σαν εκκωφαντική παραφωνία στα ευαίσθητα αυτιά των πουλιών.

Tip
Αν αποφασίσετε να βάλετε ηχητικό κάλεσμα, σκεφτείτε ότι τα πουλιά έχουν και άλλες δουλειές εκτός από τη δημοσιότητα: να τραφούν, να ζευγαρώσουν, να ταΐσουν τα μικρά τους κλπ και όλα αυτά στον περιορισμένο και δυσχερή χρόνο της νύχτας. Δεν πρέπει να επιμένει κανείς πάνω από κάποιο διάστημα, που εξαρτάται από το είδος και την εποχή: μισή ώρα συνολικής χρήσης του ηχείου σε ένα διάστημα 4 ωρών φαίνεται συνεπές.

Έχετε επίσης υπόψην ότι αργά ή γρήγορα το ζώο θα εντοπίσει την πηγή του ήχου και θα δοκιμάσει να την προσεγγίσει. Αν αντιληφθεί ότι πρόκειται για απάτη, θα εκνευριστεί και θα φύγει - για τα καλά. Το ίδιο θα εκνευριστεί και με την παρατεταμένη χρήση ήχου. Είναι αναμενόμενο, μετά από 1-2 βραδιές εκνευρισμού να αποφεύγει το συγκεκριμένο σημείο.

Βίντεο

Η τυπική ταχύτητα καταγραφής του βίντεο είναι 1/50 του δλτ., οπότε είναι αδύνατον να γράψουμε ένα σωστά φωτισμένο βίντεο με το φεγγαρόφωτο. Ωστόσο το υποφωτισμένο βίντεο μπορεί να βελτιωθεί πολύ στο κατάλληλο πρόγραμμα επεξεργασίας βίντεο, καθότι οι ατέλειες της κινούμενης εικόνας δεν είναι τόσο εμφανείς.

Φυσικά, δεν μπορούμε να γράψουμε βίντεο με το φλας, αλλά αν έχουμε επαρκή απόσταση από το θέμα, μπορούμε να δοκιμάσουμε με ένα μικρό φακό, κάνοντας 2-3 σύντομα κλιπς των 10-30 δλτ.

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος