Η φύση των Πρεσπών

H χλωρίδα των Πρεσπών

Ένα μοναδικό γεωγραφικό και οικολογικό σταυροδρόμι

Από χλωριδικής άποψης, η περιοχή των Πρεσπών αποτελεί μια από τις σημαντικότερες περιοχές της Βαλκανικής και κατ' επέκταση και της Ελλάδας.

Σπουδαίο φυτογεωγραφικό σταυροδρόμι, οι Πρέσπες διατήρησαν μέσα στο χρόνο ένα μοναδικό χλωριδικό πλούτο, η αξία του οποίου δεν εκφράζεται τόσο με την εμφάνιση ενδημικών ειδών, όπως συμβαίνει με τα ορεινά συστήματα της Πελοποννήσου και της Κρήτης, αλλά κυρίως με την παρουσία φυτών που εμπλέκονται σε ευρύτερα βιογεωγραφικά ζητήματα, υποστασιοποιώντας τις ροές της δημιουργίας της ζωής στον πλανήτη.

Πράγματι, οι Πρέσπες κατέχουν μια εκπληκτική θέση μέσα στο ευρύτερο βαλκανικό πλαίσιο:

• γεωγραφικά, βρίσκονται σε μια κομβική θέση πάνω στο βαλκανικό ανάγλυφο: συνδέουν τις Δειναρικές Άλπεις με την οροσειρά των συνόρων και την Πίνδο και περιβάλλονται από δύο τοπικά ορεογραφικά τόξα,


• οικολογικά, αποτελούν ένα μοναδικό ευτροφικό λιμναίο σύστημα μέσα σε έναν περίγυρο μεγάλων βουνών,


• γεωλογικά παραθέτουν μεγάλους ασβεστολιθικούς όγκους με ορεινές πλουτώνιες μάζες,


• ιστορικά, στοιχειοθετούν ένα παράθυρο μέσα στο χρόνο και εξακολουθούν να δέχονται ήσσονες πιέσεις από τον ανθρώπινο περίγυρο.

Στον τομέα των ενδημικών φυτών - ειδών που η εξάπλωσή τους περιορίζεται στην περιοχή των Πρεσπών - είναι γνωστές τέσσερις Centaurea, γένος με τεράστια γενετική ευελεξία (αλλά και ταξινομική ρευστότητα): τα Centaurea tomorosii, Centaurea galicicae, Centaurea devasiana και Centaurea prespana. Πολύ περισσότερα - και σημαντικότερα - είναι τα φυτά με ιδιαίτερη οικολογία ή εύγλωττη βιογεωγραφία.

Μια μακριά βοτανική ιστορία

Η γνώση για το χλωριδικό πλούτο των Πρεσπών οφείλεται σε ταχείες ή συστηματικές έρευνες πολλών επιστημόνων, ελλήνων και ξένων, ανάμεσα στους οποίους σημαντικά ονόματα της βοτανικής επιστήμης, όπως ο Grisebach, ο Ορφανίδης, ο Quézel, ο Ζαγκανιάρης, ο Παυλίδης, ο Φωτιάδης, ο Bergmeier και οι μείζονες μελετητές της ελληνικής χλωρίδας Arne Strid και Kit Tan.

Οι πρώτες καταγραφές χλωρίδας στις Πρέσπες ξεκίνησαν ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα και συνεχίστηκαν σποραδικά, μέχρι το το 1985, οπόταν δημοσιεύτηκε ο πρώτος πλήρης κατάλογος των αγγειοφύτων της περιοχής από τον Παυλίδη. Έκτοτε η έρευνα συνεχίζεται με σημαντικότερη την πρόσφατη (2017) δημοσίευση των αποτελεσμάτων μιας μεγάλης καταγραφικής προσπάθειας, με πολλές αναθεωρήσεις, από την ομάδα του Strid, που πρόσθεσε πάνω από 500 taxa στη χλωρίδα των Πρεσπών, φτάνοντας το εντυπωσιακό μέγεθος των 1769 taxa. Την εποχή της συγκρότησης του καταλόγου, ο Strid εκτίμησε ότι μια πιο συστηματική έρευνα στην ευρύτερη περιοχή θα ανεβάσει τον αριθμό των ειδών και υποειδών πάνω από το κατώφλι των 2000 taxa, ανάγοντας έτσι τις Πρέσπες στην πλουσιότερη χλωριδικά περιοχή της χώρας. Πράγματι, το 2023, είναι ταυτοποιημένα 1815 είδη και υποείδη στην περιοχή.

Η έρευνα συνεχίζεται εντατικά, με τη συνδρομή μιας στιβαρής βάσης δεδομένων για τα φυτά των Πρεσπών και το συνοδό βιβλίο. Ωστόσο, ήδη τα 1815 taxa αποτελούν το 31% της ελληνικής χλωρίδας (6622 taxa). Στον πλούτο αυτόν περιλαμβάνονται τουλάχιστον 200 είδη ιδιαίτερης σημασίας σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο, ενώ για 25 από αυτά η περιοχή των Πρεσπών αποτελεί τη μοναδική θέση εμφάνισής τους στην Ελλάδα.

Η περιλίμνια ζώνη

Στα μάλλον ακίνητα νερά κοντά στην όχθη επικρατούν πλευστόφυτα όπως το Νεροκάστανο (Trapa natans), η Φτέρη του νερού (Azolla filiculoides, ξενικό είδος που έχει εγκατασταθεί επιτυχώς), η Utricularia vulgaris και η Salvinia natans.

Ίσως το πιο ενδιαφέρον από τα φυτά της Πρέσπας είναι το Aldrovanda vesiculosa, ένα πλευστόφυτο των μεσοτροφικών υδάτων. Πρόκειται για το μοναδικό ζων είδος ενός προϊστορικού γένους σαρκοφάγων φυτών, που σώζεται σε περίπου 50 θέσεις σε όλο τον πλανήτη, μια εκ των οποίων είναι η Μικρή Πρέσπα - μοναδική θέση στην Ελλάδα. Η Aldrovanda vesiculosa, που ανήκει στην οικογένεια των τροπικών σαρκοφάγων φυτών Droseraceae, φέρει κατά μήκος των επιπλεόντων βλαστών της πολλές ενεργητικά κινούμενες "σακουλίτσες", με τις οποίες παγιδεύει υδρόβια έντομα.

Στη ζώνη της βένθου συναντάμε μεγάλες ομάδες από λευκά νούφαρα (Nymphaea alba) και κίτρινα νούφαρα (Nuphar lutea).

Στους καλαμιώνες κυριαρχούν τα καλάμια του είδους Phragmites australis, τα ψαθιά (Typha angustifolia) και τα βούρλα (γένος Juncus, έχουν καταγραφεί τα είδη J. articulatus, J. bufonius, J. conglomeratus, J. effusus και J. inflexus). Ιδιαίτερη είναι η παρουσία της Sagittaria sagittifolia με τα όμορφα λευκά άνθη.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ζώνη της όχθης, όπου συναντάμε μια μεγάλη ποικιλία από είδη των υγρών λιβαδιών, ανάμεσα στα οποία και αρκετές ορχιδέες. Στην ευρύτερη ζώνη ενδημεί η Scabiosa cinerea, φυτό της κεντρικής Ευρώπης που συναντά εδώ το νοτιότερο όριο της εξάπλωσής της.

Στις ποικίλες ρεματιές που καταλήγουν στη λίμνη θα βρούμε τις χαρακτηριστικές πλατανομαντήλες (Petasites): εδώ ενδημούν δύο είδη, το Petasites albus και το Petasites hybridus.

Ο γρανιτικός Βαρνούντας

Το εκτενέστερο ορεινό τοπίο των Πρεσπών είναι ο όγκος του Βαρνούντα. Απλωμένος ανάμεσα στην καρδιά της Βαλκανικής και την ελληνική χερσόνησο, ο Βαρνούντας αποτελεί μια βιογεωγραφική γέφυρα ανάμεσα στις κεντροευρωπαϊκές και βορειοβαλκανικές χλωρίδες και τους νοτιοβαλκανικούς βιοτόπους: οι δύο αυτές μεγάλες ενότητες χαρακτηρίζονται από πολύ διαφορετικές γεωλογικές και κλιματικές συνθήκες και κυρίως ιστορικό χρήσης. Ο Βαρνούντας συνδέει έτσι δυο πολύ διαφορετικούς φυσικούς χώρους και απολαμβάνει μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας χλωρίδας.

Ανάμεσα στα αναρίθμητα σπάνια ή σημαντικά είδη της ορεινής ζώνης, ξεχωρίζουν τα:

• Anemone nemorosa, λευκή ανεμώνα των αλπικών λιβαδιών
• Crocus cvijicii, χλωμοκίτρινος κρόκος των ψηλών βουνών
• Heracleum orphanidis, αφανές αλλά ενδιαφέρον
• Gentiana lutea, είδος που σχεδόν εξαφανίστηκε λόγω της εντατικής συλλογής
• Gentiana punctata, πολύ ιδιαίτερο φυτό της οροσειράς των συνόρων
• Geum montanum, πανέμορφο κίτρινο Geum ευρωπαϊκής κατανομής, παρόν στην Ελλάδα μόνο στο Βαρνούντα
• Geum coccineum, κατακόκκινο, εντυπωσιακό φυτό των υγρών λιβαδιών υψομέτρου
• Lilium albanicum, μεγαλόπρεπος κρίνος των βουνών των συνόρων
• Pedicularis leucodon subsp. leucodon με ιδιόμορφο άνθος
• Pinguicula balcanica subsp. balcanica, δυσεύρετο σαρκοφάγο φυτό των υγρών τοποθεσιών
• Ramonda serbica, στολίδι των φαραγγιών και των κάθετων βράχων, ταξιδιώτης της εποχής των παγετώνων
• Saxifraga stellaris subsp. engleri, μια λευκή Saxifraga των νερών
• Saxifraga pedemontana subsp. cymosa

Ο ασβεστολιθικός Ντέβας

Σε αντίθεση με το Βαρνούντα, τα βουνά στα δυτικά της Μικρής Πρέσπας, το όρος του Βροντερού και ο Ντέβας, είναι καθαρά ασβεστολιθικά (εδάφη με pH = 7-8,5, άρα σαφώς αλκαλική συμπεριφορά) και αποικούνται από είδη που είναι ανεκτικά ή χρειάζονται το βασικό συστατικό των ασβεστολίθων, που είναι το ανθρακικό ασβέστιο.

Αν και το βουνό του Βροντερού (κορυφή Τσουτσούλι, 1456 μ.) έχει μεγαλύτερο υψόμετρο, η τυπική μορφολογία μεσαίου ασβεστολιθικού βουνού του Ντέβα (1372 μ.) τον κάνει να ξεχωρίζει μέσα στο τοπίο των Πρεσπών.

Περίοπτος αλλά κάπως απομονωμένος γεωγραφικά, ο Ντέβας σταδιακά ανακτά τη φυσικότητα ενός εγκαταλελειμένου κτηνοτροφικού πεδίου. Ειδικά η μικρή κόλουρη πυραμίδα της κορυφής είναι ένας βοτανικός παράδεισος, όπου ο τυχερός παρατηρητής θα βρει μερικά από τα σπανιότερα φυτά της Πρέσπας, όπως το Phelypaea boissieri και το στενότοπο ενδημικό του Ντέβα Centaurea devasiana.

Στη χλωρίδα του Ντέβα θα βρούμε πολλά ενδιαφέροντα είδη, συχνά ευρύτερης εξάπλωσης. Αξίζει να προσέξουμε, ωστόσο, ότι τα φυτά αυτά ευδοκιμούν εδώ σε χαμηλότερο υψόμετρο από ότι στα νότια όρια της εξάπλωσής τους, όπως η Iris reichenbachii και το Alyssum montanum, που εδώ ανθίζουν στα 950 μ., ενώ στα νότια ξεπερνούν τα 2000 μ.

Τα περισσότερα είδη του Ντέβα είναι τυπικά είδη των αλκαλικών πετροπλαγιών και βραχώνων, συνεπώς είδη με ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα, όπως τα:

• Adonis flammea
• Alkanna pindicola, βαλκανικό ενδημικό
• Anchusella cretica μεσογειακό φυτό με ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα
• Astragalus angustifolius subsp. balcanicus, οροσειρές των συνόρων και Βαλκάνια
• Cephalanthera damasonium, ρωμαλέα λευκή ορχιδέα με ευρεία εξάπλωση
• Corydalis cava, τοπικό στη ζώνη της κορυφής του Ντέβα
• Cynoglossum columnae, ευρύοικο μεσογειακό είδος
• Epipactis helleborine, μια κοινή Επιπάκτιδα παρούσα σε ρεματιές και υγρές θέσεις
• Inula salicina subsp. aspera, ευρωπαϊκή κατανομή που φτάνει μέχρι τη βόρεια Ελλάδα
• Fritillaria montana, ευρωπαϊκό φυτό με παρουσία στα βουνά των συνόρων
• Lilium candidum, ο λευκός κρίνος, συχνά καλλιεργημένος, εδώ πρόκειται για αυτόχθονα φυτά που σχηματίζουν διάσπαρτες αποικίες, όπου μπορεί να είναι τοπικά άφθονο
• Neotinea ustulata, ευρείας εξάπλωσης αλλά τοπικά σποραδική ορχιδέα των περιθωρίων του δάσους
• Ophrys apifera
• Ophrys scolopax subsp. cornuta
• Ophrys sphegodes
• Orchis mascula
• Orchis quadripunctata
• Orchis simia
• Phelypaea boissieri, το κόκκινο αστέρι της Πρέσπας, αποκλειστικά στην κορυφή του Ντέβα. Το βρίσκουμε στην Αλβανία και σε μια στενή τοποθεσία του Γράμμου
• Platanthera chlorantha
• Rhamnus saxatilis subsp. rhodopea
• Salvia viridis, ευρείας εξάπλωσης, εδώ βρίσκεται στο άνω όριο του υψομετρικού εύρους του
• Scorzonera mollis, ευρωπαϊκό φυτό με ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα
• Sideritis raeseri subsp. raeseri, εξάπλωση σε δυτική Ελλάδα & Βαλκάνια, στο Ντέβα βρίσκεται στο κατώτερο όριο του υψομετρικού εύρους του, που είναι 1200-2400μ.
• Sternbergia colchiciflora, εξαπλώνεται σε ηπειρωτική Ελλάδα και Πελοπόννησο (είδος της Μεσογείου και της Ανατολίας), συνήθως σε μεγαλύτερα υψόμετρα
• Thymus striatus, εξαπλώνεται σε ηπειρωτική Ελλάδα, Βαλκάνια και Ιταλία
• Verbascum nigrum
• Verbascum sinuatum

Οι βιόλες των Πρεσπών

Τουλάχιστον 12 είδη βιόλας (Viola sp.) έχουν καταγραφεί στις Πρέσπες, με τα περισσότερα είδη να ενδημούν στο Βαρνούντα. Πιο ενδιαφέρουσες είναι οι βαλκανικές βιόλες Viola eximia, είδος με περιορισμένη διείσδυση στα βουνά των συνόρων και την Πίνδο, τη Viola orphanidis, είδος της ηπειρωτικής χώρας, τη Viola macedonica, που εξαπλώνεται μέχρι και τη Στερεά Ελλάδα και τη Viola velutina, που το νότιο όριό της είναι το Βίτσι και ο Γράμμος.

• Viola aetolica
• Viola alba
• Viola arvensis
• Viola eximia
• Viola kitaibeliana
• Viola macedonica
• Viola odorata
• Viola orphanidis
• Viola parvula
• Viola reichenbachiana
• Viola riviniana
• Viola velutina

Οι καμπανούλες της Πρέσπας

Οι Καμπανούλες (Campanula) είναι ένα από τα πιο δημοφιλή και εύκολα αναγνωρίσιμα γένη άγριων φυτών. Τουλάχιστον 13 είδη καμπανούλας (από τα 80 περίπου της Ελλάδας) έχουν αναγνωριστεί στην Πρέσπα, με πιο ενδιαφέρουσες την Campanula albanica, την Campanula bononiensis, την Campanula glomerata, την Campanula lingulata και την Campanula persicifolia. Πιο άφθονες είναι οι καμπανούλες των βράχων Campanula versicolor και των δασών Campanula spatulata.

• Campanula albanica
• Campanula bononiensis
• Campanula foliosa
• Campanula glomerata
• Campanula lingulata
• Campanula persicifolia
• Campanula phrygia
• Campanula rapunculus
• Campanula rotundifolia
• Campanula sparsa
• Campanula spatulata
• Campanula versicolor

Οι ορχιδέες

Η τεράστια ποικιλία βιοτόπων των Πρεσπών και των γύρω βουνών δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη από την ομάδα των ορχεοειδών. Έτσι, στην περίμετρο των λιμνών, στα βουνά της Μικρής Πρέσπας, στο Tρικλάρι και τον Βαρνούντα, θα συναντήσουμε όλα τα γένη των ελληνικών ορχιδεών και τους βασικούς εκπροσώπους τους. Τουλάχιστον 34 είδη έχουν επιβεβαιωθεί στην περιοχή και 2-3 ακόμα είναι πολύ πιθανόν να βρεθούν στην περίμετρο των κορυφογραμμών.

Τα είδη που αναφέρονται από τη λεκάνη των Πρεσπών είναι:

• Anacamptis laxiflora
• Anacamptis morio
• Anacamptis palustris
• Anacamptis papillionacea
• Anacamptis pyramidalis
• Cephalanthera damasonium
• Cephalanthera longifolia
• Cephalanthera rubra
• Corallorhiza trifida
• Dactylorhiza baumanniana
• Dactylorhiza cordigera
• Dactylorhiza sambucina
• Dactylorhiza saccifera
• Epipactis helleborine
• Epipactis microphylla
• Epipactis palustris
• Epipogium aphyllum
• Himantoglossum jankae
• Limodorum abortivum
• Neotinea tridentata
• Neotinea ustulata
• Neottia ovata
• Neottia nidus-avis
• Ophrys apifera
• Ophrys scolopax subsp. cornuta
• Ophrys shegodes
• Orchis mascula
• Orchis provincialis
• Orchis purpurea
• Orchis quadripunctata
• Orchis simia
• Platanthera chlorantha
• Platanthera formicata
• Spiranthes spiralis

Η χαμηλότερη ζώνη των Πρεσπών, δηλαδή το μίγμα υγρών λιβαδιών και αγροτικών και δασικών βιοτόπων γύρω από τα χωριά και μέχρι τις παρυφές του ορεινού δάσους, χαρακτηρίζεται από ένα μωσαϊκό οικοτόπων και κατ' επέκταση φιλοξενεί μια μεγάλη ποικιλία ορχιδεών, πολλές από τις οποίες θα τις βρούμε και στο δάσος.

Στις πιο στεγνές ζώνες θα βρούμε λίγα είδη του καθαρά περιμεσογειακού γένους των Ophrys, όπως την Ophrys apifera και την Ophrys scolopax subsp. cornuta, αλλά και διάσπαρτους πληθυσμούς από είδη του γένους Anacamptis, όπως το Anacamptis laxiflora και το ρωμαλέο Anacamptis pyramidalis.

Στις κατάλληλες θέσεις θα βρούμε και τα τρία ηπειρωτικά είδη του γένους Cephalanthera, δηλαδή τα Cephalanthera longifollia, Cephalanthera damasonium και Cephalanthera rubra.

Από το γένος Orchis θα βρούμε τα Orchis mascula, Orchis simia, Orchis purpurea και Orchis provincialis, ενώ σε πιο ξηρές και βραχώδεις ζώνες θα συναντήσουμε το πιο μεσογειακό Orchis quadripunctata.

Στο δάσος ο προσεκτικός παρατηρητής θα εντοπίσει το χλωμο-κίτρινο Neottia nidus-avis και το χλωμο-πράσινο Neottia ovata, δύο είδη που ειδικεύονται στα σκιερά δάση. Στα δρυοδάση της περιμέτρου της Μικρής Πρέσπας θα βρούμε το ημιπαρασιτικό Limodorum abortivum.

Σε πιο φωτεινές θέσεις εντοπίζεται το Himantoglossum jankae, μια εξωτική ορχιδέα με εξάπλωση στην Κεντρική Ευρώπη, την Βαλκανική και την βόρεια Τουρκία. Σε σκιερές τοποθεσίες, αντίθετα, ενδημεί το ασυνήθιστο Platanthera chlorantha.

Τέλος, κοντά στις αναρίθμητες μικρές αναβλύσεις του δάσους ή κατά μήκος των ρεματιών θα συναντήσουμε τις διακριτικές επιπάκτιδες Epipactis helleborine και Epipactis microphylla.

Στα υγρά λιβάδια εμφανίζονται η Dactylorhiza baumanniana που είναι ελληνικό ενδημικό και η Dactylorhiza cordigera, που είναι ενδημικό της Βαλκανικής.

Τα διάκενα του δάσους αποικούνται από τους τους ωχροκίτρινους Orchis provincialis. Ψηλότερα και μέχρι τα 2100 μ. συναντάμε ομάδες από τις Δακτυλόριζες Dactylorhiza sambucina και Dactylorhiza saccifera.

Βιβλιογραφία

• Παυλίδης Γ. Α. 1985. Γεωβοτανική Μελέτη του Εθνικού Δρυμού των Πρεσπών Φλωρίνης. Μέρος ‘Α: Οικολογία, Χλωρίδα, Φυτογεωγραφία, Βλάστηση. Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής και φυτογεωγραφίας, Τομέας βοτανικής.
• Pavlides G. 1997. The flora of Prespa National Park with emphasis on species of conservation interest. – In: Crivelli, A. J. & Catsadorakis, G. (eds), Lake Prespa, northwestern Greece: A unique Balkan wetland, pp. 35-40. – Dordrecht, etc.: Kluwer Acad. Publ.
• Φοίτος Δ., Κωνσταντινίδης Θ., και Καμάρη Γ. 2009. Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλουμένων Ειδών της Ελληνικής Χλωρίδας. Τόμοι Ι & ΙΙ, Ελληνική Βοτανική Εταιρεία, Πάτρα.
• Dimopoulos P., Raus Th., Bergmeier E., Constantinidis Th., Iatrou G., Kokkini S., Strid A., and Tzanoudakis D. 2013. Vascular plants of Greece: an annotated checklist. Berlin: Botanischer Garten und Botanisches Museum Berlin-Dahlem, Freie Universitat Berlin; Athens: Hellenic Botanical Society. Englera, 31, pp. 1-370.
• Strid A., Bergmeier E., Sakellarakis F.-N., Kazoglou Y., Vrahnakis M., and Fotiadis G. 2017. Additions to the flora of the Prespa National Park, Greece. Phytologia Balcanica, 23 (2), pp. 207-269.
• Strid A & Tan, K. 2017. Recent progress in plant taxonomy and floristic studies in Greece. Botanica Serbica, vol. 41, no. 2, pp. 123-152.
• Σακελλαράκης Φ.-Ν., Μανωλόπουλος Α., Φωτιάδης Γ., Καζόγλου I., Βραχνάκης Μ., Swinkels C., Utermann S., Strid A. και Bergmeier E. 2019. Βάση δεδομένων χλωρίδας Πρεσπών, ΒΔ Ελλάδα. Πρακτικά 16ου Πανελλήνιου Επιστημονικού Συνεδρίου της Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας. Αθήνα, 10- 13 Οκτωβρίου.
• Strid A. 1989. Mountain Flora of Greece, vol. 1. Cambridge. 822 p.
• Strid A. & Tan K. 1991. Mountain Flora of Greece, vol. 2. Edinburgh. 974 p
• Strid A. & Tan K. (eds.) 1997, 2002. Flora Hellenica vol. 1-2. Patra.
• Strid A., Bergmeier E., and Fotiadis G. 2019. Flora and Vegetation of Prespa National Park. Society for the Protection of Prespa, Agios Germanos. In press