Στοιχεία βλάστησης,
χλωρίδας και πανίδας
της Πεντέλης
και της Ρεματιάς Χαλανδρίου
Ο οικολογικός ρόλος της Ρεματιάς

Το πεζοπορικό δίκτυο Vrilissia Trail διατρέχει μια ζώνη μεγάλης περιβαλλοντικής σημασίας. Το κεφάλαιο παρουσιάζει επιγραμματικά τη βλάστηση, τη χλωρίδα και την πανίδα της ευρύτερης ζώνης της Πεντέλης, αλλά και μια πιο κοντινή εικόνα των αντίστοιχων στοιχείων της Ρεματιάς Χαλανδρίου. Τέλος, συνοψίζει τον πολύπλευρο οικολογικό ρόλο του τόσο σημαντικού αυτού περιβαλλοντικού εργαστηρίου.

Η βλάστηση της Πεντέλης

Στην Πεντέλη φυτρώνουν πάνω από 700 είδη φυτών. Η αρχική βλάστηση του βουνού περιελάμβανε πεύκα, πλατάνια, λεύκες, βελανιδιές, αγριοκυπαρίσσια, μυρτιές, πικροδάφνες, κέδρους, σχίνα, ρείκια κ.ά. τα οποία πλέον περιορίζονται στα χαμηλά του βουνού και δίπλα από τους δρόμους. Σήμερα, μόνο σε λίγες περιοχές έχουν επιβιώσει συστάδες χαλέπιου πεύκης (Pinus halepensis), ενώ σε όλο το υπόλοιπο βουνό επικρατεί η χαμηλή βλάστηση από ετήσια κυρίως φυτά.

Δυστυχώς, οι επανειλημμένες πυρκαγιές και ιδιαίτερα αυτές που συνέβησαν στις ίδιες περιοχές σε διάστημα μόλις 3 ετών (1995 και 1998 και πιο πρόσφατες), έχουν υποβαθμίσει ανεπιστρεπτί τη δασική βλάστηση. Η χλωριδική σύνθεση και η φυσιογνωμία του τοπίου έχουν μεταβληθεί, ενώ η μειωμένη φυτοκάλυψη έχει οδηγήσει σε μεγαλύτερους ρυθμούς διάβρωσης. Σύμφωνα με έρευνες του Πανεπιστημίου Αθηνών, πολλές από τις εστίες των πυρκαγιών το διάστημα 1975-1995 συνέπιπταν με οικιστικά συγκροτήματα, σπίτια και γενικότερα με οικοδομική δραστηριότητα. Οι επεκτάσεις των οικισμών και οι αλλαγές χρήσης γης απειλούν με περαιτέρω υποβάθμιση το κατα-καμένο τοπίο.

Η χλωρίδα της Πεντέλης

Κάθε άνοιξη η Πεντέλη γεμίζει από ίριδες, καμπανούλες, ορχιδέες, κρόκους, φριτιλάριες και δεκάδες άλλα είδη που δημιουργούν ένα πολύχρωμο μοτίβο. Ανάμεσά τους πολλά σπάνια και ενδημικά φυτά, μεταξύ των οποίων ο κρόκος της Αττικής (Crocus sieberi atticus), η σιληνή της Πεντέλης (Silene pentelica), το βερμπάσκο της Πεντέλης (Verbascum pentelicum), η εντυπωσιακή ίριδα της Αττικής (Iris attica), η μαύρη φριτιλάρια (Fritillaria obliqua), το αιθιόνημα (Aethionema saxatile graecum), η καμπανούλα (Campanula celsii celsi), η κενταύρια (Centaurea attica pentelica), το άγριο γαρύφαλλο (Dianthus serratifolius serratifolius) και η βιόλα (Viola hymettia). Άλλα σημαντικά φυτά του βουνού είναι το Cerastium candidissimum, η Aubrieta deltoidea, η Gagea bohemica, η Onobrychis ebenoides, το πολύγαλο Polygala nicaeensis tomentella, η Valeriana asarifolia και οι ορχιδέες Himantoglossum robertianum, Dactylorhiza romana, Orchis italica, O. morio, Serapias bergonii, Ophrys attica, O. aesculapii, O. ferrum equinum, O. leucadica, O. mammosa, O. leochroma και O. speculum.

Περισσότερα για τη χλωρίδα της Πεντέλης θα βρείτε στις σελίδες Η χλωρίδα της Πεντέλης και Οι ορχιδέες της Πεντέλης.

Η πανίδα της Πεντέλης

Η ορνιθοπανίδα της περιοχής είναι σχετικά περιορισμένη, με περίπου 80 είδη να έχουν παρατηρηθεί, καθώς οι συνεχείς πυρκαγιές έχουν διώξει πολλά πουλιά που άλλοτε ζούσαν εδώ. Εν τούτοις στην Πεντέλη ζούνε ακόμα αρπακτικά, όπως ξεφτέρια, γερακίνες, πετρίτες, βραχοκιρκίνεζα, μπούφοι, τυτούδες, χουχουριστές, κουκουβάγιες και γκιώνηδες. Οι πέρδικες είναι κοινές και η ορνιθοπανίδα συμπληρώνεται με είδη, όπως μπεκάτσες, τσαλαπετεινοί, κοκκινοτσιροβάκοι, αμπελουργοί, ασπροκώλες, ψαρόνια, μουστακοτσιροβάκοι, κοκκοθραύστες, κοκκινολαίμηδες, καρβουνιάρηδες, καρδερίνες, φανέτα, μαυροσκούφηδες, φυλλοσκόποι, κ.ά.

Σημαντική είναι η παρουσία του πρασινόφρυνου. Συχνή είναι η παρουσία της κρασπεδοχελώνας και της γραικοχελώνας ενώ στη περιοχή ζούνε πολλά λιακόνια. Άλλα είδη της ερπετοπανίδας είναι ο αβλέφαρος, το σιλιβούτι, η τρανόσαυρα, η δεντρογαλιά, το σπιτόφιδο, η σαΐτα, ο λαφιάτης και η οχιά. Από τα θηλαστικά, στην Πεντέλη ζούνε ακόμα αλεπούδες και μάλιστα κάποιες από αυτές επισκέπτονται συχνά τις γύρω αστικές περιοχές. Άλλα είδη είναι οι ασβοί, τα κουνάβια, οι λαγοί, οι σκαντζόχοιροι, διάφοροι ποντικοί και νυχτερίδες. Είναι αξιοσημείωτες οι αναφορές ότι λίγες δεκαετίες πριν στην περιοχή ζούσαν ακόμα τσακάλια και αγριογούρουνα.

Περισσότερα για την πανίδα της Πεντέλης θα βρείτε στη σελίδα Η πανίδα της Πεντέλης.

Στοιχεία βλάστησης, χλωρίδας και πανίδας
της Ρεματιάς Χαλανδρίου

Κατά μήκος του Ρέματος Χαλανδρίου αναπτύσσεται ένα υγροτοπικό οικοσύστημα εσωτερικών υδάτων μεγάλης οικολογικής σημασίας, αφού αποτελεί ένα από τα λίγα εναπομείναντα ρέματα της Αττικής που δεν έχουν - πλήρως ή κατά το μεγαλύτερο μέρος τους - μπαζωθεί, καλυφθεί ή εγκιβωτιστεί. Από τα πλέον χαρακτηριστικά είδη χλωρίδας της ρεματιάς είναι ο πλάτανος (Platanus orientalis) - ιθαγενές είδος - και η καλαμιά (Arundo donax) - επιγενές είδος - υγρόφιλα είδη και χαρακτηριστικά αυτού του τύπου οικοτόπων όπως είναι εξάλλου και οι πικροδάφνες (Nerium oleander). Εκτός από τις καλαμιές και άλλα ποώδη φυτά που κατακλύζουν κατά σημεία τις όχθες του ρέματος, απαντώνται σε μεγάλο αριθμό και χαρακτηριστικά είδη της βλάστησης μακί (αείφυλλοι σκληρόφυλλοι θάμνοι) όπως: πουρνάρια (Quercus coccifera), μυρτιές (Myrtus communis), δάφνες (Laurus nobilis) και κουμαριές (Arbutus sp). Πεύκα, κυπαρίσσια και κουτσουπιές ανήκουν στη χαρακτηριστική μεσογειακή δενδρώδη βλάστηση. Αρκετοί ευκάλυπτοι και λεύκες συμπληρώνουν τον όροφο των δέντρων, αν και ανήκουν στα επιγενή είδη (ξενικά), δηλαδή φυτά που έχουν εισαχθεί από άλλες βιογεωγραφικές περιοχές και τα οποία εύκολα εξαπλώνονται κατά μήκος των ρεμάτων.

Παρακάτω δίνουμε μια συνοπτική εικόνα της πανίδας της Ρεματιάς:

• Στα αμφίβια συναντώνται ο Χωματόφρυνος (Bufo bufo) και ο Πρασινόφρυνος (Bufo viridis).
• Στα ερπετά συναντώνται οι χερσαίες χελώνες (κρασπεδωτή χελώνα (Testudo marginata) και γραικοχελώνα (Testudo graeca)), οι σαύρες Τρανόσαυρα (Lacerta trilineata), Λιακόνι (Chalcides ocellatus) και Αβλέφαρος (Ablepharus kitaibelii) και τα φίδια Σπιτόφιδο, Δεντρογαλιά, Αγιόφιδο και Νερόφιδο.
• Η ορνιθοπανίδα είναι σχετικά πλούσια και πιο εύκολα αντιληπτή, χάρη στο κελάιδισμα των πουλιών. Σε γενικές γραμμές βλέπουμε και ακούμε μικρά και μεσαία αρπακτικά πουλιά (γερακίνες, ξεφτέρια, βραχοκιρκίνεζα, κουκουβάγιες, γκιώνηδες, τυτούδες, χουχουριστές), κότσυφες, τσίχλες και άλλα μικρότερα πουλιά.
• Από τα θηλαστικά τα συχνότερα απαντώμενα οι αλεπούδες που κατεβαίνουν από άλλα σημεία της Πεντέλης, ο Σκαντζόχοιρος και διάφορα είδη νυχτερίδων.

Ο οικολογικός ρόλος της Ρεματιάς Χαλανδρίου

Το Ρέμα Χαλανδρίου, αποτελεί κυριολεκτικά μια πράσινη όαση μέσα στον ασφυκτικό αστικό ιστό και στο δομημένο περιβάλλον του Λεκανοπεδίου. Παράλληλα, εκτός από πηγή ζωής για τα είδη χλωρίδας και πανίδας, αποτελεί αναντικατάστατο πόρο για την ποιότητα της ζωής των κατοίκων της παραρεμάτιας και γειτονικών σε αυτή περιοχών. Η αξία της διατήρησης της παρόχθιας ζώνης στη φυσική της κατάσταση και ιδιαιτέρως η διατήρηση της αυτοφυούς βλάστησης και της φυτοκάλυψης είναι πολύ μεγάλη μια και η ενιαία και αναπό-σπαστη πράσινη αυτή περιοχή προσφέρει πληθώρα λειτουργιών ευεργετικών για τους κατοίκους των παραρεμάτιων Δήμων (και του Λεκανοπεδίου Αττικής γενικότερα) όπως:

Ενδιαίτημα για φυτικά και ζωικά είδη. Τα είδη δέντρων, θάμνων, ποωδών φυτών, ερπετών, αμφιβίων, πουλιών και θηλαστιών που διαβιούν στη ζώνη της ρεματιάς παρουσιάστηκαν επιγραμματικά πιο πάνω. Πολλά από τα είδη αυτά θεωρούνται σπάναι ή απειλούμενα και προστατεύονται από τη σχετική νομοθεσία.

Οικολογικός διάδρομος. Η πλούσια αυτή όαση ζωής χρησιμεύει επίσης για τη μετακίνηση και την εύρεση καταφυγίου ή τόπου ξεκούρασης σε πολλούς οργανισμούς στο ταξίδι τους για την εξεύρεση τροφής, χώρου αναπαραγωγής και φωλιάσματος κλπ. Ιδιαίτερα για ζώα που ζουν στον ορεινό όγκο και τους πρόποδες της Πεντέλης αποτελεί έναν οικολογικό διάδρομο για την εξάπλωσή τους σε άλλες περιοχές της πόλης. Σήμερα η σύνδεση των χώρων πρασίνου μέσα και γύρω από τις πόλεις αποτελεί μια βασική παράμετρο για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στις σύγχρονες πόλεις.

Αντιπλημμυρική προστασία. Τα τελευταία χρόνια, διεθνώς, έχει επικρατήσει η αξιοποίηση και προστασία των φυσικών οδών απορροής των ομβρίων υδάτων, δηλαδή των ρεμάτων, σε αντιδιαστολή με τα παραδοσιακά τεχνητά, συνήθως τσιμεντένια, αντιπλημμυρικά έργα. Μάλιστα η αξία των πράσινων αντιπλημμυρικών είναι πολλαπλή, έχουν μεγάλη προστιθέμενη αξία και μικρό σχετικά κόστος. Η βλάστηση, ανακόπτει την ορμή του νερού, συγκρατεί το έδαφος και περιορίζει τη διάβρωση. Παράλληλα μέσω της κοίτης μπορεί να εμπλουτίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας και να μειώνονται τα πλημμυρικά φορτία.

Ρύθμιση μικροκλίματος. Ο συνδυασμός νερού και βλάστησης, καθώς και η επικράτηση φυσικών υλικών και χώματος δημιουργεί μια ζώνη όπου το κλίμα είναι ηπιότερο χειμώνα-καλοκαίρι. Το χειμώνα οι θερμοκρασίες είναι υψηλότερες ενώ αντίστροφα το καλοκαίρι επικρατεί δροσιά και διακόπτεται η αστική θερμική νησίδα.

Μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ανανέωση του αέρα. Τα φυτά έχουν την ικανότητα να φιλτράρουν ή να απορροφούν όχι μόνο το διοξείδιο του άνθρακα (μέσω της φωτοσύνθεσης), αλλά και πολλούς άλλους χημικούς ρύπους καθώς και μικροσωματίδια. Επιπλέον η ύπαρξη των μπλε-πράσινων διαδρόμων μέσα στον αστικό ιστό ευνοεί τη δημιουργία ρευμάτων αέρα που διασκορπίζουν περεταίρω τους ρύπους, ενώ όταν αυτοί συνδέονται με περιαστικά δάση τότε λειτουργούν και σαν κανάλια μεταφοράς φρέσκου - δασικού αέρα μέσα στην πόλη.

Αισθητική αναβάθμιση και αναψυχή. Η αισθητική αξία των φυσικών τοπίων είναι ανώτερη από το πιο περίτεχνο ανθρώπινο κατασκεύασμα. Ιδιαίτερα στην μεγαλούπολη της Αθήνας όπου έχουν επικρατήσει η άναρχη δόμηση, η έλλειψη επαρκούς πολεοδομικού σχεδιασμού και τα κάθε λογής κτίρια ή κατασκευές που αλλοιώνουν ή και προσβάλλουν το αττικό τοπίο. Ευτυχώς στη Ρεματιά Χαλανδρίου έχουν σε κάποιο βαθμό αξιοποιηθεί και αναδειχθεί παραρεμάτιες περιοχές ως τόποι περιπάτου, αναψυχής ή ξεκούρασης, όπου κάτοικοι ή επισκέπτες μπορούν να χαρούν τη φύση μέσα στην πόλη.

Ηχοπροστασία. Η πλούσια βλάστηση λειτουργεί ως ηχοπέτασμα που εμποδίζει τη μετάδοση των θορύβων από οχήματα και κάθε λογής μηχανές. Επιπλέον, ήχοι της φύσης και κελαϊδίσματα πουλιών συνθέτουν ένα πλούσιο ηχητικό τοπίο που προδιαθέτει για ηρεμία και πιο ανθρώπινους ρυθμούς στην καθημερινότητα.

Γνώση και ευαισθητοποίηση για τη φύση μέσα στην πόλη και την αστική βιοποικιλότητα. Τα παιδιά της πόλης μεγαλώνουν σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπου το πράσινο και η άγρια ζωή προσπαθεί να βρεί θέση και να αναπτυχθεί στις λιγοστές ακάλυπτες (από μπετόν ή άσφαλτο) θέσεις στις γειτονιές. Η αποξένωση από τη φύση και από τους οργανισμούς που δίνουν ζωή και χρώμα στον πλανήτη μας, μπορούν να αποτραπούν από τη διατήρηση και αξιοποίηση της Ρεματιάς. Η μεγάλη ποικιλία χλωρίδας και πανίδας εξάπτει τη φαντασία, εμπνέει, προσφέρει κίνητρα για μάθηση και διεγείρει την παρατηρητικότητα, προκαλεί για παιχνίδια και εξερευνήσεις κ.ο.κ.

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και ενημέρωση. Όλος αυτός ο πλούτος, όχι μόνο ο φυσικός αλλά και ο πολιτιστικός, πού έχει αναπτυχθεί χάρη στη Ρεματιά, βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από πολλά σχολεία αλλά και από γειτονιές και έδρες συλλόγων. Οι μαθητές, αλλά και ευαισθητοποιημένοι πολίτες, έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν σε δράσεις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης που διοργανώνονται από διάφορους φορείς της τυπικής (Σχολεία, ΚΠΕ, Δ/νσεις Εκπαίδευσης) ή μη τυπικής Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (περιβαλλοντικές ΜΚΟ, σωματεία, μουσεία κ.ά.), από Δήμους ή άλλους φορείς.

Η προστασία της Ρεματιάς Χαλανδρίου

Το 1995 με το Π.Δ. 659 η κοίτη, τα πρανή και οι παραρεμάτιες εκτάσεις του χειμαρικού ρέματος Πεντέλης-Χαλανδρίου χαρακτηρίζονται ως προστατευόμενη περιοχή και τοπίο. Για την προστασία της Ρεματιάς δραστηριοποιούνται εδώ και δεκαετίες πολίτες και σύλλογοι όπως ο Σύλλογος Προστασίας Περιβάλλοντος & Ρεματιάς (http://sosrematia.blogspot.gr), το Σώμα Εθελοντών του Δήμου Χαλανδρίου κ.ά. Σήμερα δραστηριοποιούνται πολλοί ακόμα φορείς, σωματεία και πλήθος ενεργών πολιτών.

Κείμενα για τη Ρεματιά Χαλανδρίου: Βασίλης Κωνσταντινίδης, Θεμιστοκλής Σμπαρούνης
Πηγή για την Πεντέλη: Πεντελικό Όρος

topoguide greece

Vrilissia Trail

Τα κείμενα της σελίδας ανήκουν στη γενική περιγραφή του δικτύου Vrilissia Trail και περιλαμβάνονται στον οδηγό Vrilissia Trail topoguide.

Ο οδηγός είναι διαθέσιμος ΔΩΡΕΑΝ για συσκευές Android ως μία απο τις δεκάδες διαθέσιμες περιοχές της Ελλάδας, μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide greece. Το Vrilissia Trail περιλαμβάνεται στην ομάδα της Αττικής. Αποκτήστε τον οδηγό Vrilissia Trail ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.

Ο οδηγός Vrilissia Trail topoguide είναι επίσης διαθέσιμος ΔΩΡΕΑΝ για συσκευές iOS (iPhone και iPad) μέσα από την γενική εφαρμογή πεζοπορικών περιοχών Topoguide Greece. Αποκτήστε τον οδηγό Vrilissia Trail ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.

Ο οδηγός Vrilissia Trail topoguide προσφέρει off-line λεπτομερείς χάρτες με όλα τα στοιχεία που ενδιαφέρουν τον ορειβάτη. Πάνω στο μονοπάτι, κάνει ενεργητική πλοήγηση κατά μήκος της διαδρομής, βοηθώντας τον πεζοπόρο να διατηρεί την πορεία του και να φτάσει στον προορισμό του ακόμα και κάτω από δυσμενείς συνθήκες.