Πεζοπορία και πολιτισμός
στο δίκτυο Vrilissia Trail

Το πεζοπορικό δίκτυο Vrilissia Trail διατρέχει μια ζώνη με πολλά πολιτισμικά στοιχεία, όπως τον αρχαίο δρόμο Λιθαγωγίας από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, τα παλαιά μοναστήρια της μονής Πεντέλης και της μονής Ταώ (γνωστή ως Νταού Πεντέλης), νεότερα μνημεία όπως το Καστέλο της Ροδοδάφνης ή Παλάτι της Δούκισσας της Πλακεντίας, την οικία Plaisance, τον πύργος Tourelle, το Αστεροσκοπείο της Πεντέλης, το γεφύρι της Δούκισσας της Πλακεντίας και διάφορα ενδιαφέροντα διατηρητέα κτήρια του Χαλανδρίου.

Λιθαγωγία
Η διαδικασία της εξόρυξης και της μεταφοράς των μαρμάρων

Η ιστορία της κατεργασίας του μαρμάρου είναι συνυφασμένη με τον ελληνικό πολιτισμό. Αρχικά η πρώτη κατεργασία πραγματοποιείται στην Νάξο τον 8ο π.Χ. αιώνα, συνεχίζεται στην Πάρο τον 6ο π.Χ. (το λατομείο είναι κοντά στο χωριό Μάρμαρα) και μετέπειτα στην Αττική. Τον 4ο αιώνα π.Χ., 5 χρόνια μετά τη νίκη των Αθηναίων στον Μαραθώνα αποφασίζουν να ανακατασκευάσουν την Ακρόπολη καταργώντας τον αρχικό ναό από πωρόλιθο με νέο Δωρικού ρυθμού από μάρμαρο. Ο Περικλής μεταφέρει τους έμπειρους Παριανούς τεχνίτες στην Αθήνα και αναζητούν λατομείο.

Το λατομείο ανακαλύπτεται στο προσκείμενο βουνό Πεντέλη στην σημερινή Σπηλιά του Νταβέλη. Η εξόρυξη του μαρμάρου γίνεται με σιδερένια ελάσματα και σφήνες χαλκού, ενώ για τη μεταφορά του χρησιμοποιούν τροχαλίες, αντίβαρα και βαρούλκα. Μυώδεις εργάτες μεταφέρουν τους μαρμάρινους όγκους από το σημείο εξόρυξης στην αρχή της επονομαζόμενης οδού της Λιθαγωγίας («Πεντελέθεν Λιθαγωγίας»).

Εξειδικευμένοι τεχνίτες τοποθετούν το μαρμάρινο όγκο σε έλκηθρα και μέσω στενής και κατηφορικής λιθόστρωτης οδού μετακινούνται προς το σταθμό φόρτωσης των μεγάλων αμαξών με τη βοήθεια βοδιών ή ημιόνων με προορισμό την Ακρόπολη. Τα τμήματα του ναού είναι σχεδόν έτοιμα από το Λατομείο της Σπηλιάς. Σε όποιες τομές το μάρμαρο δεν είναι αρίστης ποιότητας, το τμήμα που θα χρησιμοποιείτο για την κατασκευή του ναού εγκαταλείπεται εκεί ημίεργο. Αυτός είναι ο λόγος που μέχρι σήμερα συναντώνται στο βουνό εγκαταλελειμμένα αρχαία ημίεργα. Σύμφωνα με τον καθηγητή Μανώλη Κορρέ, τα κιονόκρανα ζύγιζαν περίπου πεντακόσια τάλαντα (12 τόνοι) και οι σπόνδυλοι κιόνων περίπου τετρακόσιους (10 τόνοι). Η αρχαία Λιθαγωγία ήταν μήκους 94 σταδίων ξεκινώντας από το λατομείο της Σπηλιάς έως και τον Παρθενώνα. Η λιθόστρωτη οδός συνέπιπτε με την σημερινή οδό Περικλέους της Νέας Πεντέλης, η οποία χρησιμοποιείτο μέχρι το 1977, οπότε έπαψαν οριστικά οι λατομικές εργασίες στην ορατή από την Αθήνα πλευρά του όρους και κατέληγε σε δύο κλάδους. Οι κλάδοι αυτοί ήταν παράλληλοι της βόρειας και νότιας πλευράς της Ρεματιάς Χαλανδρίου, περνούσαν μέσα από την Αρχαία Φλύα, την Παναγία την Μαρμαριώτισσα (αρχαίος ναός- μετέπειτα ρωμαϊκό ταφικό μνημείο) και μέσω των Λεωφόρων Μεσογείων και Βασιλίσσης Σοφίας κατέληγαν στην Ακρόπολη. Κατά τη διαδρομή τους, τόσο οι αμαξοδηγοί όσο και τα ζώα, σταματούσαν σε αρκετές πηγές και ποταμούς για να ξεδιψάσουν και να ξεκουραστούν.

Εκτός από το ναό του Παρθενώνα, Πεντελικό μάρμαρο έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλά αρχαία μνημεία της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μερικά από αυτά είναι το Τελεστήριο της Ελευσίνας, ο ναός του Ασκληπιού της Γόρτυνας, ο ναός του Ολυμπίου Διός και σύμφωνα με τον Πλούταρχο στα χρόνια του Δομιτιανού Αυγούστου κατασκευάστηκαν από Πεντελικό μάρμαρο οι κίονες του ναού του Δία στο Καπιτώλιο της Ρώμης.

Στην αρχαία εποχή, 800 μέτρα πάνω από το αρχαίο λατομείο, εγκαθίσταται εντός της Σπηλιάς το Νυμφαίο (αρχαίο μαντείο) που αφιερώνεται στην λατρεία των Νυμφών (γυναικείων θεοτήτων) από τους λατόμους και αποτελεί τόπο ξεκούρασης από την κοπιαστική δουλειά τους, όπου στις σκιές των σταλαγμιτών του σπηλαίου έβλεπαν μορφές των Νυμφών σε διάφορες στάσεις. Τις πρόχειρες καλύβες που έμεναν οι αρχαίοι λατόμοι θα χρησιμοποιήσουν κατά τους βυζαντινούς χρόνους οι χριστιανοί ασκητές και από τότε το Πεντελικό ονομάζεται όρος των Αμώμων (αμόλυντων).

Επειδή η ιστορία κάνει κύκλο, πάλι Κυκλαδίτες λατόμοι θα έρθουν στην Πεντέλη για να κατεργαστούν το μάρμαρο τον 20ο αιώνα, αλλά οι συνθήκες εργασίας τους δεν διαφέρουν και πολύ από αυτή των αρχαίων προγόνων τους. Στη νεότερη εποχή με Πεντελικό μάρμαρο έχουν κατασκευασθεί η Ακαδημία Αθηνών, η Εθνική Βιβλιοθήκη, το Πολυτεχνείο, η είσοδος του Ζαππείου, το Καλλιμάρμαρο.

Θρησκευτικά μνημεία της Πεντέλης

Την εποχή του βυζαντίου (9ος -11ος αιώνας) στην Πεντέλη βρίσκουν καταφύγιο πολλοί ασκητές και μοναχοί και το βουνό χαρακτηρίζεται όρος των Αμώμων. Οι μοναχοί αργότερα ιδρύουν μονές όπως: του Αγίου Νικολάου Καλισσίων, των Αγίων Ασωμάτων, της Νταού Πεντέλης και της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Πεντέλης. Η Μονή Ταώ (παράφραση Νταού Πεντέλης) Παντοκράτορος Σωτήρος Ιησού Χριστού οικοδομείται πάνω σε ερειπωμένο ναό του 12ου αιώνα από τον Νικόλαο Καμάτηρο, γόνο βυζαντινής οικογένειας. Το έτος 1680, ημέρα του Πάσχα, επιδρομείς αποβιβάζονται κάπου κοντά στην Πεντέλη. Εκμεταλλευόμενοι την ιδιαιτερότητα της ημέρας και υποβοηθούμενοι από ένα ντόπιο οδηγό, φτάνουν στη μονή Ταώ, όπου κατασφάζουν όλους τους μοναχούς πλην ενός, ενώ ο ηγούμενος θανατώνεται μαρτυρικά κάτω από ένα δέντρο δάφνης. Οι ομαδικοί τάφοι με τα οστά των σφαγιασμένων μοναχών εντοπίζονται μόλις το 1965. Κανείς δε γνωρίζει τις λεπτομέρειες, όμως η παράδοση αναφέρει ότι οι επιδρομείς είχαν οδηγηθεί εκεί από άγνωστο εντολέα, με αποκλειστικό σκοπό τον αφανισμό τους. Η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Πεντέλης ιδρύθηκε το 1576 από τον επίσκοπο Χαλκίδας Τιμόθεο.

Άλλα σημαντικά κτίσματα στην Πεντέλη

Άλλα αξιόλογα κτίρια είναι το Καστέλο της Ροδοδάφνης ή Παλάτι της Δούκισσας της Πλακεντίας, η οικία Plaisance, ο Πύργος Tourelle και το Αστεροσκοπείο (χτισμένο το 1937).

Το γεφύρι της Sophie de Marbois

Το γεφύρι της Sophie de Marbois(1841-42) είναι πεντάτοξο κτίστηκε με χρήματα της Δούκισσας της Πλακεντίας με σχέδια του γεωμέτρη-μηχανικού Αλεξάνδρου Γεωργαντά και στόχο είχε να εξυπηρετήσει τη μεταφορά του μεγάρου των Ιλισσίων (Βυζαντινό Μουσείο). Έχει μήκος 40 μ., ωφέλιμο πλάτος 3,50μ. και ολικό ύψος 10 μ. Ο Καμπούρογλου το 1923 επισκεπτόμενος τη γέφυρα γράφει γι’αυτήν “και είναι όντως απρόοπτη θελκτική η συνάντηση εντός δασωδών εις την φυσικήν κατάσταση εκτάσεων αφελούς και απλής αλλά πάντοτε ποιητικής γέφυρας. Ότι όμως εκπλήσσει είναι η μεγαλειώδης και αιωνόβιος πολύτοξος γέφυρα, η προορισμένη δια την από του ορυχείου του όρους μεταφορά μαρμάρων εις Αθήνας”.

Η επίστεψη από τα αρχικά στηθαία έχει λεηλατηθεί. Τα τόξα έχουν ακτίνα ίση με 3 μ. και η καμάρα τους έχει μήκος γωνίας 120ο αντί του συνηθισμένου ημικυκλίου. Το γεφύρι αυτό είναι πάνω στον ίδιο άξονα της αρχαίας λιθαγωγίας, καθόσον οι αρχαίοι λατόμοι ακολουθούσαν την βόρεια και νότια πλευρά της Ρεματιάς Χαλανδρίου, γιατί στη διαδρομή έπρεπε να σταματούν τα ζώα και να δροσίζονται.

Διατηρητέα κτίσματα του Χαλανδρίου

Το 1997 για πρώτη φορά το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. δια του αρμόδιου τμήματος των παραδοσιακών οικισμών κηρύσσει 26 κτίρια ως αξιόλογα - διατηρητέα στο Δήμο Χαλανδρίου, κτίρια της εποχής του μεσοπολέμου (1920-1935). Τέλος στο Φ.Ε.Κ. 126/18-2-99, με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού, το Καρέλλειο Γηροκομείο του Χαλανδρίου (Ηρώδου του Αττικού και Αφροδίτης) κηρύσσεται διατηρητέο με το σκεπτικό της απόφασης να αναφέρει ότι «αφ’ ενός είναι συνδεδεμένο λειτουργικά και δομικά με τη ζωή του προαστίου και την κοινωνική πολιτική στην μεταπολεμική Αθήνα και αφ’ ετέρου είναι σημαντικό για τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής ως κτίριο ειδικής λειτουργίας».

Η κήρυξη κτιρίων ως διατηρητέα επιβάλλει συγκεκριμένους κώδικες και κανόνες λειτουργίας των κτιρίων π.Χ. απαγορεύεται κάθε αφαίρεση, αλλοίωση ή καταστροφή τόσο των επί μέρους αρχιτεκτονικών ή καλλιτεχνικών διακοσμητικών στοιχείων τους, όσο και του κτιρίου συνολικά. Επίσης, απαγορεύεται η τοποθέτηση φωτεινών επιγραφών ή διαφημίσεων και για οποιαδήποτε εργασία ή επέμβαση στο εσωτερικό-εξωτερικό των κτιρίων απαιτείται έγκριση της Επιτροπής Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου (Ε.Π.Α.Ε.). Μερικά από αυτά είναι :

Κ. Βάρναλη 5: Μονώροφο κτίριο με δώμα και στέγη. Νεοκλασικό της αρχής του 20ου αιώνα, υπερυψωμένο με υπόγειο. Αξονική συμμετρία ως προς τη διάταξη των ανοιγμάτων. Τα ανοίγματα είναι ξύλινα γαλλικού τύπου και τονίζονται με ευθύγραμμη επίστεψη. Χαρακτηριστικό του η είσοδος, που έχει σιδερένιο περίτεχνο στέγαστρο και η πόρτα που είναι ξύλινη ταμπλαδωτή με φεγγίτες. Το γείσο του κτιρίου κοσμείται από χαρακτηριστική οδοντωτή ταινία. Η τετράρριχτη ξύλινη κεραμοσκεπή καταλήγει σε ακροκέραμα. Το κτίριο διατηρείται σε καλή κατάσταση χωρίς μορφολογικές αλλοιώσεις.

Ανδρούτσου 4 και Καποδιστρίου: Διώροφη κατοικία του 1930 με αξονική συμμετρία ως προς τη διάταξη των ανοιγμάτων στις όψεις. Τα ανοίγματα είναι ξύλινα γαλλικού τύπου και τονίζονται από διακοσμητικό πλαίσιο. Το κτίριο καλύπτεται από ξύλινη κεραμοσκεπή. Το κτίριο μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο, τον κήπο με τους δύο μεγάλους φοίνικες, ο μανδρότοιχος και η σιδερένια αυλόπορτα είναι τυπικό δείγμα μεγαλοαστικής εξοχικής κατοικίας της εποχής της. Το κτίριο είναι σε καλή κατάσταση.

Ανδρούτσου 8 και Κανάρη: Τριώροφο κτίριο του 1930-35. Το κτίριο αρχικά πρέπει να ήταν διώροφο, αλλά η προσθήκη κατ’ επέκταση ισογείου και καθ’ ύψος αλλοίωσαν μορφολογικά την αρχιτεκτονική. Τα ανοίγματα είναι ξύλινα γαλλικού τύπου και παρουσιάζουν αξονική συμμετρία ως προς τη διάταξή τους. Το κτίριο καλύπτεται με κεραμοσκεπή που προεξέχει.

Ηρώδου του Αττικού, Αφροδίτης και Δάσους: Καρέλλειο γηροκομείο. Τριώροφο κτίριο του Μεσοπολέμου (1930), που λειτούργησε πρώτα ως ξενοδοχείο με εκλεκτικιστικά στοιχεία. Αξονική συμμετρία των ανοιγμάτων στις όψεις του κτιρίου, μικροί εξώστες με σιδερένια γραμμικής μορφής κιγκλιδώματα καθώς και σκεπαστές βεράντες (logia). Η απόληξη του κτιρίου είναι συμπαγές στηθαίο με κολώνες. Η πόρτα εισόδου είναι ξύλινη ταμπλαδωτή με φεγγίτες. Αξιόλογος ο περιβάλλων χώρος κατάφυτος από πεύκα. Το κτίριο χρήζει επισκευής και ανακατασκευής, που ξεκίνησε μεν αλλά δεν ολοκληρώθηκε.

Ακακιών 2: Διώροφο κτίριο του 1920-30. Χαρακτηριστικός τύπος εξοχικής κατοικίας που κατασκευάζουν οι πρόσφυγες μετά το 1922 κατ’ αναλογία αυτών της Μ. Ασίας. Οι στέγες είναι τετράρριχτες, προεξέχουν και στηρίζονται σε ξύλινα φουρούσια. Αξονική συμμετρία των ανοιγμάτων ως προς τη διάταξή τους, που είναι γαλλικού τύπου. Στον Β΄ όροφο δημιουργούνται μικροί εξώστες από μπετόν με σιδερένια κάγκελα γραμμικής μορφής, ενώ το γείσο του κτιρίου κοσμείται από ταινία με τραβηχτά κύματα. Το κτίριο δεν έχει υποστεί μορφολογικές αλλοιώσεις.

Κοραή 18: Διώροφο κτίριο με υπόγειο του 1920-30. Λειτούργησε ως εξοχική κατοικία. Παρουσιάζει αξονική συμμετρία ως προς τη διάταξη των ανοιγμάτων. Στον Α΄ όροφο δημιουργούνται μικροί εξώστες και χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι οι τετράρριχτες κεραμοσκεπές του, που προεξέχουν και στηρίζονται σε ξύλινες αντηρίδες. Το κτίριο διατηρείται σε καλή κατάσταση.

Προφήτη Ηλία 9 και Μπότσαρη: Μονοκατοικία του 1930. Σ’ αυτό το σπίτι έζησε η διάσημη πιανίστα Τζίνα Μπαχάουερ, γι’ αυτό αποκτά αξία και τον χαρακτηρισμό ως διατηρητέου. Όμως χρήζει άμεσης επισκευής.

Κείμενα: Βασίλης Κωνσταντινίδης, Θεμιστοκλής Σμπαρούνης

topoguide greece

Vrilissia Trail

Όλες οι διαδρομές του δικτύου Vrilissia Trail, πλαισιωμένες με μετρητικά στοιχεία, φωτογραφίες και άμεση σύνδεση με πολλά Σημεία Ενδιαφέροντος, περιλαμβάνονται στον οδηγό Vrilissia Trail topoguide.

Ο οδηγός είναι διαθέσιμος ΔΩΡΕΑΝ για συσκευές Android ως μία απο τις δεκάδες διαθέσιμες περιοχές της Ελλάδας, μέσα στη γενική εφαρμογή topoguide greece. Το Vrilissia Trail περιλαμβάνεται στην ομάδα της Αττικής. Αποκτήστε τον οδηγό Vrilissia Trail ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.

Ο οδηγός Vrilissia Trail topoguide είναι επίσης διαθέσιμος ΔΩΡΕΑΝ για συσκευές iOS (iPhone και iPad) μέσα από την γενική εφαρμογή πεζοπορικών περιοχών Topoguide Greece. Αποκτήστε τον οδηγό Vrilissia Trail ως in-app purchase μέσα από την εφαρμογή.

Ο οδηγός Vrilissia Trail topoguide προσφέρει off-line λεπτομερείς χάρτες με όλα τα στοιχεία που ενδιαφέρουν τον ορειβάτη. Πάνω στο μονοπάτι, κάνει ενεργητική πλοήγηση κατά μήκος της διαδρομής, βοηθώντας τον πεζοπόρο να διατηρεί την πορεία του και να φτάσει στον προορισμό του ακόμα και κάτω από δυσμενείς συνθήκες.